«favqulodda vaziyatlar va fuqaro muhofazasi» fanidan (MA’ruzalar to‘plami) toshkent


Gidrotexnika inshootlarida yuz beradigan favqulodda vaziyatlar



Yüklə 0,6 Mb.
səhifə30/82
tarix03.06.2023
ölçüsü0,6 Mb.
#124432
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   82
«favqulodda vaziyatlar va fuqaro muhofazasi» fanidan (MA’ruzalar

Gidrotexnika inshootlarida yuz beradigan favqulodda vaziyatlar.

Gidrodinamik avariyalar-bu gidrotexnik ishootlar yoki ularning bir qismi izdan chiqishi va katta hududlarning boshqarib bo‘lmaydigan suv massasi ostida qolishi bilan bog‘liq favqulodda hodisadir.


Gidrotexnik inshootlarning buzilishi tabiat kuchlarining harakati (zilzila, dovul, to‘g‘onlarning yuvib ketilishi) yoki inson ta’siri (terrorizm), shuningdek, loyhalashdagi xatolar yoki qurilishdagi nuqsonlar tufayli yuzaga keladi.
Gidrotexnika inshootlarida yuz beradigan favqulodda vaziyatlar katta talafotlar keltiradigan, aholini og‘ir tahlikaga soladigan va qiska vaqt ichida shiddatli bo‘ladigani suv toshqinlaridir. Toshqin - Gidrotexnika inshootlarida yuz beradigan favqulodda vaziyatlar bilan birga, daryolar, soylar, dengizlar, ko‘llarda suv sathining keskin ko‘tarilishi oqibatida yuzaga kelib, yer yuzasining katta maydonlarini vaqtincha suv bosishiga aytiladi. Toshqinlar ko‘p holatlarda kuchli jala, harorat ko‘tarilishi bilan qor va muzliklarning keskin erishi natijasida havzalardagi suv miqdorining ko‘payishidan ham paydo bo‘ladi. Bundan tashqari suv havzalari atrofidagi yonbag‘irlarda ko‘chki sodir bo‘lishi qoyalardan tog‘ jinslari o‘pirilishi bilan havzadagi suv toshib chiqishi va to‘g‘onlarning bexosdan buzilib ketishi oqibatida ham sodir bo‘lishi mumkin. Odatda bunday toshqinlar juda xavfli bo‘ladi. Toshqinlarning yana bir turi shamolning katta tezligi bilan bog‘liq bo‘lib, dengiz suvini qirg‘oqlarga ma’lum balandlikda bostirib kelishidan paydo bo‘ladi. Lekin, toshqinning bu turi mamlakatimiz hududlarida uchramaydi.
O‘zbekistondagi suv omborlaridagi suv hajmi kuyidagicha:

1.

Toshkent

Suv ombori

250 mln. m3

2.

Jizzax

Suv ombori

85 mln. m3

3.

Kattaqurg‘on

Suv ombori

900 mln. m3

4.

Chorvoq

Suv ombori

2 mln.-m3

5.

Andijon

Suv ombori

1mlr.754 mln. M3

6.

Chimqurgon

Suv ombori

300 mln. m3

7.

Uchqizil

Suv ombori

165 mln. m3

8.

Karkedon

Suv ombori

218 mln. m3

9.

Kosansoy

Suv ombori

165 mln. m3

10.

Kuyimozar

Suv ombori

300 mln. m3



Vatanimizning tabiiy tuzilishi, gidrometeorologik sharoiti, muhandis-gidrogeologik inshootlari boshqa tabiiy ofatlar kabi toshqin bo‘lib turishi va uning xavfi yuqoriligidan dalolat beradi. Ayniqsa bu hodisa suv tarmoqlari atroflarida juda ko‘p tarqalgan. Toshqinlarning hosil bo‘lishi, garchan bir xil sababdan bo‘lsada, ya’ni ob-havo sharoitining keskin o‘zgarishi natijasida me’yoridan ko‘p yog‘ingarchilik bo‘lishi, aholi yashash joylari va hududlarga turli ta’sir ko‘rsatadi. Bular ichida eig kuchlisi halokatli toshqinlar hisoblanib, ular uzoq muddat yoqqan yomg‘ir natijasida yuzaga keladi. Bizning sharoitda toshqinlar bilan birga sellar doimiy kuzatiladi. Selli toshqinlar odatda qisqa vaqtda paydo bo‘lib, asosiy xususiyatlaridan biri shitob bilan suv kelishi oqibatida suv inshootlari atrofini, qirg‘oqlarni, ba’zan to‘g‘on va ko‘priklarni yuvib ketadi. Natijada suv sathining ko‘tarilishidan katta-katta maydonlarga suv bostirib yuborishi oqibatida shu joydagi ekinlar, muhandislik inshootlari katta zarar ko‘radi. Bunday noxush holatlarning oldini olish bo‘yicha ilmiy muassasalar muammoning yechimiga katta e’tibor berib keng miqyosdagi izlanishlar olib borayotgan bo‘lsa, hukumat, mahalliy hokimiyat organlari rahbarlari esa joylarda mavsum sharoitida tayyorgarlik ko‘rish va tadbirlarni uyushqoqlik bilan qisqa muddatda o‘tkazish yo‘llarini ishlab chiqishmokda. Ayniqsa daryolar, soylar va turli gidroinshootlar atroflarida sohillarni mustahkamlash, obod maskanlarga aylantirish vazifalari hukumat qarorlarida o‘z aksini topgan. Shu bois, turli suv inshootlari atrofidagi maydonlarni go‘zal go‘shaga aylantirib odamlar hordiq chiqaradigan kichik-kichik dam olish shohobchalari tashkil etish mahalla qo‘mitasi faollarining diqkat-e’tiborida bo‘lishi kerak. Lekin. yuqorida ta’kidlaganimizdek, tabiiy ofatlar to‘satdan paydo bo‘lib, hayotimizga katta xavf solishi bilan birga chegara tanlamaydi. Yerning zaif va pastkam joylarini butkul buzib yuboradi. Respublikamizda ro‘y beradigan toshqinlarning yana bir xususiyati, ular qo‘shni davlatlar hududlarida paydo bo‘lib, butun talafotni bizning aholi va hududlarga yetkazadi. Chunki, Vatanimizning sharqiy, janubi-sharqiy hududlari baland tog‘liklar bilan o‘ralgani uchun suv tarmoklarining boshlanish qismi qo‘shni davlatlarda bo‘lgan, shu tog‘lardagi buloqlardan to‘planadi. Shu bilan birga ko‘pgina daryolarning boshlanish joyida muzliklar, ko‘llar bo‘lgani uchun ob-havo harorati ko‘tarilib ketishi oqibatida ulardagi suv miqdorining oshishi ham ma’lum xavf tug‘diradi. Mazkur muammoning oldini olish va doimiy kuzatish bo‘yicha «O‘zgidromet» tasarrufidagi tarmoq kuzatish xizmati xodimlari mavsumiy vaqtlarda tunu-kun ish olib boradilar. Shu kabi tashkilotlar qo‘shni davlat hududlarida ham mavjud. Hozirgi davrning talabi bo‘yicha olib borilayotgan tadbirlar amaliy jihatdan samarali bo‘lishi uchun Markaziy Osiyo davlatlarining kuzatish xizmatlari orasida ma’lumot ayirboshlash ishlarini yo‘lga qo‘yish, doimo ishonchli ma’lumot bilan hamkorlikda ish olib borishni taqozo etmoqda. Bunga yaqqol misol tariqasida XX asrning oxirida “Shohimardon fojiasi” deb tarixga muhrlangan Farg‘ona vodiysidagi fojiani keltirish mumkin. Yuqorida qayd qilinganidek, mazkur fojia qo‘shni Qirg‘iziston mamlakati hududida boshlanib Shohimardonsoy bo‘yiga juda katta talafotlar keltirdi. Fojianing asosiy sababi yoz oylarida harorat keskin ko‘tarilishi bilan Qirg‘izistonning O‘sh viloyati tog‘liklaridagi Oqsuv Daryosining yuqori qismida joylashgan qor va muzlar erishi oqibatida suv miqdori birdaniga oshib ketib, soatiga 200 m/soniya tezlikda harakat qilishi natijasida Shohimardonsoy va uning quyi oqimlarida sel oqovalariga aylandi. Natijada ko‘pgina insonlar nobudgarchiligi bilan (100 dan ortiq), shu joydagi kommunikatsiya inshootlari, yo‘llar, maishiy xizmat maskanlariga katta talafot yetkazdi. Jumladan, 52 xo‘jalik, 36 ta dam olish maskani, 4 ta bolalar oromgohlari va boshqa yirik miqyosda olib borilgan tadbirlar natijasida aholi xavfsiz joylarga ko‘chiriddi. Tabiiy ofat oqibatlarini bartaraf egashga respublikadagi barcha tashkilotlar o‘z hissalarini qo‘shishdi.
Aholi va hududlarni toshqin, sellardan muhofaza qilishning birinchi talabi daryo, soy o‘zanlari atrofini mustahkamlashdan iborat. Shunday tadbirlar Oqsuv va Shoximardonsoy atroflarida olib borilib, qirg‘oqlar qum-shag‘al, temir-beton mahsulotlari bilan mustahkamlandi.
Albatta, respublikamizda bunday joylar ko‘plab uchrab turadi va hayotimiz xavfli jarayonlardan kafolatlanmagan. Shuning uchun aholi yashaydigan hududlarda ma’lum xavfsizlik choralarini oldindan ko‘rib qo‘yishimiz, hushyorlikni oshirishimiz zamon talabidir. Bunday holatlarda birinchi galda amalga oshiriladigan ishlardan yana biri aholini o‘z vaqtida ogohlantirishdir. Lekin, ogohlantirishdan avval aholini tabiiy ofatga tayyorlash zarur. Buning uchun tushuntirish ishlari bilan bir qatorda tabiiy ofatlarning sababi, tarqalishi to‘g‘risida ma’lumot berib, ro‘y bergan taqdirda avvalo xotirjamlikni saqlash, ortiqcha vahimaga berilmaslik alomatlarini har birimizning qalbimizga singdirishimiz kerak. Shundagina holatni tez baholay olamiz va harakatni to‘g‘ri olib boramiz.

Yüklə 0,6 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   82




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin