FəLSƏFƏ, onun predmeti VƏ CƏMİYYƏTİn məNƏVİ İNKİŞafinda rolu

 
2. Dialektikanın prinsipləri
 
Dialektikanın yuxanda qeyd etdiyimiz prinsiplərdən ikisi 
predmet və 
hadisələrin ən ümumi əlaqəsi və inkişaf prinsipləri 
xüsusi əhəmiyyətə malik 
olduğundan onlar üzərində ayrıca dayanmaq lazımdır.
Obyektiv aləmin mühüm xassələrindən birini predmet və hadisələrin ən 
ümumi əlaqəsi təşkil edir. 
Bu məsələdə dialektika metafizikanın tam əksinədir.
Predmet və hadisələrin öyrənilməsində analitik tədqiqat metodunun birtərəfli 
tətbiqi üzündən onları qarşılıqlı əlaqədən kənarda, təcrid olunmuş halda öyrənən 
metafizikanın əksinə olaraq, dialektika belə hesab edir ki, bizi əhatə edən dünya 
bütöv bir tamdır və onu təşkil edən bütün predmet və hadisələr ümumi qarşılıqlı 
əlaqədədir. Hər şeyin hər şeylə universal qarşılıqlı əlaqədə və təsirdə olduğu 
dünyada bir-
birlərindən təcrid olunmuş predmet və hadisələr yoxdur. İki baxışda 
təcrid olunmuş kimi görünən predmet və hadisələr arasında çox müxtəlif əlaqələr 
vardır.
Bəs əlaqə nədir?
Əlaqə 
obyektlər arasında mövcud olan
şərtlənmədir ki, onu bilmək predmet 
və hadisələrin yalnız keçmiş və indiki halını deyil, həm də gələcək halını müəyyən 
etməyə imkan verir. “Əlaqə” anlayışı həcmcə “hərəkət” və “inkişaf” 
anlayışlarından daha geniş olub, yalnız dəyişikliyi və prosesləri deyil, ümumiyyətlə, 
hadisələrin hər cür şərtlənməsini və asılılığını əhatə edir.
Hazırda 
əlaqənin iki aktual növü
: 
dinamik və kinetik növləri fərqləndirüir
. 
Aktual əlaqə baxılan anda obyektlər və orqanların ünsürləri arasında qarşılıqlı 
təsirdir. Aktual əlaqə dinamik əlaqə olub hökmən müəyyən qüvvə vasitəsi ilə 
həyata keçirilir. Məsələn, cismlərin cazibəsi, qarşılıqlı təsiri aktual əlaqədir. 
Genetik əlaqə isə bilavasitə qarşılıqlı təsirdə olmayan bir cinsli obyektlərin və eyni 
bir prosesin müxtəlif hallarının ümumi cəhətlərini ehtiva edən əlaqədir. Məsələn, 

---

Uralda bitən şam ağacı ilə Şimali Qafqazda bitən şam ağaclarının ümumi cəhətləri 
onların genetik əlaqəsini əks etdirir.
Predmet və hadisələrin ən ümumi əlaqəsi haqqında dialektika prinsipinin 
obyektiv əsasını gerçəkliyin bütün predmet və hadisələrinin maddi ümumiliyi 
təşkil edir. Tarixən ictimai praktika və idrakın nəticələrinin ümumiləşdirilməsi kimi 
meydana çıxan ümumi əlaqə anlayışı dünyanın ən müxtəlif predmet və 
hadisələrinin əlaqəsini, hərəkət, məkan və zamanın zəruri dialektik əlaqəsini, yəni 
materiyanın özünün obyektiv varlıq formaları ilə əlaqəsini ehtiva edir. “Ən ümumi 
əlaqə” anlayışında bütün maddi olanın, habelə maddi və idealın, onların tarixi 
hərəkət və inkişafında təzahür edən münasibət və
qarşılıqlı təsiri ifadə 
olun
muşdur.
Real əlaqələri mürəkkəblik dərəcəsinə, xarakterinə, dərinliyinə, ümumilik 
dərəcəsinə və s. görə qruplaşdırmaq olar. Dialektika bütün əlaqələri deyil, yalnız 
maddi və mənəvi aləmin bütün sahələrində təzahür edən ən ümumi
əlaqələri 
öyrənir. Bu əlaqələr sırasında müstəqil və dolayı, daxili və xarici, mühüm və qeyri
-
mühüm, zəruri və təsadüfi, səbəbiyyət və s. əlaqələri göstərmək olar.
İki və daha çox predmet bir
-
birilə bilavasitə əlaqədədirsə bunlar arasındakı 
əlaqə müstəqimdir. Məsələn, orqanizm onun yaşadığı təbii mühitlə müstəqim, 
bilavasitə əlaqədədir. Predmetləri hər hansı aralıq vasitələrilə bağlayan əlaqə 
dolayı (vasitəli) xarakter daşıyır. Məsələn, insan əmək fəaliyyəti prosesində 
təbiətlə bilavasitə deyil, müəyyən əmək alətləri vasitəsilə əlaqəyə girir. Daxili 
əlaqə predmetin, hadisənin cəhətləri, ünsürlərinin əlaqələridir. Xarici əlaqə isə 
predmet və hadisənin onu əhatə edən başqa predmet və hadisələrlə əlaqəsidir. 
Məsələn, növ daxilində orqanizmlərin əlaqələri daxili, müəyyən növün başqa 
növlərlə əlaqəsi isə xarici əlaqədir.
Öz əhəmiyyəti cəhətdən də əlaqələr müxtəlifdir. Bəzi əlaqələr müəyyən 
prosesin inkişafında mühüm, başqaları isə az əhəmiyyətli rol oynayır. Müəyyən 
hadisə üçün vacib olub onun simasını, daxili təbiətini müəyyən edən əlaqələr 
mühüm, yerdə qalan müəyyənedici olmayan əlaqələr isə qeyri
-mühümdür. 
Məsələn, bitkilərin Günəş ilə əlaqəsi mühüm xarakter daşıyır, çünki Günəş enerjisi 
olmadan onlar yaşaya bilməz. Bitkilərin başqa səma cismləri ilə əlaqəsi isə qeyri
-
mühümdür. 
Göründüyü kimi, elmin və ictimai praktikanın inkişafı gedişində əlaqələrin 
müxtəlif növləri müəyyən edilmiş və onları ifadə etmək üçün müvafiq anlayışlar 
- 

---

qarşılıqlı təsir, səbəbiyyət, zərurət və təsadüf, məzmun və forma, mahiyyət və 
təzahür, imkan və gerçəklik və s. kimi anlayışlar işlənib hazırlanmalıdır.
Yuxanda qeyd etdiyimiz kimi, cisim və hadisələrin əlaqə formalarından biri 
genetik, yəni inkişaf əlaqəsidir ki, bu da əksliklərin mübarizəsi vasitəsilə köhnənin 
aradan qalxması və yeninin meydana gəlməsini əks etdirir. Müəyyən hüdud və 
tarixi məzmunda götürüldükdə inkişaf təbiət, cəmiyyət və təfəkkürün tarixidir, 
tarixilik isə öz növbəsində dialektikanın mahiyyətidir. Buna görə də inkişaf prinsipi 
materialist dialektikanın başlıca prinsiplərindən biridir. Dialektika inkişafın 
obyektiv aləmin predmet və hadisələrinin qarşılıqlı əlaqəsi ilə üzvi surətdə bağlı 
olduğunu göstərir. Obyektiv aləmdə qarşılıqlı təsir sayəsində heç bir şey dəyişməz 
qalmır, hər şey dəyişir, bir haldan başqa hala keçir. Lakin gerçəklikdəki dəyişikliklər 
xarakterinə, mahiyyətinə görə fərqlənirlər. Onlardan bəziləri sadədən mürəkkəbə 
keçidi ifadə edir və buna görə yüksələn xətt üzrə baş verən dəyişikliyi mütərəqqi 
hərəkəti təşkil edir. Bir qism dəyişikliklər isə obyektiv aləmin mürəkkəb maddi 
obyektlərinin sadələşməsinə və ya dağılmasına səbəb olur və buna görə də 
tənəzzül hərəkətini təşkil edir. Buradan aydındır ki, hərəkət və inkişaf nə qədər 
yaxın olsalar da, onları eyniləşdirmək olmaz. Hərəkət dedikdə hər cür dəyişi
klik 
nəzərdə tutulduğu halda, inkişaf yalnız yüksələn xətt üzrə baş verən hərəkətdir.
Dialektikaya görə, inkişaf obyektiv qanunauyğunluq olub, həm təbiətdə, həm 
cəmiyyətdə, həm də təfəkkürdə baş verir. Cansız təbiətdə inkişaf maddi 
obyektlərin əlaqələrinin
və hərəkət formalarının mürəkkəbləşməsi ilə 
səciyyələnən dəyişikliklər şəklində özünü göstərir. Məsələn, mineralların və 
suxurların, müəyyən fiziki cisimlərin meydana gəlməsi; fiziki sahələrdə elementar 
zərrəciklərin, elementar zərrəciklər atomların, atomlardan molekulların, 
molekullardan isə fiziki cisimlərin əmələ gəlməsi buna aydın misaldır.
Canlı təbiətdə inkişaf canlıların biokimyəvi strukturunun və funksiyalarının 
təkmilləşməsində ifadə olunur. Bu sahədə mütərəqqi inkişaf hüceyrəyə qədərki 
canlılardan hüceyrə quruluşuna malik canlıların meydana gəlməsi, bitki və 
heyvanlar aləminin yaranması və inkişaf edərək daha da təkmilləşməsi xətti ilə baş 
verir. İnsan cəmiyyəti də dəyişib inkişaf edir. Həm də burada inkişaf daha sürətlə 
baş verir. Ümumiyyətlə, hərəkətin daha yüksək formasına keçildikcə inkişafın 
sür'əti artır. İnkişaf mənəvi aləmə, təfəkkür sahəsinə də aiddir. İnsanların şüuru, 
təfəkkürü, ideyaları, nəzəriyyələri, baxışları da əks etdirdikləri maddi aləmin 
inkişafına uyğun olaraq dəyişir, inkişaf edir.
Deyilənlər göstərir ki, dialektikanın ən mühüm cəhətlərindən biri dünyanın 

---

fasiləsiz və qanunauyğun inkişafını qəbul etməkdir. Lakin inkişaf prinsipini qəbul 
etmək özlüyündə kifayət deyildir. Əsl məsələ onun necə başa düşülməsindədir. 
Bunun
la əlaqədar olaraq inkişafın bir
-
birinə əks olan iki metafizik və dialektik 
konsepsiyaları meydana çıxır.
Hərəkət və inkişafın metafizik konsepsiyasında öz
-
özünə hərəkət, onun 
hərəkətverici qüvvəsi, mənbəyi, motivi kölgədə qalır, yaxud kənara yalnız, ilk 
t
əkana və s. keçirilir. Bu nəzəriyyə inkişafa ancaq adicə böyümə və artma kimi 
baxır. O, inkişafa yalnız kəmiyyət dəyişmələri kimi baxaraq inkişafın müəyyən 
mərhələsində yeni keyfiyyətə keçilməsini qəbul etmir. Həmin nəzəriyyə inkişafın 
mənbəyi və istiqaməti məsələsini də düzgün həll edə bilmir.
İnkişafın dialektik konsepsiyası isə obyektiv gerçəklikdə baş verən proseslərə 
tam uyğun olaraq inkişafa kəmiyyət dəyişmələrinin toplanaraq yeni keyfiyyətə 
keçməsi kimi baxır. Bu nəzəriyyə inkişafın mənbəyini predmet
və hadisələrdəki 
əks tərəflərin, meyllərin qarşılıqlı münasibətində və mübarizəsində görür. Həm də 
o, inkişafa sadədən mürəkkəbə, ibtidaidən aliyə doğru gedən irəliləmə prosesi 
kimi baxaraq göstərir ki, əmələ gələn yeni, inkar olunan köhnə keyfiyyətlə var
islik 
əlaqəsində olub onun bə'zi müsbət cəhətlərini daha yüksək pillədə təkrar edir.
İnkişafın bəhs etdiyimiz metafizik və dialektik nəzəriyyələrinin müqayisəsi 
aydın göstərir ki, obyektiv gerçəkliyin inkişafının düzgün başa düşülməsi yalnız 
inkişafın həqiqi elmi nəzəriyyəsi olan dialektika əsasında mümkündür. Məhz 
həmin nəzəriyyə dünyanın elmi surətdə, doğru
-
düzgün dərk edilməsinə imkan 
verir və obyektiv gerçəkliyin inkişafını qanunauyğun proses sayaraq onun ümumi 
qanunlarını tədqiq edir. Dialektikanın qanunlarının mahiyyətini düzgün başa 
düşmək üçün əvvəlcə