FəLSƏFƏ, onun predmeti VƏ CƏMİYYƏTİn məNƏVİ İNKİŞafinda rolu

relyasion konsepsiyası 
təlimini irəli sürmüşdür. Relyasion konsepsiya məkan və 
zamanın maddi obyekt və proseslərdən asılı olmayaraq, müstəqil mövcudluğunu 
inkar edərək, onların mahiyyətini predmet və hadisələr arasındakı xüsusi tip 
münasibətlərdə görür. Relyasion konsepsiya öz başlanğıcını Aristotelin məkan
-
zaman təlimindən götürür. Sonralar relyasion konsep
siya dialektik materializmin 
məkan və zaman təliminin əsasını təşkil etdi.
Məkan və zaman varlığın xalis xarici xarakteristikalarıdır. Bu kateqoriyalarda 
predmet və hadisələr arasında mövcud olan heç bir daxili, maddi əlaqə və 
asılılıqlar öz əksini tapmamışdır. Onlar sanki insanın dünya ilə təmasında dünyanın 
insana ən ilk görünən tərəfləridir. Məkan və zaman kateqoriyaları vasitəsi ilə 
dünya insan təfəkküründə birbaşa, vasitəsiz surətdə əks olunur. İnsanın gündəlik 
həyatında, ictimai praktikası və nəzəri fəaliyyətində dünya özünü ilk növbədə və 
hər şeydən əvvəl öz məkan və zaman xarakteristikaları vasitəsi
 
ilə təzahür etdirir. 
Təsadüfj deyildir ki, Hegel məkanı 
- 
"təbiətin ilk və ya bilavasitə tərifi..., onun 
vasitələrdən məhrum fərqsizliyi" 
adlandırırdı.
Məkan və zaman kateqoriyalarının varlığın zahiri xarakteristikaları olması o 
deməkdir ki, bu kateqoriyaların məzmunu materiyanın strukturluğuna və 

---

keyfiyyət 
fərqlərinə 
(müxtəlifliyinə) 
münasibətdə 
tam 
neytraldır. Bu 
kateqoriyalarda idrakın dünyaya nüfuz etməsinin elə
 
səviyyəsi əks olunur ki, 
həmin səviyyədə predmet və hadisələr arasındakı yalnız kəmiyyət fərqləri və 
münasibətləri təzahür edir, yəni varlıq özünü kəmiyyət baxımından diferensiasiya 
edərək fərdiləşdirir. Yəqin ki, Hegelin məkanı 
"xalis kəmiyyətlə
"
 
eyniləşdirilməsi 
də elə bu vəziyyətlə bağlıdır. Predmetin idrak obyektinə çevrilməsi üçün o hər 
şeydən əvvəl, konkret bir müəyyənlik kimi qəbul edilməlidir. Predmetin məkan və 
zamanda mövcudluğu onun belə konkret müəyyənlik kimi qəbul edilməsindən 
başqa bir şey deyildir. Reallığın idrak obyekti ilkin qeydə alınması ona olan hər cür 
digər münasibət formalarının əsasında durduğundan, məkan və zaman predmet 
üzərində hər cür (məntiqi, fiziki və s.) əməliyyat aparmağın köklü şərtləri kimi çıxış 
edirlər.
Məkan və zaman kateqoriyalarının məzmununda varlığın heç bır daxili 
əlaqəsinin, keyfiyyət müəyyənliyinin əks olunmaması faktı çox ciddi əhəmiyyət 
"kəsb edən nəticələrə gətirib çıxarır. Bu hər şeydən əvvəl, o deməkdir ki, məkan 
və zaman materiyanın müxtəlif struktur təşkili səviyyələrinə münasibətdə neytral 
qalmalıdır. Yəni materiyanın xassələrindəki hər hansı səviyyəli keyfiyyət 
dəyişmələri məkan və zaman kateqoriyalarının strukturunda hər hansı dəyişiklik 
doğura bilməz. İlk baxışda bu nəticə nisbilik nəzəriyyəsinin və müasir kvant 
fizikasının verdiyi faktlara zidd görünə bilər. Nisbilik nəzəriyyəsinə görə 
predmetlərin hərəkət istiqamətindəki ölçüsü və hadisələrin baş vermə müddəti 
onların yerləşdiyi hesablama sisteminin nisbi hərəkət sürətindən asılıdır. Ümumi 
nisbilik nəzəriyyəsinə görə yüksək intensivlilik qravitasiya sahələrində zaman 
qravitasiya sahəsinin zəif olduğu yerlərdəkinə nisbətən ləngiyir. Kvant mexanikası 
isə mikrohissəciyi hərəkətdə olan ''trayektoriya"dan məhrum edir. Bütün bu 
deyilənləri adətən materiyanın xassələrinin dəyişməsindən asılı olaraq məkan və 
zamanın da uyğun xassələrinin dəyişməsindən asılı olaraq məkan və zamanın da 
uyğun xassələrinin dəyişməsi kimi şərh edirlər.

---

Lakin təbii
-
elmi nəzəriyyələrin diqqətli təhlili göstərir ki, bu axırıncı iddia 
təbiətşünaslığın pozitivist metodologiya əsasında şərhinin bilavasitə nəticəsidir. 
Nisbilik nəzəriyyəsini götürək. Eynşteyn belə hesab edirdi ki, zaman anlayışı ölçmə 
prosesindən (saatlardan) kənarda məzmunsuz anlayışıdır; hər hansı prosesin 
ölçmə əməliyyatından kənarda öz
-
özlüyündə heç bir müddəti yoxdur. Bu iddiadan 
olduqca prinsipial əhəmiyyəti olan belə bir nəticə çıxır: zaman anlayışının 
məzmunu yalnız ölçmə prosesində formalaşdığından xarici aləmdə ona uyğun 
gələn obyektiv
 
xarakteristika mövcud deyildir. Bu axırıncı mövqe isə artıq fiziki 
deyil, fəlsəfi xarakter daşıyır və istənilən fəlsəfi konsepsiya kimi heç bir konkret 
təbii
-
elmi nəzəriyyənin, o cümlədən, nisbilik nəzəriyyəsinin nəticəsi ola bilməz. 
Deməli, zaman kateqoriyasını ölçmə ilə eyniləşdirən nöqteyi
-
nəzər özü də fiziki 
deyil, fəlsəfi məzmun daşıyır.
Nisbilik nəzəriyyəsinin məkan və zaman anlayışlarına münasibətdə etdiyi 
yeganə radikal dəyişiklik onun bu anlayışların mahiyyəti problemini həll etməsində 
deyil, məkan və zamanın ölçülməsi problemini qoyub həll etməsindən ibarətdir. 
Fizik "zaman" anlayışının ölçmə prosesindən (saatlardan) kənarda heç bir məzmun 
daşımadığını iddia edərkən belə
bir faktı nəzərə almır ki, ölçmə prosesinə 
başlayarkən o fizikanın və hətta bütövlükdə təbiətşünaslığın deyil, bütün mədəni
-
tarixi prosesin gedişində formalaşmış konkret zaman anlamından çıxış etməlidir. 
Klassik mexanika Orta əsrlər, İntibah və Yeni dövr mədəniyyətlərinin qoynunda 
formalaşmış xətti zaman konsepsiyasına əsaslanır. Nisbilik nəzəriyyəsi bu 
konsepsiyaya qətiyyən toxunmadı; o sadəcə olaraq vaxtın ölçülməsi nəticələrinin 
ölçmə üsulundan asılı olmaması haqqındakı klassik təsəvvürlə birdəfəlik üzülüşdü.
Məkan və zaman anlayışlarının onların ölçməsi üsulları ilə əvəz olunması sırf
təbii
-
elmi tədqiqat çərçivəsində əksərən məqbuldur.
Lakin A.Eynşteyn və onun ardıcılları bu məntiqi əməliyyatı elmi tədqiqatın 
məhdud çərçivəsindən kənara çıxararaq, ona son dərəcə geniş şərh verdilər; 

---

fizikanın məkan və zaman anlayışlarını onların ölçülməsi üsulları ilə əvəz etməsini 
elmi idrakın konkret metodu kimi deyil, bu anlayışlarını onların ölçülməsi üsulları 
il
ə
əvəz etməsini elmi idrakın konkret metodu kimi deyil, bu anlayışların 
məzmununun bütövlükdə həmin ölçmə üsulları ilə tam eyniyyəti kimi şərh etdilər. 
Elmi idrakın konkret metodlarının belə geniş şərh etdilər. Elmi idrakın konkret 
metodlarının belə geniş mənada təsviri ən yaxşı halda fəlsəfi kateqoriyaların 
məzmununun konkret elmi anlayışlarla məhdudlaşdırılmasına gətirib çıxarır. Bu 
isə xalis pozitivizm mövqedir, çünki pozitivizm məzmunu konkret elmi tədqiqat 
hüdudlarından kənara çıxan hər cür anlayışı metafizik adlandıraraq, məzmunsuz 
anlayış kimi atmağı təklif edirdi.