Ferens list ( 1811 1886 ) Ferens List buyuk venger kompozitori, pianinochi, dirijyor, Vengriya musiqa san’ati rivojiga katta hissa qo‘shgan jamoat arbobi

Ferens LIST ( 1811 - 1886 ) Ferens List - buyuk venger kompozitori, pianinochi, dirijyor, Vengriya musiqa san’ati rivojiga katta hissa qo‘shgan jamoat arbobi. Listning taqdiri shunday bo`ldiki, u Vengriyani juda erta tark etadi. Kompozitor umrining ko‘p yillarini Fransiya va Germaniya shaharlarida o‘tkazdi. San’atkor List doimo o‘zining venger ekanligini ta’kidlagan. U o‘z xalqi, Vatani bilan faxrlanib, doimo venger musiqa madaniyatini qo‘llab-quvvatlagan va rivojlantirishga harakat qilgan. Hayoti davomida List venger mavzusiga ko‘p murojaat qiladi. Buni kom­ pozitor tomonidan yaratilgan bir qancha asarlarida ham ko‘rish mum­kin. Jumladan, “Venger uslubidagi qahramonlik marshi”, “Vengriya” kantatasi, bir nechta “Venger milliy kuylari” daftari, vatan obrazlari bilan bog‘liq uchta simfonik poema, “Qahramonlar haqida girya”, “Vengriya”, “Gunnlar jangi”, xalq ohanglari qo‘llanilgan erkin shaklli venger rapsodiyalari, Vengriyaning mashhur arboblari Sh.Petefi va M.Vereshmartilaming musiqiy xarakteristikasidan iborat “Venger portretlari” fortepiano uchun mo‘ljallangan qo‘shiqlar turkumini keltirish mumkin. Shuningdek, Venger mavzularini quyida damli cholg’ular uchun maxsus yozilgan asarlarida ham eshitish mumkin, masalan, “Gran ibodati”, “Muqaddas Yelizaveta haqida afsona”, “Venger toj kiyish marosimi” messasi va boshqa bir qancha asarlarini keltirib o‘tish mumkin. Listning Vengriya bilan bo‘lgan aloqalari haqida uning “Venger lo‘lilari musiqasi” haqidagi kitobida va uning Budapeshtdagi milliy musiqa akademiyasi birinchi prezidenti etib tayinlanishi (1875) guvohlik beradi. List - musiqiy romantizmning eng yorqin namoyandasi. U kom­pozitor sifatida turli g‘oyaviy qarama-qarshiliklar, ziddiyatlar va romantik estetikaning ta ’sirini ham boshidan o‘tkazgan edi. Listning o ‘zi ham ziddiyatlardan holi emas edi. Ijod qarama-qarshiligi bir tomondan, dasturiylikka, musiqaning aniq obrazliligiga intilishida ko‘rinsa, ikkinchi tomondan, bu vazifalami bajarishda reallikdan uzoqlashish namoyon bo‘ladi. Listning dasturiylikka munosabati progressiv hodisa edi. Kom­pozitor o‘z san’ati bilan uni qadrlaydiganlaming tor doirasi bilan cheklanmay, tinglovchilaming keng ommasi bilan so‘zlashishni istardi. Chuqur fikrlar va tuyg‘ulami gavdalantirishga harakat qilib, u ko‘pincha abstraksiya, noaniq falsafa to‘qish holatiga tushib qolar va shu sababli beixtiyor tarzda o‘z asarlarining ta’sir doirasini cheklab qo‘yardi. Lekin ulaming eng yaxshilarida dastuming bunday umumiy noaniqligi va noravshanlik yengib o ‘tilardi. List yaratgan musiqa namunalari aniq va tushunarli, mavzusi ta ’sirli va ravshan, shakli aniq edi. Dasturiy an’analar Listning ko‘plab transkripsiyalarida ko‘zga tashlanadi, negaki, ular opera va romanslarning aniq syujeti bilan bevosita bog‘liq. Listning venger xalq hayoti manzaralarini aks ettiruvchi rapsodiyalari ham dasturiy asarlar hisoblanadi. Listning dasturiylik tamoyillari Berlioznikidan farq qiladi. Berlioz simfoniyasida syujet rivojini bayoniy uslubda bersa, Listni ko‘proq asosiy poetik g‘oyaning umumlashmasi qiziqtiradi. o‘zining rang-barang topilmalari bilan List melodika sohasini kengaytirgan holda bir vaqtning o ‘zida u garmoniya sohasida ham yangiliklar kiritadi. Ferens List - “simfonik poema” janri va “monotematizm” deb ataluvchi musiqiy rifojlanish usullarining yaratuvchisi bo‘lib hisoblangan. Listning fortepiano texnikasi, faktura sohasidagi muvaffaqiyatlari ahamiyatlidir, negaki, List daho darajasidagi ijrochi bo'lgan va tarixda unga yetadigani bo‘lmagan.
Ferens List 1811-yil 22-oktyabrda Doboryan qishlog‘ida (Vengriya) dunyoga kelgan. Bolaligidan lo‘lilar ohanglari va venger dehqonlarining quvnoq qo‘shiqlariga maftun bo‘lib qoladi. Listning otasi, graf Esterxazining katta yer-mulkida boshqaruvchi, havaskor musiqachi bo'lgan va o‘g‘lining musiqaga qiziqishini rag‘batlantirib turgan. Aynan otasi yosh Ferensga fortepiano chalish sirlarini o‘rgatgan. Yosh ijrochi 9 yoshida qo‘shni Shoprone shaharchasida o‘zining birinchi konsertini beradi. Tez orada u Esterxazining ajoyib qasriga taklif etiladi. Bolakayning ijro mahorati graf mehmonlarini shunchalik hayratlantirdiki, bir nechta zodagonlar Listning musiqiy ta’lim olishi uchun pul to‘lash istagini bildirishadi. Natijada Ferensni o‘z bilimini oshirishi uchun Venaga yuborishga qaror qilishadi. Bu yerda kompozitsiyani A.Salyeridan va fortepianoni Yevropaning yirik pedagogi Karl Chemidan o‘rganadi. Listning Venadagi debyuti 1822-yil 1-dekabrda bo‘lib o‘tadi. Tanqidchilar hayratda qolishadi va shu kundan e ’tiboran, List uchun shuhrat va to‘la zallar ta’minlanadi. U mashhur noshir A.Diabellidan vals mavzusiga variatsiyalar yozish taklifini oladi. Shunday qilib, noshir xuddi shu iltimos bilan murojaat qilgan buyuk Betxoven va Shubertlar davrasiga yosh musiqachi List ham qo‘shilib qoldi. Shunga qaramay List (xorijlik sifatida) Parij konservatoriyasiga qabul qilinmagan va o ‘z bilimini oshirish maqsadida darslarga qatnaydi. List musiqa nazariyasi bo‘yicha Parijda italyan operasi kapelmeystri F.Pauer va konservatoriya professori A.Reyxdan (mil- lati chex bo‘lgan) ta’lim oladi. Listning dastlabki kompozitorlik tajribalaridan biri 1825-yili Grand Operada qo‘yilgan “Don Sancho” yoki “muhabbat qasri” ope­ rasi bo‘ldi. Bu vaqtda u konsertlar bilan Fransiya va Angliyaga bir qator safarlami amalga oshiradi. Otasining o ‘limidan so‘ng (1827) List dars bera boshlaydi. 0 ‘sha paytda yosh bastakorlar G.Berlioz va F.Shopen bilan tanishadi. Ularning san’ati Listga katta ta’sir ko‘rsatib, Berliozning partiturasidagi milliy-mahalliy boylikni “fortepiano tiliga o‘girish” hamda Shopenning mayin lirizmini o'zining jo'shqin temperamenti bilan qo‘shib olib borishni uddalay oldi. List Shopenga bag‘ishlangan ko‘plab nozik va aniq tavsiflar va kuzatishlardan iborat bo‘lgan kitob yozadi. 1830-yil boshida italiyalik virtuoz skripkachi N.Paganini List­ ning eng yaxshi ko‘rgan san’atkoriga aylandi. List o ‘sha darajada ajoyib fortepiano uslubini yaratishni maqsad qilib oldi va hatto, Paganinining konsert estradasida o‘zini tutishidagi ayrim xususiyatlariga taqlid qilardi. Endi List virtuoz pianinochi sifatida raqobatchiga ega emasdi. List hissiyotli va jozibali inson bo‘lgan. Uning har bir konserti haqiqiy tomoshaga aylanadi. O‘z davrida List butun Yevropaning idealiga aylandi va konsert safarlariga uch yil davomida muttasil baland va ommaviy muhokama etiluvchi “romanlar”ga hamrohlik qildi. 1834-yil List grafinya Mari d ’Agu bilan birgalikdagi hayotini bosh­laydi. Ularning turmushida bir o ‘g‘il va ikki qiz farzand tug‘iladi. 1835-yildan 1839-yilgacha List Marid’Agu bilan Shveysariyadan Italiyagacha katta sayohatni amalga oshiradi. O‘zining Shveysariya haqidagi taassurotlarini List “Sayohatchi albomi”(l835-1836) nomi bilan fortepiano asarlari turkumida gavdalantirgan. Bu turkum to‘rt bo‘limdan iborat bo‘lib, birinchi bo‘lim - “Taassurot va poetik kechinmalar” deb nomlanadi, bu bo‘lim quyidagi yettita pyesani o ‘z ichiga oladi. Jumladan, “Lton”, “Buloqda”, “Vallenshtadt ko‘lida”, “Jeneva qo‘ng‘iroqlari”, “Oberman vodiysi”, “Vilgelm Tellning butxonasi”, “Psalom” pyesalar jamlanmasidan iborat. Ferens Listning “Sayohatchi albomi”ning ikkinchi bo‘limi “Alp yaylovi gullari” kabi nomlangan bo‘Isa, uchinchi bo‘lim “Parafrazalar”dan iborat. 1837-yilning may oyida List Mari d ’Agu bilan Italiyaga jo ‘naydi. Uyg‘onish davri italyan san’ati yodgorliklari ta’siri ostida List to­ monidan keyinchalik “Sayohatning ikkinchi yili” shaklida qayta ish langan quyidagi asarlari yaratiladi. Jumladan, “Nikoh” (Rafael surati bo‘yicha), “Mutafakkir” (Mikelanjelo haykali bo‘yicha), uchta “Petrarka soneti”, “Danteni o‘qigach” sonata-fantaziyasi kabi asarlari kiradi. F.Listning serunum konsert faoliyati 1839-1847-yillar qayd etiladi. Kompozitor Avstriya, Belgiya, Angliya, Fransiya, Vengriya, Shotlandiya, Rossiyada bir qancha chiqishlar qiladi va 1849-yilda konsertlar turkumini yaratadi. Mazkur konsertlarda List tomonidan ijro etilgan asarlar ko‘lami juda keng bo‘lib, shaxsiy transkripsiyadagi turli opera uvertyuralari, shuningdek, “Don Juan”, “Figaroning uylanishi”, “Iblis Robert”, “Gugenotalar”, “Norma” operalari mavzulariga parafrazalar, Betxovenning Beshinchi, Yettinchi simfoniyalari, Paganini kaprizlari, Bax, Betxoven, Shopen, Shubert, Shumanlar asarlari va ko‘plab shaxsiy asarlarini (Venger rapsodiyalari, “Petrarka sonetlari” va boshqalar) mohirlik bilan ijro qiladi. 1842-yilning aprel oyida List Rossiyaning Peterburg shahrida 1843-yil may oylarida esa yana Peterburg va Moskva shaharlarida o‘zining konsert chiqishlarini amalga oshiradi. 1847-yil List Ukrainaning Kiyev va Odessa shaharlarida, Moldaviyada, Qora dengizdan Turkiyaga o‘tib, Konstantinopolda bir qator konsertlar beradi, keyin esa Ukrainaga qaytib, bu yerdagi Yelizavetgrad shahrida pianist-virtuozning sayohatlari davri o ‘z yakuniga yetadi. 1839-yil Mari D’Agu bilan ajrashgach, List polyak pomeshigining qizi Karolina Vitgenshteyn bilan uchrashadi. 1848-yilning boshida List Karolina Vitgenshteyn bilan birgalikda Germaniyaning Veymar shahriga kelib joylashadi. Kichik nemis shaharchasi Veymar bir vaqtlar gullab-yashnagan madaniy markaz bo‘lgan va List unga san’at poytaxti sharafini qaytarishni orzu qilgan. List Veymar opera teatri dirijyori etib tayinlanadi. Opera teatriga o‘n yillik rahbarligi davrida List turli bastakorlaming operalarini ko‘plab sahnalashtirish ishlarini amalga oshirdi. Jumladan, Glyukning “Orfey”, “Alsesta”, “Armida”; Meyerbeming “Gugenotlar”i, Betxovenning “Fidelio”si, Motsartning “Don Juan” va “Sehrli nay”i, Rossinining “Vilgelm Tell” va “Otello”si, Vebeming “Freyshyus” va “Evrianta” kabi asarlari sahnalashtirildi. Veymarda List o ‘z zamondoshlari operalarini targ‘ib etadi. 1852- yili u Berliozning “Benvenutto Chellini”, 1855-yili esa Shumanning “Genoveva” operalarini qo‘yadi. Shuningdek Vagneming “Tangeyzer”(1849), “Loengrin” (1850), “Uchar gollandiyalik” (1853) operalari qo‘yiladi. List Fransiyada Berliozning romantik uslubi tushunilmagan bir paytda bu bastakor musiqasi kunlarini uyushtiradi. List tomonidan Berliozning “Fantastik simfoniya”, “Garold Italiyada”, “Romeo va Juletta”, “Faustni qoralash” va “Rim kamavali” kabi asarlari ijro eti­ ladi. 1856-yilda Motsart tavalludining 100 yilligi munosabati bilan List Venada dirijyorlik qiladi. Listning adabiy faoliyati yangi musiqani bosma so‘z bilan faol targ‘ib qilishida namoyon bo‘Idi. U Berliozning “Garold Italiyada”si, Vagneming “Tangeyzer”, “Uchar gollandiyalik”, “Lo­ engrin” operalariga bag‘ishlangan maqolalari katta tadqiqot boiib, ularda sanab o‘tilgan kompozitorlar ijodi va ularning asarlari tahlili berilgan. Veymarda Listning ikkita kitobi yozilgan bo‘lib, bular “Sho­ pen” (1849) va “Venger lo‘lilari” musiqasi haqida (1854). Veymar davrida Listning pedagogik faoliyati. Ommaviy chiqishlardan voz kechgach, List o ‘zini yosh musiqachilami tarbiyalashga bag‘ishladi. List o‘quvchilari qatorida yetuk pianinochi va dirijyor Gans Bulov, pianinochi Karl Tauzig, bastakorlar Petr Komelius va Ioaxim Rafflar bo‘lgan. Butun umri davomida Ferens List 337 nafar o ‘quvchini tarbiyalagan. Ular orasida rossiyalik o ‘quvchilar ham bo‘lgan (Aleksandr Ziloti, Vera Timanova). 1854-yili List Veymarda “Yangi Veymar uyushmasi”ni tuzdi, 1861-yili “Umumnemis musiqa uyushmasi”ga asos soldi. Ulaming vazifasi yangi, ilg‘or musiqa san’ati g‘oyasini yoyish va buyuk kompozitorlar - oldingi va zamonaviy kompozitorlaming ijodini targ‘ib etishdan iborat bo‘lgan edi. Veymarda List chex musiqasining buyuk klassigi Bedrjix Smetana, Iogannes Brams, venger skripkachisi Edde Remini, rus kompozitorlari A.N.Serov, A.G.Rubinshteyn va boshqalar bilan uchrashadi. Veymar davrida 12 ta simfonik, 15 ta venger rapsodiya, fortepiano konsertlarining yangi tahriri, “Oliy mahorat etyudlari” va “Paganini kaprizlari bo‘yicha etyudlar” yozildi. Shuningdek, h-moll sonatasi ham shu davrda ijod qilingan. Listning 12 ta simfonik poemasi dasturiy m usiqaning go‘zal nam unalaridan hisoblanadi. Unda musiqiy obrazlar va ularning tadriji poetik hamda ma’naviy-falsafiy g‘oyalar bilan bog‘lanib ketgan. List bir qismli shaklda yozilgan yirik dasturiy asar bo‘lgan yangi romantik janr - “simfonik poema” yaratuvchisi bo‘ldi. Simfonik poemalarda List tomonidan gavdalantirilgan obrazlar doirasi juda kengdir. Viktor Gyugoning she’rlariga yozilgan “Tog‘da eshitganlarim” simfonik poemasida tabiatning ulug‘vorligi, insoniy iztiroblar va ke- chinmalarga zid qo‘yishdek romantik g ‘oyalami mujassamlashtiradi. F.List Gyotening yuz yillik yubileyiga yozilgan “Tasso” simfonik poemasida Tassoning hayotligidagi iztiroblari va Lining vafotidan so‘ng ulug‘ iste’dodining zafarli tantanasi tasvirlanadi. “Orfey” (1854) simfonik poemasi Glyukning Veymardagi “Orfey” operasi postonovkasiga uvertyura sifatida yozilgan. Mazkur simfonik poemada List san’at ramziga aylangan frakiyalik xonanda Orfey haqidagi mashhur qadimgi yunon afsonasini gavdalantirdi. “Prometey” (1850) simfonik, poemasi dastlab Gardeming “Prometeyning ozod etilishi” dramasi postanovkasiga uvertyura edi. Bu asar xudolardan olovni o‘g‘irlab, odamlarga tuhfa etgan yunon afsonasi qahramoni Prometeyning azamat obrazi bilan uyg‘unlashgan. “Prelyudlar” simfonik poemasi avval Lamartin she’ri asosida yaratilgan bo‘lib, Jozef Otranning matni asosidagi to‘rt erkaklar xoriga kirish tarzida yaratilgan edi. Keyinroq uni qayta ishlash asnosida mustaqil simfonik poemaga aylantirish jarayonida List Lamartinning “Poetik mushohadalar” she’rini tanlaydi va uning matni musiqaga ko‘proq mos kelishini anglab yetadi. Ferens Listning yana boshqa simfonik poemalarini sanab o‘tish mumkin, jumladan, “Mazepa” (1851, V.Gyugo asari asosida), “Bayram jarangi” (1853), “Qahramon haqida yig‘i-yo‘qlov” (1850-1854), “Vengriya” (1854), “Gamlet” (1858, Shekspir tragediyasi bo‘yicha), “Gunnlar jangi” (1857, nemis rassomi Vilgelm Kaulbax freskasi bo‘yicha), “Ideallar” (1857, Shiller asari asosida) shular jumlasidandir. F.Listning Veymar davrida ikki dasturiy simfoniya yozilgan. 1854-yilda “Faust” simfoniyasi, u uch qismdan iborat bo‘lib, “Faust”, “Gretxen”, “Mefistofel”ni o ‘z ichiga oladi. 1857-yilda Dantening “Uohiy komediya”si bo‘yicha ikki qismdan iborat simfoniya, bunda “D o‘zax” va “Arosat” qismlaridan iborat. Shuningdek, Lenauning “Faustdan ikki epizod”, “Tungi namoyish” va “Mefisto-vals” (1860) asarlari yozilgan. Rim va ikkinchi Veymar davri 1861-yilda List knyaginya Vitgenshteyn bilan nikohini ilojsiz qilib qo‘yayotgan bir qator siyosiy va diniy xarakterdagi g‘ovlarni bartaraf etishga umid qilib, Rimga otlandi. Rim katolik cherkovi ulaming ittifoqiga fotiha berishdan bosh tortgach, g‘ayratli musiqachi charchagan va hayotdan hafsalasi pir bo‘lgan holda tarki dunyo qiladi. 1865 yil List abbatlik darajasini qabul qildi va bir necha yirik diniy asarlar yozadi, bulardan “Muqaddas Yelizaveta” (1862), “Xristos” (1866) oratoriyalari, “Venger tojlanish messasi” (1867). Rim davrida List dunyoviy yo‘nalishda ham bir muncha musiqalar yozdi, masalan, “O‘rmon shovqini” va “Gnomlar yurishi” mashhur fortepiano etyudlari (1862), “Ispan rapsodiyasi” (1863), Betxoven, Verdi va Vagner asarlari transkripsiyalari shular jumlasiga kiradi. 1869-yili List Veymarga qaytadi, bastakor ijodining so‘nggi davri boshlandi. Bu davrda List Vena, Parij, Budapeshtga borib turar edi. Vatani, Budapeshtda u milliy musiqa akademiyasining birinchi pre- zidenti va o‘qituvchisi etib tayinlangan (1875). Veymarda Listning oldiga ko‘p sonli o ‘quvchilar kelishar edi. Jumladan, A.Ziloti, Sofya Metner, Vera Timanova. Listning huzurida A.P.Borodin bir necha marta bo‘lgan. List tashabbusi bilan A.Borodinning simfoniyasi ilk ijrosi Baden-Badenda uyushtiriladi (1880). List rus bastakorlarini yaxshi ko'rar va ularning asarlariga ko‘plab transkripsiyalar yozgan edi: “Ruslan va Lyudmila” operasidan Chernomor marshi, Chaykovskiyning “Yevgeniy Onegin” operasi, Al-yabyevning “Bulbul”, Rubinshteynning “Azra”sidan polonezlar. List tomonidan Aleksey Tolstoyning “So‘qir mashshoq” matniga melodeklamatsiyasi yozilgan. Hayotining so‘nggi yillarida List “Sayohatlaming uchinchi yili”ni yozdi. Unda bastakorning Rim taassurotlari aks etgan (“dyeste villas! sarvlari”, “dyeste villasi faw oralari”). So‘nggi davrda List ijodi turli qarama-qarshiliklarda o‘tadi, bunda diniy mushohada unsurlariga ega bo‘lgan musiqiy asarlar bilan birgalikda, musiqiy impressionizm manbalarini ochib beruvchi asarlar ham uchraydi. (“Qo‘ng‘ir bulut- lar” (1881), “Motam qayig‘i” (1882). Shuningdek, List maishiy raqs janri bilan b o g iiq bo‘lgan yorqin asarlar ham ijod qildi. Bunda uchta “Yoddan chiqqan vals” (1881-1883), ikkinchi va uchinchi “Mefisto-vals” (1880-1883), “Mefisto-polka” (1883), “So‘nggi venger rapsodiyalari”ni yozdi. So‘nggi yillarda List ommaviy chiqishlarini qayta boshlaydi. Vagner vafotidan so‘ng 1883-yili List Veymarda xotira konsertini o‘tkazadi. 1886-yil boshida 75 yoshli List Angliyaga boradi, u yerda qirolicha Viktoriya tomonidan qabul qilinadi va uni qadrlovchilar tomonidan hayajon bilan kutib olinadi. Charchagan va o ‘zini yomon his qilayotgan List Angliyadan Bayretga har yilgi Veng­riya festivaliga keladi. U ana shu shaharda 1886-yil 31-iyulda o‘pka shamollashiga chalinib vafot etadi.