Filologiya fakulteti
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
kunduz, yaxs hi-yomon, katta-kac hik, kelish-ketish, yosh-qar i, baland-
past kabi. 47 Umumlas htiris h, ja mlas h ma’ nos ini ifoda las h juftlas his hning asosiy se ma ntik be lgis idir. (Qiyos la ng: y axshi-yomon: ha mma
ma’ nos ida – ja mlovc hi ot): odatda, ko mpone ntla rning ma’ nolar i asosida ya ngi ma’ no ke lib c hiqadi: og‘iz-burun, lab-lunj, tish-tir noq; ko‘z-quloq (ko‘z-quloq bo‘ lib tur moq: qa rab – qo‘riqlab turmoq) va b. Bunda doim ma’ noning ke nga yis hi s ha rt e mas. De ma k, juft so‘z la rda : 1. Ma’no ke nga yadi: juft so‘z ning ma’nos i kompone ntla rning se ma ntik ja mligida n, s umma s ida n ke ng
bo‘ ladi. Masa la n, qoz on-tov oq (s hularning atrofida gi, s hular bila n bog‘ la nga n predme tla rni ha m o‘z ic higa oladi: la ga n, kosa, qos hiq, c ho‘ mic h, kapkir va b.). 2. Ma’ no ke nga yma ydi, le kin umumlas his h, ja mlik ifoda la nadi: har ikki qis mda n anglas hilga n pre dmetla rning umumiy no mi ke lib c hiqadi. Masa la n,
(«s utki», bir s utka ). Bular - ke nga yish, umumlas his h - juft so‘z la rning umumiy se ma ntik xus us iya tidir. Umumlas htiris h xus us iya ti birinc hi holatda (ma’ no ke nga yga nda) ha m saqla nadi. Bu ma’no turli ayrimlikla rga, otte nka larga e ga bo‘la di. Masa la n, pred metlarnin g umumlas hga n nomi (jins oti), ha rakatlarning umumlas hga n no mi (boris h-ke lish, olish-berish, qo‘y ish-chitsis h, urish-s o‘k ish kabi) va b. Sonlar juftlas hga nda, unda gi umumiylik c ha ma, ta xmin, noa niqlik ma z munla ri bila n bog‘ la na di: uch-to‘r t,o‘n-o‘n besh, yigirma-o‘ttiz kabi. Asta-sek in, kuc h-quvvat, keks a-qari tipida gi juftlik (s inonimik juftlik) kompone ntlarning se ma ntik jiha tda n bir-birini izohlas hi, kuc ha ytiris h xarakterida bo‘ ladi, stilistik vaz ifa ba ja radi; a ntonimik juftlas his h
oda tda, umumlas htiris h xus us iya tiga e ga bo‘ ladi. Juft so‘z ning ta rkibida gi e le me ntla rning, ko mpone ntla rning, joylas his h ta rtibi, odatda, s hunda y holatlarga asos la na di: 1. Ka m bo‘ g‘ inli, ta rkibi qisqa kompone nt a vva l ke ladi: soch- soqol, er -xotin, chol-kampir, mosh-guruch, tos h-tarozi, taxta-o‘qlog‘i, 48
bila n bog‘ liq. 2. Bo‘ g‘ in s oni bir xil bo‘lsa, unli tovus h bila n bos hla nadiga n kompone nt a vva l ke ladi (ta la ffuz ga oson): osh-non, os h-suv, o‘tin-
Ha r ikki ko mpone nt ha m undos h tovus h bila n bos hla nga n bo‘ lsa, spira nt yoki ja ra ngli portlovc hi tovus h bila n bos hla na diga ni a vva l ke ladi: sigir-buzoq, so‘roq-javob, san-man (ikka las i san-manga boris hdi), sabzi-piy oz, bosh-qosh (u to‘ yda bosh-qos h bo‘ lib turdi) va b.
Bu qoida lar asos iy holatni ko‘rsa tadi: a yrim juft so‘z la rda bunda n bos hqac ha ko‘ rinis hla rga ha m duc h ke la miz. Masa la n, o‘g‘il- qiz: ka m bo‘ g‘ inli ko mpone nt ke yingi o‘ rinda ke lga n. Bunda y hol- la rda quyida gilarni ha m e’tiborga olis h za rur bo‘ la di: 1. Asosiy qoida ga muvofiq ke yingi o‘rinda kelis hi loz im bo‘ lga n a yri m kompone ntla r se ma ntik xus us iyatiga, aha miyatiga, pred met, hodisa - voqea lar oras ida gi ma ntiqiy izc hillikka va s hu ka bi holatlarga ko‘ra birinc hi o‘rinda ke ladi: xotin-qiz, o‘g‘il-qiz, olma-nok, nina-ip, yigit- Yüklə 0,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|