Fitosenologiya

3- amaliy mashg’ulot: Fitotsenoz haqida tushuncha. Geobotanik indikatsiya

Reja

1. Fitotsenoz haqida tushuncha

2. Geobotanik indikatsiya

Tayanch so’z va iboralar: fitotsenoz, indikator tur, indikatsiya, ko’rsatkich, muxit sharoitlari, o’simlik jamoasi

1. O’simliklar jamoasi deganda ma’lum bir hududda bir necha turga mansub o’simliklarning birgalikda yashashi va o’ziga xos manzara hosil qilishi tushiniladi. Bunday guruhlar yashash joyiga qarab turli xil o’simliklar tipini (cho’l, adir, tog’, yaylov, botqoq, o’rmon) tashkil etadi. Geobotanika fani malum bir turni o’rganmasdan, balki ma’lum maydonda tarqalgan o’simliklar guruhini o’rganganligi uchun ham buni o’simliklar jamoasi, ko’pincha, fitotsenoz deb ham ataladi. Har bir jamoa o’z hayoti jarayonida har xil tashqi taassurotlarga duch keladi va shunga javob berish orqali o’z hayotini boshqaradi. Har handay o’simliklar jamoasi bir biri bilan va tashqi muhit bilan juda murakkab munosabatda bo’ladi. Shuning uchun har bir jamoaning tarkib topishi, o’zgarishi, rivojlanishi tarixiy taraqqiyot bosqichlariga, tashqi muhitnint majmuali ta’siriga bog’liq holda o’tadi. Murakkab ekologik omillar ta’siri natijasida jamoa o’sha yerga moslashishi ham mumkin yoki aksincha, yo’q bo’lib ketishi ham mumkin.

Fitosenoz atamasi 1815 yilda ilk bor rus olimi I.Pachoskiy tomonidan bir turdan tashkil topgan sof paykallar uchun qo’llanilgan.Keyinchalik rus olimi Sukachev (1917) va nemis olimi Gams (1818) tomonidan o’simlik jamoalarini belgilash uchun qo’llanilgan. Sukachev fikricha, fitosenoz bu muayyan tarkibi, tuzilmasi, shakllanishi, o’zaro va tashqi muxit bilan munosabatlari bilan xarakterlanuvchi, birgalikda bitta territoriyani egallagan o’simliklar yig’indisidan iborat. Fitosenozlar turlar tarkibi, o’ziga xos tuzilishi va muayyan yashab turgan muxitiga nisbatan moslanishlarga ega bo’lishi bilan ajralib turadi. Fitosenozni aniq bir maydondagi o’simliklar jamoasini taksonomik birliklarining turlicha kategoriyalarini belgilashda ham qo’llash mumkin: assosiatsiya, formatsiya, tip. Fitosenozlar bir-biridan turli geografik to’siqlar bilan ajralib turadi: tog’, daryo, jarlik, cho’l, ko’l, dengiz va boshqalar.

Sizga ma’lum bo’ldiki, fitotsenoz o’simliklar jamoasi bilan bir narsa hisoblanadi va quyidagicha ta’riflanadi. “Tashqi muhit bilan doimiy aloqada bo’ladigan, ma’lum bir hudutda uchraydigan o’simliklar guruhi fitotsenoz”- deb ataladi. Fitotsenozga o’rmon, o’tloq, cho’l, sahro, tog’, yaylov, botqoq, to’qaydagi o’simliklar jamoasi kiradi. Bular ham o’z navbatida kichik-kichik bo’laklarga bo’linadi. Misol uchun cho’l fitotsenozi; qumli cho’l, shuvoqli cho’l, gipsli cho’l, sho’rli cho’llar fitotsenoziga bo’linadi.

V. N. Sukachev va P. D. Yaroshenkolarning ta’kidlashicha, qishloq xo’jalik ekinlari, bug’doy, arpa, sholi, paxta ekiladigan yerlar ham tsenozning bir turi, ya’ni agrofitotsenoz deb ataladi. Sababi bu maydonlar inson xo’jalik faoliyati natijasida sun’iy yaratilgan maydonlardir. Fitotsenoz o’simliklar qoplamining sifat jihatidan ajralib turuvchi qismidir. Fitotsenoz terminini Sukachev 1954 yilda fanga kiritgan. Fitotsenoz ma’lum sharoitdagi tuban va yuksak o’simliklar majmuasi bo’lib, ular doimiy ravishda bir biri bilan aloqada bo’ladi. Bular hamma vaqt o’ziga xos muhit hosil qiladi.

Biotsenozning bosh komponenti -fitotsenozni bir-biri bilan va atrof muhit bilan mujassam o’zaro aloqada bo’ladigan o’simlik jamoalari hosil qiladi. Yer yuzasining yoki uning ayrim hududlarining fitotsenozlari o’ s i m l i k q o p l a m i n i hosil qiladi.

O’simliklar harakatlanmaydigan komponent bo’lganligi tufayli biotsenozning harakatlanmaydigan, nisbatan doimiy asosini tashkil etadi. Hayvonlar zsa biotsenozning harakatlanuvchan komponentlari sifatida z o o ts ye n o z l a rni hosil qiladi. Zootsenozning chegaralari fitotsenoz chegaralari asosida shartli o’tkaziladi.

Tuproqda, havo va suvda yashaydigan organizmlar m i k r o b i o ts ye n o z ni tashkil qiladi. Shunday qilib, fitotsenoz, zootsenoz va mikrobiotsenoz birgalikda biotsenozni vujudga keltiradi. Muayyan joy uchun xos bo’lgan tabiiy muhitni jonsiz, abiotik komponentlarining majmuasi b i o t o p deyiladi. Biotsenozlar biotop bilan birgalikda biogeotsenozni hosil qiladi. Biz biogeotsenoz haqida avvalgi mavzularda fikr yuritganmiz.

Biotsenoz ham fitotsenoz singari faqat biologik tushuncha bo’lmay, balki geografik tushuncha hamdir. Ma’lumki, yer kurrasida mavjud bo’lgan tirik organizmlar o’zaro ma’lum munosabatda bo’lib qolmasdan, balki tashqi muhit va ayniqsa, iqlim va tuproq muhiti bilan vositali va vositasiz munosabatda bo’ladi. Bunday munosabatlarni o’rganuvchi sohaga b i o t s e n o l o g i ya deyiladi.

Biotsenozdagi o’simliklarning bir biriga nisbatan tashqi ko’rinishini o’rganganda, ularning faqat yer ustki qismi organlarining tuzlishinigina e’tiborga olmasdan, balki ularning yer ostki qismi, ya’ni ildiz sistemalarining ham bir-biriga nisbatan tuproqning turli qatlamlarida tarqalishini ko’zda tutadi. Muayyan bir hududda turlar tarkibi, soni, qavatliligi-yarusligi-pog’onaligi, tashqi ko’rinishi bilan bir biridan ma’lum darajada ajraladigan bir necha jamoalarni ko’rish mumkin. Bunday hollarda jamoa m i k r o j a m o a yoki m i k r o b i o ts ye n o z lar deb ham yuritiladi. Masalan zich o’rmonlarda bir xil mikroorganizmlar mavjud bo’lsa, siyrak o’rmonlarda ikkinchi xil mikrobiotsenozlarni ko’rish mumkin. Bunday biotsenozlar daraxtlardan tortib (agar ular shu jamoada mavjud bo’lsa) barcha buta, o’t o’simliklari, yo’sinlar, lishayniklar, suv o’tlari, zamburug’lar va bakteriyalarni o’z ichiga oladi.

2. Muxit sharoitlariga moslashgan o’simlik jamoalari, o’sha muxitning indikatorlari sifatida yani, indikatsion ko’rsatkichlar bo’lib xizmat qilishi ham mumkin. Bunda fitosenozlarning indikatsion ahamiyati odatda aloxida o’simlik turlarining indikatsion ahamiyatidan bir muncha ustun turadi. Har bir turmuayyan u yoki bu omilning juda keng miqyosdagi valentlik ko’rsatkichida mavjud bo’lishi mumkin, ammo jamoani hosil qiluvchi turli o’simliklarning omil amplitudalari qisman mos keladi.

Fitotsenozlar tuproq sharoitlari, iqlim xususiyatlari, yer osti suvlarining joylashish chuqurligi, sho’rlaanish xarakteri va darajasi, muayyan kimyoviy moddalar va birikmalarning mavjudligi, tog’ jinslarining tuzilishi, ayrim xududning tektonik tuzilishi xususiyatlarining indikatorlari bo’lib xizmat qilishi mumkin. Fitotsenozning xarakteriga qarab, o’sha joyning yong’inlarga uchraganligi, daraxtlarning ko’p miqdorda kesilganligi, haydalganligi, qurg’oqchilikka uchraganligi haqida tasavvur qilishimiz mumkin. Shunday qilib, indikatorlik xodisalarining doirasi juda ham keng. Geobotanik indikatsiyaga misol sifatida quyidagilarni keltirishimiz mumkin:

1. Mexanik jihatdan yengil tuproqlar, masalan, qumli tuproqlarda Elymus, Festuca, Ceratocarpus, Linaria, Kochia va boshqa bir qancha turkumlarning turlarining uchrashi bilan xarakterlanadi.

2. Shorxok tuproqlar uchun Salicornia, Suaeda, Aeluropus, Nitraria, Triglochin va boshqa turkum turlarini oz ichiga olgan jamoalar xarakterli.

3. Baland bo’yli shuvoq 3-5 va 7 metrgacha chuqurlikda chuchuk va sho’r bo’lgan yer osti suvlari borligini bildiradi.

4. Fitotsenoz tarkibida ivan choy (Chamaenerium angustifolium) ning dominantligi bu yerda daraxtlarning kesilganligiga uncha uzoq vaqt bo’lmaganligini yoki yaqin vaqtlarda bu yerda yong’in bo’lganligini bildiradi.

5. Poa bulbosa o’simligi ko’p tarqalgan dasht va yarim cho’l mintaqalaridagi o’simliklar jamoasi bu yerlarda haddan ziyod chova mollari boqilganligini bildiradi.