Fizika, onun təbiət və texniki elmlərlə əlaqəsi

бириня  гарышыб  ахырларса  беля  ахын 
турбулент  ахын  адланыр.  Ламинар  ахын  стасионар  ахын, 
турбулент ахын ися гейри-стасионар ахындыр. 
Майе  даиряви  борудан  ахырса,  борунун  диварында  майе  щиссяъийинин  сцряти  азалыр, 
бору охунда ися бу сцрят максимум олур. 
Майе ахыны дариряви боруда ламинар гябул едился, майе сели цчцн: 
   
 


l
R
P
P
Q


8
4
2
1


                  (8
.16) 
 
йазмаг олар. Бу 
Пуазейл дцстурудур. Бундан истифадя едяряк,  -ни тяйин етмяк олар. 
дцстуру иля тя’йин едилир. Бурада  - кцряъийин сцряти, 
 - юзлцлцк ямсалыдыр. 
Ахын  сцрятинин  артмасы  иля  гярарлашмыш  ахын  бурульаны  ахына  кечир.Тяърцби  олараг 

мцяййян едилмишдир ки, mayenin ахыны Рейнолдс
 ядяди адланан (Р) вя  
                          


 l
R 
                               (8.17) 
şəklində ifadə олunан, adsız кямиййятlə xaraxterizə olunur. Бурада, -майенин, йахуд газын 
сыхлыьы, 

-ахынын орта сцряти, 
l-майе ахан борунун ен кясийи цчцн характерик олан хятти юлчц, 
-майенин динамик юзлцлцк ямсалыдыр. 
Рейнолдс
  ядядинин кичик  гиймятляриндя  гярарлашмыш,  бюйцк  гиймятляриндя ися  турбулент 
və  ya  бурульанлы  ахын  мцшащидя  олунур.  Эюрцндцйц  кими,  (8.17)  ифадясиндя  кясрин  суряти 
ахан  майенин  кинетик
  енержисини,  мяхряъи  ися  сцртцнмя  гцввясинин  ишини  характеризя  едир. 
Рейнолс ядядинин кичик гиймятляриндя сцртцнмя гцввяси апарыъы рол ойнайыр вя ахын ламинар 
характер  дашыйыр.  Сцрятин  артмасы  иля 
R
  -ин  гиймяти  артыр  вя  Рейнолdс  ядядинин  бюйцк 
гиймятиндя апарыъы рол кинетик енержийя, ахын ися трублент характеря кечир. Бу гиймят Рейнолс 
ядядинин бющран гиймяти адланыр. Боруда ахан су цчцн 
1000

b
R
 гиймятиня маликдир. 
Майе дахилиндя щярякят едян кцряъийин сцряти чох кичик олан щал цчцн Стокс мцяййян 
етмишдир ки, щярякят заманы мейдана чыхан мцгавимят гцввяси, 
   
   
6ππηr
F 
                            
 (8.18) 
Ъисимлярин  юзлц  майедя  щярякяти  заманы  да  дахили  сцртцнмя  гцввясиni  mütləq  nəzərə 
almaq lazımdır. Юзлцлцйц 
олмайан  идеал  майедя 
щярякят  заманы  ъисмин 
щярякятиня 
майе 
тяряфиндян 
щеч 
бир 
мцгавимят  эюстярилмир. 
Юзлц майе щалында майе 
щиссяляри ъисмя йапышыр вя 
бу  щиссяъиклярин  сцряти 
ъисмин  сцрятиня  бярабяр  олур.  Бу  щалда  йаранан  мцгавимят  гцввяси  ъисмин  вя  йа  майенин 
сцрятиндян,  eləcə  də  ъисмин  формасынын  ахын  хятляри  иля  гаршылыглы  мцнасибятиндян  асылыдыр. 
Ламинар  ахын  заманы  йаранан  мцгавимят  гцввяси  дахили  сцртцнмя  гцввяси  олдуьундан, 
ъисимдян узаглашдыгъа сцрятин  гиймятинин дяйишмяси иля нятиъялянир. Трублент ахын заманы ися 
бурульанлар  йаранмасына  сябяб  олур.  Бурульанлар  бюйцк  мцгавимят  гцввясинин 
йаранмасына  сябяб  олдуьундан,  автомобилляря,  тяййаряляря,  эямиляря  еля форма  верирляр ки, 
щаванын мцгавимяти мцмкцн гядяр аз олсун. Шякил 8.4-дя ъисмин формасындан асылы олараг 
беля  ахынлар  тясвир  олунмушдур.  Щяр  ики  щалда 
B
  нюгтясиндя  сцрят  артдыьындан  йухарыйа 
доьру  галдырыъы   
F
  гцввяси  тясир  едир,  лакин  шякил  8.4,  б-дя  бурульан  ямяля  эялдийиндян 
мцгавимят гцввяси хейли бюйцк олур.  
ХЫХ  ясрин  ахырларында  вя  ХХ  ясрин  яввяляриндя  щидродинамиканын  бир  чох  тятбиг 
сащяляри  Н.Е.Жуковски  вя  Чаплыкинин  ишляриндя  юз  нятиъясини  верир.  Бу  алимлярин  ъидди 
ахтарышлары  сайясиндя  йени 
елм–аеродинамика  елми 
инкишаф 
етдирилди. 
Аеродинамика 
учуш 
нязяриййяси 
вя 
газларын 
щярякят 
ганунлары 
щаггында олан бир тя’лимдир – 
елмдир.  Щярякят  заманы 
тяййаря  ганадына  тясир  едян 
галдырыъы 
гцввянин 
механизмини 
илк 
дяфя 
Жуковски 
айдынлашдыр-
мышдыр (шякил 8.5). Кясик хят-
лярля  щаванын  учуша  якс 
олан 
истигамяти 
эюстярилмишдир.  Шякилдян 
эюрцндцйц кими ганадын цст 
тяряфиндя  щава  ъяряйаны 
хятляри  бир-бириня  чох  йахын, 
даралыр, 
ганадын 
алт 
щиссясиндя  ися  яксиня  олур. 
Она эюря дя ганадын цст 
Шякил 8.4 
а) 
Б 
б) 
Б 
P
P
F
 

Шякил 
8
.
5 

тяряфиндя сцр’ят чох олур. Бернулли тянлийиня уйьун олараг, ганадын цстцндя тязйиг аз, алт 
щиссясиндя ися бюйцк олур вя бу тязйигляр фярги щесабына галдырыъы гцввя мейдана чыхыр. 
7. Molekulyar-kinetik nəzəriyyənin (MKN) əsasları. 
1. Maddənin molekulyar quruluşu. 
Cisimlərin quruluş və xassələrini bu cisimlərin təşkil olunduğu atom, molekul 
və  ionların  hərəkəti  və qarşılıqlı tə’siri   ilə  izah edən  nəzəriyyə MKN adlanır.  Bu 
nəzəriyyənin əsasını üç müddəa təşkil edir: 
1)  Bütün  cisimlər(maddələr)  hissəciklərdən  –  atom,  molekul  və  ionlardan  təşkil 
olunmuşdur  ki,onlarda  öz  novbəsində  daha  kiçik  elementar  zərrəciklərdən 
ibarətdir; 
2) Atom,molekul və ionlar arası kəsilməz xaotik hərəkət edir; 
3)  Bu  zərrəciklər  bir-birilə  qarşılıqlı  tə’sirdədir,  yə’ni  onlar  arasında  qarşılıqlı 
cəlbetmə,yaxud  itələmə  quvvələri  mövcuddur.  Bu  üç  müddəa  Broun  hərəkəti, 
diffuziya  hadisəsi,  bərk  cisim  və  mayelərin  quruluşu  və  xassələrindəki 
xüsusiyyətlər, habelə elementar zərrəciklər fizikasi sahəsində aparılan tədqiqatlarla 
təsdiq olunur. 
Maddələrin  atomdan  ibarət  olması  muddəası  ilk  dəfə  qədim  yunan  filosofu 
Demokrit  tərəfindən  irəli  sürülmüşdür(“atom”-bölünməz).Demokritə  görə  hər 
hansı  maddə  ,  məsələn  dəmir  parçası  götürüb  onu  daha  kiçik  hissələrə  bölməklə 
davam  edilsə  axırda  elə  kiçik  hissəcik  alınacaqdır  kı,  onu  bölmək  mümkün 
deyildir.Bu  hissəcik  atom  adlandırılmışdı.Bu  baxışa  əks  olan  digər  nəzərriyyə 
tərəfdarına görə cismin hissəciklərə bölünməsi prosesi sonsuzdur. 
Muasir  dovrdə  MKN  yaxud  atom  nəzərriyyəsi  təsdiq  olunmuşdur.  Atom 
nəzərriyyəsini  təsdiq  edən  təcrubi  faktlardan  biri  kimyəvi  reaksiyanın  analizindən 
alınmışdır.Təcrübi  sübutun  əsas  elementlərindən  biri  maddə  tərkibinin  sabitliyi 
qanunudur. Bu qanuna görə iki və daha çox element birləşmə əmələ gətirirsə, onda 
onlar  birləşməyə  həmişə  eyni  çəki  nisbətində  daxil  olur.Məsələn,  xorək  duzu  23 
hissə Na və 35 hissə Cl – dan ibarətdir. 
Digər 
təcrübi 
fakt 
bioloq 
R.Brounun 
şərəfinə 
broun 
hərəkəti 
adlandırılır(1827cı 
il). 
Broun 
mikroskopda 
suda 
asılı 
halda 
 
olan 
zərrəcikləri(məs.,bitki tozlarını ) muşahidə edərək onların əyri-üyrü(ziq-zaq şəkilli) 
trayektoriya  boyunca  hərəkət  etdiyini  aşkar  etmişdi,baxmayaraqki,  su  səthi 
tamamilə sakit idi. Atom nəzərriyəsi braun hərəkətini asanlıqla izah edir. 1905 ildə 
Eynşteyn broun hərəkətini nəzəri tədqiq edərək atom və molekulların olçüsünü və 
kütləsini  hesablamışdır.  Bu  hesablamalara  görə  atomun  diametri  10
-10
m 
tərtibindədir (m
a
~1.67*10
-27 
kq). 
Cismin  halını,  yaxud  movcudolma  şəraitini  təsvir  etmək  üçün  iki  yanaşma 
movcuddur:  mikroskopik  və  makroskopik.  Mikroskopik  yanaşmada  sistemi  təşkil 
edən  atom  yaxud  molekullarının  hərəkətinin  bütün  xırdalıqları(detalları)  nəzəri 
alinmalıdır  və  olduqca  murəkkəbdir.  Bununla  kinetik  nəzəriyyə  məşğul  olur. 
Makroskopik  təsvir  isə  biləvasitə  hiss  orqanlarımız  tərəfindən  bu  və  ya  digər 
dərəcədə  olçulə  bilən  kəmiyyətlər,  məsələn  həcm,  kütlə  və  təzyiq  vasitəsi  ilə 
verilir. 

Mikroskopik  nöqteyi-nəzərdən  maddənin  üç:  bərk,  maye  və  qaz  halı  bir-
birindən  necə  fərqlənirlər?  Aydındır  ki,  bərk  cismin  atomlarını  bir  yerdə  elektrik 
təbiətli  cəzbetmə  qüvvələri  saxlayır.  Lakin  atomlar  bir-birinə  çox  yaxınlaşdıqda 
onların  qarşılıqlı  təsir  quvvələri  itələmə  quvvələridir.Bu  quvvə  atomların  xarici 
elektronları  arasında  itələmə  ilə  bağlıdır.  Beləliklə  ,atom,  yaxud    molekullar  bir-
birindən  minimal  məsafədə  yerləşir.Kifayət  qədər  güclü  cəzbetmə  qüvvələri 
atomları  fiksə  olunmuş  vəziyyətlərdə  saxlayır  və  onlar  kristal  qəfəsi  əmələ 
gətirirlər.  Bərk  cismin  atomları  kristal  qəfəsdə  fiksə  olunmuş  vəziyətlər  ətrafında 
rəqs edirlər. Mayelərdə atom və molekullar arasında qarşılıqlı tə’sir quvvələri bərk 
cismə  nisbətən  zəifdir  və  onlar  daha  sü’rətli  hərəkət  edirlər  və  biri  digərinin 
ətrafında fırlana bilir. Qazlarda isə atom və ya molekulların sür’əti o qədər böyük, 
qarşılıqlı  tə’sir  quvvələri  isə  o  qədər  zəifdir  ki,  onlar  ümumiyyətlə  bir-birinin 
yaxınlığında dayanmırlar. 
2. Molekulların ölçüsü və kütləsi. 
Bütün  maddələr  atom  və  molekullardan  təşkil  olunmuşdur.  Bəs  atom,  molekula 
dedikdə  nə  nəzərdə  tutulur?  Atom  dedikdə  verilmiş  kimyəvi  elementin  ən  kiçik 
hissəciyi  başa  düşülür.  Hər  bir  kimyəvi  elementə,  verilmiş  elementin  xassələrini 
saxlayan  müəyyən  atomlar  uyğundur.  Atom  öz  növbəsində  müsbət  yüklənmiş 
nüvədən  və  nüvənin  elektrik  sahəsində  hərəkət  edən  mənfi  yüklü  elektronlardan 
ibarətdir.  Nüvənin  müsbət  yükü  elektronların  mənfı  yükünə  bərabər  olduğundan 
atom elektrik vəhəmdən neytraldır. 
 
Molekula  isə  verilmiş  maddənin  ən  dayanaqsız  hissəciyidir.  Molekula  eyni 
bir,  yaxud  müxtəlif  kimyəvi  elementlərin  bir  və  ya  bir  neçə  atomundan  təşkil 
olunmuşdur.  Atomlar,  xarici  elektronların  müxtəlif  qarşılıqlı  tə’sirinə  əsaslanan 
kimyəvi  əlaqələr  hesabına    molekulda  birləşirlər.    Molekulda  atomların  sayı  çox 
geniş  intervalda dəyişir:  iki(CO,O
2
), üç(CO
2
,SO
2
), dörd(NH
3
), yüz  və  minə qədər. 
Atom kimi molekula da elektrik cəhətdən neytraldır, yə’ni bərabər sayda əks işarəli 
yüklənmiş  zərrəciklərdən  ibarətdir.  Bəs  molekulların  ölçüsü  hansı  tərtibdədir?  
Mə’lumdur ki,  həcmin  1mm
3
  olan   zeytun   yağın damlasını suya salsaq O, sahəsi 
0,6  m
2
  səthdən  böyük  səthə  yayıla  bilməz.  Damlanın  yayıldığı  səthin  maksimum 
olduğunu  qəbul  etsək,  yəqin  ki,  onun  əmələ  gətirdiyi  təbəqənin  qalınlığını  bir 
molekulun  ölçüsü  tərtibində  olar.  Onda  təbəğənin  qalınlığı  və  beləliklədə  zeytun 
yağı molekulunun ölçüsü 
 
d=
10
7
.
1
*
6000
001
.
0
2
3



sm
sm
S
V
-7
sm 
 
Deməli molekulların ölçüsü təqribən 10
-7
sm tərtibindədir. Muasir cihazlar, məsələn 
ion  proyektoru  atom  və  molekulların  xəyallarını  müşahidə  etməyə  imkan  verir. 
Atomun  diametri  10
-8
sm  tərtibindədir.  Molekullar  çox  kiçik  olduğundan 
makroskopik  cisimdə  onların  sayı  olduqca  böyükdür.  Su  molekulunun  ölçüsü 
3*10
-8
sm dir. 1sm
3
 suda molekulların sayını hesablayaq: 
 

N=
22
3
3
8
3
10
7
.
3
)
10
3
(
1






sm
sm
 
 
Deməli 1q suda 3.7*10
22
 molekul var. Onda bir molekulun kütləsi 
 
23
22
10
7
.
2
10
7
.
3
1
2





q
m
O
H
 q
 olar. 
 
Üzvü  maddalərin  nəhəng  molekulları  müstəsna  olmaqla  digər  maddələrin 
molekullarının kütləsi də bu (10
-23
q) tərtibdədir. 
 
Molekulların  kütləsi  çox  kiçik  olduğundan,  hesablamalar  zamanı  kütlənin 
mütləq  qiymətindən  yox,  nisbi  qiymətindən  istifadə  etmək  əlverişlidir.  BS-də 
bütün atom və  molekulların kütləsi karbon (C) atomu kütləsinin 
12
1
-ilə müqayisə 
edilir. 
 
Maddənin  M
r
  nisbi  molekulyar  kütləsi  (və  ya  atomlar)  həmin  maddənin 
molekulunun  (və  ya  atomunun)  m
o
  kütləsinin  m
o
  karbon  atomu  kütləsinin 
12
1
-nə 
olan nisbətinə deyilir: 
                                                 
c
m
m
M
o
o
r
12
1

 
Məsələn, CO
2
 qazının nisbi molekulyar kütləsi 44-ə bərabərdir ( 
44
32
12
2


o
c
). 
 
Cisimin  maddə  miqdarı  ondakı  molekulların  və  ya  atomların  sayı  ilə 
müəyyən olunan fiziki kəmiyyətdir. 
Ayrı-ayrı  quruluş  elementlərinin  (məsələn  molekulların)  kütləsi  bir-birindən 
fərqlənir.  Buna  görə  də  müxtəlif  maddələrin  eyni  miqdarları  müxtəlif  kütləyə 
malikdir.  Məsələn,  10
25
  molekul  hidrogen  və  10
25 
molekul  oksigen,  kütlələri 
müxtəlif  olsada  eyni  maddə  miqdarı  hesab  olunur.  Kütlə  maddə  miqdarı    ölçüsü 
deyil. Maddə miqdarı olçüsü  1 mol – dur (BS). 
Bir mol – kütləsi 0,012 kq olan karbondakı otamların sayı qədər 
molekullardan və ya atomlardan təşkil olunmuş maddə miqdarına deyilir. 
Bir  mol  (kilomol)  maddə  miqdarındakı  atomların  (molekulların)  sayı  Avoqadro 
ədədi (sabiti) (N
A
) adlanır: 
N
A
=6,022*10
23 
mol
-1
 = 6,022*10
26
 kmol
-1
 
 
1 molun tutduğu həcm molyar həcm adlanır(

V
):        

V
 =v
p



 
v



1
xüsusi həcm; 

-maddənin sıxlığıdır. 
t=
c

0
; p=101325 
2
m
N
= 1 atm=760 mm c.st. olduğda bütün ideal qazlar üçün 


V
 
22,4 
mol
l
=22,4 kmol
-1
*m
3
 
Molyar kütlə. Bir mol maddə miqdarında götürülmüş maddənin kütləsi molyar 
kütlə adlanır: 

13
7
)
(
r
b
r
a
r
f



A
o
N
m


 
 
m
o
-bir atomun (molekulun) kütləsidir. 
Kütləsi m olan maddədəki molların sayı              
                                                        


m

 
3.Molekullar arasında qarşılıqlı tə’sir. 
 
Bütün  maddələrin  molekulları  arasında  qarşılıqlı  cəzbetmə  qüvvələri  tə’sir 
edir  [molekullararası  qarşılıqlı  tə’sir  (MQT)].  Dayanıqlı  maye  və  bərk  cisimlərin 
mövcud olması MQT ilə əlaqədardır. Əgər təzə kəsilmiş iki qurquşun çubuğu bir-
birinə  möhkəm  sıxsaq,  onları  bir-birindən  ayırmaq  üçün  müəyyən  qüvvə  tətbiq 
etmək lazım gəlir. 
 
Molekulların  mərkəzləri  arasında  məsafə(r)  10
-9
m  tərtibində  olduqda,  onlar 
arasında  cazibə  qüvvələri  tə’sir  edir  və  bu  qüvvə  molekullar  yaxınlaşdıqca  artır. 
Molekullararası cəzbetmə qüvvələri 
)
(r
f
c
 - qısa tə’sir radiusu qüvvələridir, çünkü 
məsafənin  artması  ilə  bu  qüvvə  sür’ətlə  azalır: 
7
)
(
r
a
r
f
c


.  a  –  sabiti  molekulun 
növündən  asılıdır.  Lakin  molekulların  mərkəzləri  arasında  məsafə  (r)  qeyri  –üzvü 
molekulların  xətti ölçüləri tərtibində olduqda (10
-10
  m), onlar arasında,  molekulda 
atomların  müsbət  yüklənmiş  nüvələri  arasında,  qarşılıqlı  itələmə  qüvvələri  tə’sir 
edir: 
                                                  
13
)
(
r
b
r
f
i

 
yəni 
)
(r
f
c
 ilə müqayisədə r-dən asılı olaraq daha sür’ətlə azalır. 
Eyni  zamanda  itələmə  və  cazibə  qüvvələrinin  tə’sir  etməsi  molekullararası 
əvəzləyici qüvvəyə gətirir: 
 
 
Qrafik  olaraq bu qüvvə şəkildəki əyrini verir: 
r>r
0 
olduqda cəzbetmə itələmə qüvvəsindən böyükdür; 
r< r
0 
olduqda itələmə cəzbetmə qüvvəsdən böyükdür; 
r= r
0
=> f(r) = -f(r) və f(r)=0 
Bu  qarşılıqlı təsirdə olan  molekulların dayanıqlı  
vəziyyətinə uyğundur. 
 
 
4. İdeal qaz. İdeal qazın molekulyar-kinetik nəzəriyyəsinin əsas tənliyi. 
Molekulları  arasında  mürəkkəb  qarşılıqlı  tə’sir  qüvvələri  mövcud  olan  real 
qazın  xassələrini  molekulyar-kinetik  nəzəriyyə  əsasında  keyfiyyətcə  izahı  o 
qədər mürəkkəb deyil. Lakin təcrübədə ölçülən kəmiyyətlər (təzyiq, temperatur 
və  s.)  ilə  qaz  molekullarının  özlərinin  xassələri,  sayı  və  hərəkət  sür’əti 
arasındakı  əlaqəni  nəzəri  cəhətdən  müəyyən    etmək  olduqca  çətindir.  Beləki, 
hər  bir  molekulaya  digərləri  tərəfindən  göstərilən  tə’sir  qüvvələrini  nəzərə 
almaq  lazımdır.  Əgər    fərz  etsək  ki,  molekullar  mexaniki  hərəkət  edir  və 
mexanika  qanunlarına  tabe  olurlar,  onda  qazın  bütövlükdə  hərəkətini  təsvir 
f(r) 
O 
r
0 

etmək  üçün  verilmiş  qüvvənin  tə’siri  altında  hər  bir  molekulun  mexaniki 
hərəkəti  məsələni  həll  etmək  lazımdır.  Bu  o  deməkdir  ki,  molekulların  sayı 
qədər  hərəkət  tənliyi  yazmaq  və  həll  etmək  lazımdır.  Əgər  adi  şəraitdə  1  sm
3
 
qazda  2,7*10
19
  molekula  olduğunu  nəzərə  alsaq,  bu  məsələni  həll  etməyin 
qeyri-mümkünlüyünü  görərik.  Digər  tərəfdən  molekulların  sayının    bu  cür 
çoxluğu  onların    hər  birinin  hərəkətinin    ayrılıqla  baxılmasını  yararsız  edir. 
Molekulların sayı bu cür çox olduğu  halda, onların  hərəkətini  xarakterizə edən 
orta  sür’ət,  orta  enerji  və  s.  kəmiyyətləri  bilmək  kifayətdir.  Bu  metod  statistik 
metod  adlanır  və  real  qazın  fiziki  modeli  olan  ideal  qazın  halını  xarakterizə 
edən tənliklərin müəyyən olunmasənda istifadə olunur.  
İdeal qaz nədir? 
a)  qaz  molekulları  arasında  qarşılıqlı    tə’sir  qüvvələri  yoxdur,  yaxud  bu 
qüvvələri nəzərə almamaq olar; 
b) qaz  molekullarının  ölçülərini  nəzərə  almamaq  olar,  yəni  bu  molekullara 
maddi nöqtə kimi baxılır; 
Bu  fərziyyələr  çərçivəsində  qaz  molekullarını  təmamilə  sərbəst  hesab  etmək 
olar.  Bu  o  deməkdir  ki,  bu  molekullar  düzxətli,  bərabərsür’ətli  hərəkət  edirlər 
(məsələn,  qüvvə  tə’sirinə  mə’ruz  qalmayan  cisimin  hərəkəti).  Yə’ni  hər  molekula 
özünü elə aparır  ki, sanki qabda digər qaz molekulları yoxdur. 
 
Qarşılıqlı  tə’sirdə  olmayan  maddi  nöqtələr  çoxluğunun  malik  olduğu 
xassalərə  malik olan qaz ideal qaz adlanır. Çox da kiçik olmayan temperaturlarda 
və  kifayət  qədər  kiçik  təzyiqlərdə  mövcud  olan  qazlar-seyrəldilmiş  qazılar  öz 
xassələrinə  görə  ideal  qaza  yaxındırlar.  Məsələn,otaq  temperaturunda    və  1  atm. 
təzyiqdə helium qazı kifayət qədər dəqiqliklə  ideal qaz qanunlarına tabe olur. 
Əsas  tənlik:  Qaz    molekullarının  hərəkətini    tam  xarakterizə  etmək  üçün  bu 
molekulların  bir-biriylə  və  olduqları  qabın  divarları  ilə  toqquşmasını  nəzərdən 
keçirmək lazımdır. Doğrudan da zaman keçdikcə nizamsız hərəkət edən molekullar 
olduqları  qabın  divarlarına,  yaxud  digər  cisimlərin  səthlərinə  kifayət  qədər  kiçik 
məsafəyə  yaxınlaşırlar.  Bu  halda  molekulların  öz  aralarında  və  molekula  ilə  qabı 
divarları arasında qarşılı tə’sir qüvvələri (itələmə), yaranır ki, o, da məsafədən asılı 
olaraq  sür’ətlə  azalır.  Bu  qüvvələrin  tə’siri  altında  qaz  molekulları  öz  hərəkət 
istiqamətini dəyişirlər və bu proses də toqquşma adlanır. Divarın qaz tərəfindən və, 
qazın  da  divar  tərəfindən  mə’ruz  qaldığı  tə’sir  qüvvələri  qiymətcə  bərabər, 
istiqamətcə əks olub, bu toqquşmalarla müəyyən olunur. Lakin divarın səthi böyük 
olduqca  qüvvə  də  böyük  olur.  Buna  görədə  qazın  divara  tə’siri  bu  cür  təsadüfü 
faktordan asılı olan qüvvə ilə deyil, təzyiqlə xarakterizə olunur. Təzyiq vahid səthə 
düşən qüvvəyə bərabərdir: 
 
                                                   
S
F
P 
 
 
Qazın olduğu qabın divarlarına təzyiq göstərməsi onun əsas xassəsidir. Məhz 
bu  xassəsinə  görə  əksər  hallarda  qazın  varlığı  aşkar  olunur.  Buna  görədə    təzyiq 
qazın ən başlıca xarakteristikalarından biridir və təzyiq üçün alacağımız tənlik əsas 
tənlik adlanır. 

x
 
Hələ  XVIII  əsrdə  Bernulli  fərz  edirdi  ki,  qazın  qabın  divarına  göstırdiyi 
təzyiq  qaz  molekullarının  qabın  divarları  ilə  sonsuz  sayda  toqquşmalarının 
nəticəsidir.  Bu  zərbələr  nəticəsində    qabın  divarının  maddasinin  zərrəcikləri 
yerdəyişməyə  mə’ruz  qalır,  yə’ni  divar  deformasiya  edir.  Deformasiya  olunmuş 
divar  isə qaza,ixtiyari  nöqtədə divara  perpensdukulyar  yönəlmiş elastiki qüvvə  ilə 
tə’sir  göstərir. Bu qüvvə  modulca qazın divara  göstərdiyi tə’sir qüvvəsinə bərabər 
olub,  istiqamətcə  onun  əksinə  yönəlmişdir.  İndi  bütün  qaz  molekullarının  qabın 
divarına göstərdiyi orta qüvvəni, yə’ni qazın təzyiqini hesablayaq: 
 
Tutaq  ki,  qaz,  ABSD  düzbucaqlı  qabın  içərisindədir  və  bu  qabın 
divarlarından  biri  sürtünməsiz  hərəkət  edən  CD  porşenindən  ibarətdir  və  qaz  ilə 
qab eyni temperatura malikdir(şək.1). 
 
 
 
 
 
 
Porşenin səth sahəsi S Ox oxuna perpundukulyar yerləşir(şək.2): 
Təzyiqin hesablanması aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir: 
1)  Toqquşma zamanı bir molekulun porşenə göstərdiyi  
qüvvə impulsunu hesablamalı; 
2) 
t

 zaman fasiləsində toqquəmaların sayını hesablamalı; 
3)  Orta qüvvə impulsunu hesablamalı; 
4)  Təzyiqi hesablamalı. 
 
I- mərhələ: Molekulun porşenlə toqquşması. 
Əgər  qazın  molekulu  toqquşmaya  qədər  sür’əti  v