Fiziologiyasi va gigiyenasi

Bolalarda harakatlarning rivojlanishi. 
Yangi tug'ilgan bo­
lalarda qo'l-oyoqlarning, gavdaning va boshning tartibsiz harakat­
lari kuzatiladi. Koordinatsiyalangan - ritmik bo'lish, rostlash, olib 
kelish va uzatish kabi harakatlar, a ritm ik - koordinatsiyalanmagan 
va izolatsiyalangan harakatlar bilan almashinadi.
Bolalarning harakat faoliyati vaqtinchalik bog'lanish mexa- 
nizmlari bo'yicha shakllanadi. Bu bog'lanishlarning shakllanishida 
harakat analizatorining boshqa analizatorlar (taktil, ko'rish, vesti­
bular) bilan uzviy aloqasi jiddiy rol o'ynaydi.
Ensa muskullari tonusining ortishi, 1,5-2 ovligida qoringa 
yotqizilgan bolaning boshini ko'tarish imkonini beradi. 2,5-3 oy- 
lik bolalarda ko'ringan narsaga qarab qo'lni harakati rivojlanadi. 
4 oylik bolalar orqadan yonboshga burilsa, 5 oylikda qoringa va 
qorindan orqaga ag'darilish imkoniga ega bo'ladi. 3 oylikdan 6 oy- 
likkacha bo'lgan davrda bola siljish uchun tayyorgarlik ko’radi; qo­
ringa yotib boshini va gavdasini yuqori qismini ko'tarishga harakat 
qiladi va 8 oylik bo'lganida u ancha masofani siljishi - emaklashi 
mumkin bo'ladi.
6 oylikdan 8 oylikkacha bo'lgan yoshda gavda va tos m uskul­
larining rivojlanishi tufayli bola. o'tirishni, turish, tik turish, qo'li 
bilan tayanish. biron narsaga suyanishlarni boshlaydi.
Bola bir yoshga to'lganida erkin tik turadi va qoida bo'yicha 
vura boshlaydi. Lekin bu yoshda bolaning qadami kichik, notekis 
tanani ushlab turilishi turg'un bo'lm aydi. M uvozanatni saqlash
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

uchun bola qo'li yordamida tenglikni saqlashga harakat qiladi, 
oyoqlarini keng qo'yadi. Sekin-asta qadamning uzunligi orta bora­
di. 4 yoshga borib qadamning uzunligi 40 sm gacha yetsada, hali 
ham oyoq olishlari tekis b o im ay d i. 8 yoshdan 15 yoshgacha odim 
uzunligi orta borsada vurish tempi pasayadi.
4-5 yoshlarda muskullar guruhlarining rivojlanishi. va harakat 
koordinatsiyalarining takomillashishi tufayli chopish. sakrash. 
konkida uchish. gimnastik mashqlar singari ancha murakkab 
harakatlarni bajarish imkoni tug'iladi. Bu yoshda bolalar rasm 
chizishi va musiqa asboblarida o'ynashlari mumkin.
Yosh ulg'ayishi bilan 13 yoshgacha bolalarning chopish tezligi 
orta boradi. 14-15 yoshli o'sm irlarda tez yugurishga chidash bera 
olishning pasayishi. bizning nazarimizda ularning jinsiy yetilish 
davri bilan bog'liq bo'lsa kerak.
Bolaning o'sishiga qarab sakrash kabi harakatlar ham rivojlana- 
di. Bolalarning yoshi kichik b o ig a n id a ular sakraganida, ularning 
oyog'i yerdan uzilmaydi va barcha harakatlar devarli o'tirib turish 
va tanani tik ushlashdan .i bo rat b o ia d i. Uch yoshdan boshlab bo­
lalar yengilgina oyoqni yerdan uzib joyida sakrashni boshlaydilar. 
Faqatgina 6-7 yoshlardan boshlab sakrash paytida oyoqlar suyak- 
larining koordinatsiyasi ko'vina boshlaydi. Sakrashni bajarish pay­
tida harakatlarning koordinatsiyasini takomillashishi bilan bir qa- 
torda uning balandligi va davomiyligi ham ortadi.
Joyida uzunlikka sakrashning uzoqligi o 'g 'il bolalarda 13 yosh­
gacha. qiz bolalarda esa 12-13 yoshgacha ortib boradi. 13 yoshdan 
keyin uzunlikka sakrashdagi jinsga b o g iiq holdagi farq juda aniq 
k o ’rinadi, balandlikka sakrashdagi farq esa 11 yoshdayoq namoyon 
bo'ladi.
Yurisb, yugurish. sakrash. irg'itish, suzish. raqs harakatlari. 
tik holdagi ish vaziyati kabi murakkab harakatlarni boshqarishni 
yuqori san’ati. tajribasi hech qachon o 'z-o 'zid an o'rganm asdan, 
mashq qilmasdan yuzaga kelmaydi. takomillashmavdi. qaysiki bu- 
lar badiiy gimnastika. figurali uchish. tramplindan sakrash. suv po- 
losi, basketbol kabi o'yinlarni bajarish natijasidir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Sog'liqni mustahkamlash va bolalarni jism oniy takomillashti- 
rishdan tarkib topuvchi jismoniy tarbiyaviy funksiyasi fikrlash, 
diqqat-e'tibor va xotira kabi jarayonlarning rivojlanishida jiddiy 
aks etadi. Bu funksiya birgina biologik m a’noga ega emas, balki 
odamlarda axborotlarni qabul qilish. qayta ishlash va foydalanish, 
bilimlarni o'zlashtirish. o ‘rab turuvchi atrof-muhitni har tomonla- 
ma o'rganish va o 'z-o 'zin i bilish imkonini kengaytiradi.
Jismoniy mashqlar asosiy hisoblanadi. Lekin murakkab jis ­
moniy tarbiyalash jarayonida organizmga ta'sir ko'rsatuvchi yago- 
na omil emas. Umumiy ratsional tartib davomida oziqlanish va uy- 
quni to 'g 'ri tashkil qilishda bu haqda eslash zarur. Lekin chiniqish 
ham bu borada muhim ahamiyatga ega.
Jismoniy mashqlar faqatgina muskullar tizimini takomil- 
lashtiribgina qolmay, balki usiz muskullar ishini bajarib bo'lm ay- 
digan vegetativ funksiyalarni ham (nafas, qon aylanish va h. k.) ta- 
komillashtiradi. Markaziy asab tizimining funksiyalariga, mashqlar 
stimullovchi ta'sir ko'rsatadi.
Hozirda yoshga oid fiziologiyada bolalar va o ‘smirlar haraka- 
tining rivojlanishi haqidagi qonuniyatlarni yoshga bog'liq holda 
o'zgarishi bo'yicha jud a ko'plab aniq m a’lumotlar jamlangan.
Odamlar haqidagi fanning yutuqlari, bolalarni u yoki bu harakat 
faoliyatiga o'rgatish va harakat funksiyalarning ayrim tomonlari- 
ni shakllanish bosqichlarini xarakterli davrlarini ajratish imkonini 
berdi. O 'sish va rivojlanishning turli davrlarida bolalarning orga­
nizmi mashqiy jism oniy yuklamalarga javob reaksiyasi turlicha 
va u m a'lum davrlarda katta va uzoq muddat saqlanib qoluvchi va 
samara beradi: ayrim mualliflar bularni kritik yoki sezuvchi davr 
deb ataydilar (Z. Kuznesova va boshq.) harakat funksiyasidagi 
jiddiy o'zgarish bolalarning kichik maktab yoshida yuz beradi (8 -
12 yoshlar).
M orfologik m a'lum otlar shuni ko'rsatib turibdiki, bolaning 
harakat apparatining asab tuzilmalari (orqa miya, o'tkazuvchi 
vo'llar) ontogenezning dastlabki bosqichlarida yetiladi. Harakat 
analizatorining markaziy tuzilmalari borasida esa ularning mor-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

fologik jihatdan yetilishi 7 yoshdan 12 yoshgacha b o ig a n davrda 
amalga oshadi. Yana shu narsa diqqatni o 'ziga jalb etadiki. aynan 
shu yoshga kelib muskul apparatining sezuvchi va harakat uchlari 
to iig 'ic h a riv o jla n ish ig a e g a bo'ladi. M uskullarning o'zlarini rivoj­
lanishi va ularning o'sishi 25-30 yoshgacha davom etadi. M ana 
shuni o 'zi bilan muskullarning mutloq kuchi ham yoshga b o g iiq
holda 25—30 yoshgacha ortib boradi.
Hozir shuni ishonch bilan takidlash mumkinki, maktabdagi jis ­
moniy tarbiyaning bosh vazifasi bolalarning maktabda o'qishni bi­
rinchi 8 yili ichida to ’liq vechimiga ulgurishdan iborat. aks holda 
bolalarning harakat imkoniyatlarini rivojlantirish uchun eng sama- 
rali yosh davrlarini qo'ldan chiqarishimiz mumkin. voki boshqacha 
aytganda «kechikamiz».
Tekshirishlarni k o isatish ich a 7-11 yoshdagi o'quvchilar nis­
batan ancha past bo'lgan muskul kuchiga egadir. Kuchli va, ayniq- 
sa, statik mashqlar ularni ju d a tez charchashiga olib keladi. Bu 
yoshdagi bolalar qisqa muddat I i kuchli tezlik dinamik xarakterdagi 
mashqlarga moslashgan bo'ladi.
Lekin kichik maktab o'quvchilarini statik holatlarni saqlab tu- 
rishga sekin-asta o'rgatish kerak. Statik mashqlarning ahamiyati 
shundan iboratki, avvalo, qad-qomatni to 'g ‘ri saqlab turish xusu- 
siyatini yaratishdir.
O 'g 'il bolalar muskullarining kuchini ortishining eng jadal davri 
14-17 yoshga to 'g 'ri keladi. qiz bolalarda esa bu yosh ertaroq ku­
zatiladi. O 'g i l bolalar bilan qiz bolalarning muskul kuchi orasidagi 
farq 11-12 yoshlarda namoyon bo'ladi.
Jismoniy tarbiya vositalari yordamida harakat sifatlari daraja- 
sini jiddiy oshirishda o'sm irlik yoshi - muhim davr hisoblanadi. 
Ularning jinsiy yetilishi bilan bog'liq bo'lgan organizmdagi qayta 
o ’zgarishlar jism oniy vuklamalarni to 'g 'ri taqsimlashda pedagog- 
dan ju d a katta m as’uliyat talab qiladi. Yana bir muhim muammolar- 
dan biri b o iib , ontogenezning turli bosqichlarida harakat faolligi- 
ning hajmini t o 'g i ’i rejalashtirish hisoblanadi.
Tabiiyki, bola qancha ko'p harakatlansa. shunchalik uning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

harakat funksiyalarini rivojlanishi uchun sharoit yaratiladi. Bizga 
m a'lum , bola maktab yoshigacha doimiy ravishda, faqatgina uyqu 
va ovqatlanishga ajratilgan vaqtdan boshqa vaqtda harakatda b o '­
ladi.
M aktabga o'qishga kirganidan keyin bolaning harakat faoliyati 
ikki m artaga qisqaradi. Faqatgina o'zining harakati tufayli 1—3 sinf 
bolalari maqbul harakatni 50 % nigina amalga oshiradi. Bu yoshda 
jismoniy m ashqlar bilan o'tiladigan darslarni tashkil qilish jiddiy 
aham iyatga ega bo'ladi.
Hattoki sog'lom . to 'g 'ri rivojlanayotgan o'quvchilarda ham 
faqat spontan harakat faoliyat deb ataluvchi va jism oniy tarbiya 
darslari bir kecha-kunduzlik kerakli harakat hajmini ta ’minlay ol- 
m aydi.
Jismoniy tarbiya darsi bir kecha-kunduzlik zarur bo'lgan hara­
katlar miqdorining o'rtacha 11 % inigina to'ldiradi. Uydagi erta- 
labki gimnastika, maktabda dars boshlanishidan oldingi gimnastika, 
darslar orasidagi jism oniy pauzalar, tanaffus paytlaridagi harakat- 
lanuvchi o'yinlar, harakat o'yinlari bilan sayr qilish, 7-11 yoshli 
bolalarda bir kecha-kunduzlik talab qilinadigan harakat hajmining 
60 % gacha bo'lgan qismini nam oyon qilish imkonini beradi.
М. V. Antronova tomonidan olib borilgan tadqiqotlarni ko'r- 
satishicha, uvda bajariladigan jism oniy tanaffuslar maktab o'quv- 
chilarining kundalik ish tartibidagi jism onan-sog'lom lashtirish 
ishlarining bir qismi bo'libgina qolmav balki, aqliv ish bajarish qo­
biliyatini pasayib ketishiga qarshilik ko'rsatuvchi zaruriy tadbirlar- 
dan bo'lib qoladi. Uy sharoitida boshlang'ich sin f o'quvchilari uy 
vazifalarini bajarish ustida ishlavotgan paytda har 30-40 daqiqadan 
keyin jism oniy pauza qilishlari zarur.
Agarda jism oniy tarbiya darsi va jism onan sogiom lashtirish 
ishlari o'quvchilarni kun tartibidagi bir kecha-kunduzlik harakat 
hajmining yarmidan ko'pini ta ’minlovchi zarur sharoit hisoblansa, 
unda sinfdan va m aktabdan tashqarida tashkil qilinadigan jism oniy 
mashqlar darslari shunday tashkil qilinishi kerakki, u o'quvchilarni 
harakat faolligidagi defitsitlarning oldini olsin va to id irsin .
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bundan tashqari, 1-11 sinf o'quvchilari uchun har kun 15- 
20 daqiqali harakatli o'yinlar 3 soatdan keyin keng joriy etilishi 
kerak, chunki bunday tartib 1-2 soatlardan keyingi o ‘tkaziladigan 
tadbirlarga nisbatan ham bolalarning aqliy ish bajarish faoliyatini
3-4,5 martagacha oshirishi mumkin.
O 'sm irlar uchun ham 3 va 4 soatlardan keyin va kunning ikkin- 
chi yarmida uv vazifalarini bajarishdan oldin faol dam olish tavsi­
ya etiladi. Agarda 5-6 soatlardan keyin faol dam olish imkonivati 
berilsa, ish qobiliyati ko'rsatkichlarining у omonlashuvi bilan birga 
qon tarkibidagi leykotsitlarni fagositar faolligini ham vo'qolishi 
kuzatiladi.
Suzishga. suvda cho'm ilishga jiddiy e'tibor berilishi kerak. 
Uning ahamiyati, muhimligi, va, albatta, har bir yigit-qiz suzish 
tajribasiga ega bo'lishi kerakligi haqida gap yuritishni o 'zi noo‘rin. 
Shu bilan birga. o'zining sog'lom lashtirish ta'siriga ko'ra (jismoniy 
tarbiyaning boshqa vositalari orasida) suzish yuqori o'rinlardan biri 
sifatida ilgari surilmoqda.