Forobiv foz1l odamlar t o s h k e n t «o z b e k I s t o n m I l L i y e n s I k L o p e d I y a s i» d a V l a t L m I y n a s h r I y o t I 84(5U)1 a b u n a s r f o r o b I y. F 4 Fozil odam lar shahri

A R A S T U F A L S A F A S I
t o p i s h u c h u n ) , i n s o n va u n i n g r u h i y a t i o r a s id a g i m a v ju d
n a r s a n i va u n i n g o ‘zi va b o s h q a b iro v orasidagi m av ju d n a rsa n i 
t a d q i q e t i s h u c h u n i s h l a t i b b o M m a y d i . U , s u f s t a n i y a
y a r a t a d i g a n m a s la k n i o ‘z la s h tir u v c h i q o b iliy a t b o ‘1 m a y , balki 
i n s o n ir o d a s i i n t i l a d i g a n n a r s a n i a k s e t t i r u v c h i v a i n k o r
e tu v c h i b ir q o b iliy a td ir.
U s h b u l a r y o t a d q i q o t c h i g a , yoki b a h s d a g ‘o lib k c la y o tg a n
t a r a f d a n , y o x u d o ' s h a y e r d a b o 'l g a n f a y la s u fd a n a g a r u y a k k a
b o ' l s a y o f a y l a s u f l a r d a n ( u l a r b i r q a n c h a b o ' l s a l a r )
f o y d a l a n u v c h i b o s h q a s o m e l a r g a ( b a h s n i e s h i t u v c h i l a r g a )
taalluqlidir. B u y e rd a sofistik b a h s la r t o 'g 'r i s i d a g a p k eta y o tg a n
k o ' r i n a d i . S h u n i n g u c h u n s o m e ( e s h i t u v c h i ) f a q a t
t o m o s h a b i n l a r va j a m o a h u z u r i d a so fistn in g (s u fs ta n iy u n n in g )
f i k r - m u l o h a z a s i q a n d a y b o 'lis h ig a e ’t i b o r b erish i k e r a k , to k i, 
kirn e s h i t u v c h i - j a m o a y u , kirn faylasufligi u n g a ra v s h a n b o 'ls i n
( y a ’n i, s a v o l - j a v o b la r d a n kirn f a y la s u f e k a n lig in i a jra tib olish 
z a r u r . d e y i l m o q c h i b o 'l s a k e ra k ). U , y o h a q i q a t h a q i d a o ' z
f i k r i n i b i l d i r m a y s u k u t s a q l a s h i y o k i t a m o s h a b i n l a r va 
f a y l a s u f la r h u z u r i d a fik rin i b i l d i r m a y s u k u t s a q la s h i yoki 
t o m o s h a b i n l a r va faylasuflar h u z u r i d a fikrini aytishi k erak
b o 'la d i. U s h b u s a n 'a t , m a s h q la rg a aso sla n g a n s a n ’at va usullari 
b a h s d a n ib o ra t b o 'l g a n b o s h q a s a n ’a tla r g a k irm a y d i.
S u fstan iy a s a n 'a t i b o 'y i c h a b a h s d a q a tn a s h u v c h i l a r n i n g h a r
birlari q u y id a g i olti n a r s a n i q o i l a s h a d i :
I . t a n b e h ; 2. s a r o s im a , d o v d ir a s h ; 3. t u h m a t va q a t 'i y a t ; 4. 
n u t q d a d u d u q l a n i s h g a m a j b u r qilish; 5. b e m a ’n i s o 'z l a r d a n
f o y d a l a n i s h , s a f s a t a ; 6. s u k u t g a m a j b u r e t i s h , h a t t o
b a h s l a s h u v c h i , g a p i r i s h g a q o d i r , q o b i l i y a t l i b o ' l s a h a m
g a p i r i s h n i m a n e tis h . B a h s l a s h u v c h i o d a m n i , g a p i r m a g a n
m a ’q u l r o q , d e g a n x u lo sa g a k e ltirish u c h u n s h u n d a y q ilin a d i.
T a n b e h s h u n d a y n a r s a k i, u n d a b i r i n c h i h o la tg a n is b a ta n
c h a l g 'i t u v c h i n a r s a l a r tu fay li y a r a t i l a d i g a n m u q o b i l h o la t 
o n g g a sin g d irila d i. B u n a r s a la r m o h i y a t a n s h u n d a y k i , a g a r 
o d a m , o ' z i va r u h iy a ti o 'r t a s i d a g i m a v j u d n a r s a n i ta d q i q
e tis h d a u l a r d a n f o y d a l a n a d i g a n b o 'l s a , u h o l d a u l a r o d a m n i
a d a s h tir a d i va h a q i q a t d a n m u q o b i l ta r a f g a b u r ib y u b o r a d ila r , 
n a t i j a d a h a q i q a t i n k o r e tilib , h a q i q a t g a m u q o b i l b i r o r n i m a
m a ’q u l la n a d i.
117

---

A B U N A S R F O R O B IY
S a r o s i m a b u n d a y e m a s , i k k i q a r a m a - q a r s h i f i k r
( t u s h u n c h a ) m avjud boMganida p a y d o boMuvchi s a ro sim a inson 
ta b ia tig a xos n a r s a d ir , b u h o l a t d a a d a s h a y o t g a n b ir o d a m
o 'z i i s h o n t i r m o q c h i boMgan fikrni i n k o r e ta d i va o 'z i h a m
u n g a q a r s h i t a r a t h i n g i s h o n t i r m o q c h i boMgan fikrini o 'z i c h a
in k o r e ta d i. U s h b u h o la t, “ b u n a rs a s h u n d a y m i yoki s h u n d a y
e m a s m i ? ” d e b s o ‘r a l g a n d a p a y d o b o ' l a d i . Q a n d a y j a v o b
b e r s a la r h a m t a n b e h o la d ila r. S h u n i n g o 'z i s a r o s im a g a solish 
usulidir.
T a n b e h bir m u q o b il ta ra fd a n b o sh q a sig a o 'z la s h tiris h orqali 
o 't a d i . S a r o s i m a ( t a r a d d u d ) esa, q a r a m a - q a r s h i t a r a f l a m i n g
s a r o s i m a l i f i k r l a r i b i r i n c h i s i d a n i k k i n c h i s i g a o ' t a d i ,
i k k i n c h i s i d a n y a n a b i r i n c h i s i g a s o ' n g y a n a b i r i n c h i s i d a n
ik k in c h isig a o 't i b , b u hoi to k i ikkala m u q o b il ta r a f n i n g ik kala 
t u s h u n c h a s i ( f i k r i ) h a m b i r xil b o ' l m a g u n i c h a d a v o m
e ta v e r a d i .
T u h m a t va q a t ’iylik ( m u l i h ) k a kelsak, u la r n in g t a ’sirida 
ta r a f l a r d a n biri b u t u n l a y a n iq n a rs a la rn i i n k o r e ta d i va o ' z
m ohiyati b o 'y ic h a tushunarli va ravshan holatlarga s h u b h a bildira 
b o sh la y d i. Bu h o la t to b o s h q a t a r a f a d a s h ib , h a q iq iy n a r s a n in g
borligiga s h a h o d a t b e ru v c h i d alilla rn i h a m d a m a ’l u m n a r s a la r
va haqiqiyligi a y o n b o 'l g a n n a r s a l a r h a q i d a x a t o t a s a w u r
hosil q i l m a g u n c h a d a v o m e ta v e ra d i. Bu. su fsta n iy a sofistik 
s a n ’a t i n i n g u s u lla r id a n biridir. S h u n i n g u c h u n b u s a n ’a tn in g
m a q s a d i h a q iq a tg a va a n i q d a lilla r y o r d a m i d a b i r o r n a rs a g a
e ris h is h g a t o 's i q in lik q ilis h d a n iborat dir.
В u u c h ( t a n b e h , s a r o s i m a , t u h m a t ) xislat e n g y o m o n
r u h i y s i f a t l a r b o ' l i b , u l a r g a s u f s t a n i y a s a n ’a ti v o s i t a s i d a
e ris h ila d i. Q o lg a n u c h ta s i esa o n g g a t a ’sir e t m a y faq at tilni 
k ish a n la y d i. Avvalgi u c h ta s i esa o n g n i ja r o h a tla y d i.
B a h s d a d u d u q l a n i s h g a m a j b u r b o 'l g a n o d a m y o t o 'g ' r i
m a ’n o d a ta b i a t a n va o d a t b o 'l i b q o l g a n i d a n d u d u q l a n a d i yoki 
b o s h q a x a lq n in g tilida b a h s y u r ita y o tg a n b o 'l s a , m a j b u r a n
d u d u q la n a d i. S h u n g a o 'x sh a sh , d u d u q la n is h y o to 'g 'r i m a ’n o d a
ta b i a t a n yoki ta laffu zg a p u t r y e tk a z u v c h i y o l g 'o n d a n tashkil 
e tilg a n n a r s a l a r sababli in s o n g a xos b o 'l a d i . B u h o la t b i r o r
b o s h q a x a l q n i n g tilid a g i s o ' z l a r d a n k e lib c h i q s a , i k k a la
b a h s la s h u v c h i h a m o 's h a xalq tilid a s o 'z la s h is h la r i kerak.
1 1 8

---