Forobiv foz1l odamlar t o s h k e n t «o z b e k I s t o n m I l L i y e n s I k L o p e d I y a s i» d a V l a t L m I y n a s h r I y o t I 84(5U)1 a b u n a s r f o r o b I y. F 4 Fozil odam lar shahri

A R A S T U F A L S A F A S I
S a f s a t a n i n g i s h l a t i l i s h i h a m s h u t a r z d a r o ‘y b e r a d i .
D u d u q l a n i s h , i s h l a t i l a d i g a n i b o r a n i n g m a ' n o n i i f o d a l a s h
u c h u n yetarli b o M m a g a n lig id a n p a y d o b o 'l a d i . B u n in g u c h u n
e sa m a ’n o n i s h u n d a y d a ra ja g a keltirish k e ra k k i, ib o ra h a m
q isq a b o i s i n (b u y e rd a F o ro b iy ishlatiladigan ib o ra la rd a -lafz d a
m a ’n o n i t o 'l a ak s ettiro lm a slik n atijasida, m a ’n o n i ifodalovchi 
ib o ra va m a ’n o m a v q e i m u t a n o s i b b o ' l m a g a n d a d u d u q l a n i s h
p a y d o b o i a d i , d e g a n fikrni b ild ir a y o tg a n k o 'r i n a d i ) . S afsata 
e sa i b o r a n i n g m a n o s i n i k o 'p a y t i r a d i b u n i , k u c h a y t i r i s h d a n
f a r q q ilis h k e r a k ( y a ’n i, tu r l i m a ’n o l a r silsilasin i k e ltirib
c h i q a r a d i , d e y i l m o q c h i s h e k i l l i ) , s h u n i n g u c h u n m a ’n o
j i h a t i d a n t a ’sir o 't k a z u v c h i h o la t z a r u r b o 'l i b q o la d i. B u n d a
k o ' p m a ’ n o l a r b o ' l i b , u l a r f a q a t q a y t a r i s h l a r ( k o ' p
t a ’k id la r)d a g i ib o ra la rg a ta a llu q lid irla r. K o ' p t a ’k id la r esa, 
y o a m a l ( i s h - h a r a k a t m a ’n o s i d a ) y o k i q o b i l i y a t tu f a y li 
b o i a d i l a r . B u q a y t a r i s h l a r t a ’k i d l a r b e m a ’n i g a r c h i l i k d a n
ib o ra t b o 'l g a n m a ’n o i fo d a la rig a n i s b a t a n in s o n n i c h a l g 'i t a d i . 
S u f s ta n iy u n (sofist) s h u m iso lla rg a o 'x s h a s h ra v is h d a va sh u
m is o lla r v o s ita s id a safsatan i q o 'l l a s h i m u m k i n .
S u k u t g a m a j b u r q ilish g a kelsak, u s u f s t a n i y u n l a r n i n g e n g
p a s tk a s h u s u lla r id a n biridir. B u n g a q o 'r i q i t i s h , u y altirish yoki 
h a y a j o n g a so lu v c h i b o s h q a bir n a rs a b ila n e rish ila d i. A ra stu
b a h s ta r k ib in i va s u f is ta n iy u n m a q s a d ig a q a n d a y e ris h is h in i 
batafsil b a y o n qiladi.
S o ' n g r a u q o n u n l a r t o 'g ' r i s i d a s o 'z y u rita d i. A g a r in s o n
u la r g a rio y a q ilsa, u l a r tu fa y li, o ' z v a z if a s in i b a j a r i s h d a n
c h a lg 'itu v c h i y u q o rid a aytilgan b iro r n a rs a d a a d a s h g a n o d a m g a
i m k o n i y a t i b o r i c h a y o r d a m b e rish i m u m k i n . B u la r u n i n g
" S u f s t a n i y a ” ( " S o f i s t i k a ” ) n o m li riso la sid a b a y o n etilg a n . 
B u la rn i b a y o n e t i s h d a n m a q s a d , h a q iq a tg a e r i s h i s h d a hali 
h a m foy d alan ilad ig an m a s h q la rg a aso sla n g a n s a n 'a t n i t a ’kid lab 
k o 'r s a t i s h d i r ( b u y e r d a s o ' z ja d a liy a s a n 'a t i - d i a l e k t i k a s a n ’ati 
h a q i d a k e t m o q d a ) . S u fs ta n iy a s a n 'a t i m a s h q la r g a a s o s la n g a n
ja d a liy a s a n ’a tig a q a r a m a - q a r s h i t u r a d i. S u fs ta n iy a s a n ’ati, 
d i a le k tik a s a n 'a t i n i h a q i q a t g a va ilmi y a q in iy g a erish ish y o 'li 
b o 'l g a n u s u l l a r d a n c h a l g 'i t a d i . Bu y o 'l d a ( t a r i q a t d a ) , A rastu
o ' z i n i n g " K i t o b a l - T u b i k a ” ( " T o p i k a ” ) a s a rid a b a y o n e tg a n
s a n ’a t t u r a d i . Bu s a n ’a t h a q i q a t g a o l i b b o r g a n i u c h u n
119

---

A B U N A S H F O R O B IY
h a q i q a t n i n g b i r q u r o l i , x i z m a t k o r i b o ' l g a n i h a m d a ilm i 
y a q i n i y a n i n g q u r o l i v a x i z m a t k o r i b o ' l g a n i u c h u n h a m
fo y d a li dir.
S h u n d a y q i l i b , A r a s t u ilm a l - y a q i n i y a b i l a n b o g ' l i q
m a s a la la r m a j m u a s i n i b a y o n q ilad i, u n g a (ilm a l- y a q in iy a g a )
olib b o ru v ch i y o 'ln i k o 'rsa ta d i, ilmi yaqiniyaga erishishga m o n e
b o 'l g a n n a r s a la r t o ‘g 'r i s i d a s o 'z y u ritib o g o h la n tir a d i.
IK K IN C H I BO LIM
A ra stu i l m - a l - y a q i n i y a m a s a la la rin i t u g a t g a n i d a n s o 'n g u, 
i l m a l - y a q i n i y a g a e r i s h i s h u c h u n m a n t i q i l m i d a n
f o y d a l a n m a y d i g a n l a r n i o ' r g a t i s h g a i n s o n n i q o d i r e t u v c h i
s a n ’a t l a r n i n g ta h lilig a o 't a d i . U l a r ikki g u r u h g a b o 'li n a d i l a r . 
B i r i n c h i s i g a t a b i a t a n a l o h i d a q o b i l i y a t l a r i b o ' l m a g a n l a r
kirad ilar. I k k in e h i g u r u h g a x u d d i s h u n d a y ta b i a t a n a lo h id a
qobiliyatga ega b o 'l m a g a n , a m m o b e tin im m a s h g 'u lo tla r orqali 
o ' z s a y ’i - h a r a k a t l a r i b i l a n i l m a l - y a q i n i y g a y e t i s h i s h g a
i n t i l u v c h i l a r k i r a d i l a r . A r a s t u , i n s o n i y m a q s a d g a , s h u
m a q s a d n i m u k a m m a l b ilu v c h i, b u m a q s a d g a e rish sa, u bilan 
n i m a l a r s o d ir b o 'lis h in i t a s a w u r q iluvchi va ilm a l- y a q in iy a g a
e ris h is h g a ta b i a t a n ta y y o r o d a m l a r g i n a in tilish lari z a r u r , deb
h is o b la y d i. A m m o A ra s tu , b u m a q s a d g a in tilu v c h i b o s h q a l a r
h a m , id r o k e t g a n l a r i c h a s h u m a q s a d g a in tilis h la r i ( y a ’ni 
m a q s a d n i o 'z la r i h a m i d r o k e tib , s h u n g a y a ra s h a intilishlari 
z a r u r d e g a n g 'o y a ilgari s u r ila y o tg a n k o 'r i n a d i ) , u la r m a v ju d
n a r s a l a r h a q i d a ilm - a l - y a q i n i y a g a e r is h i s h n i n g o ' z usullari 
b o 'l g a n o d a m l a r d a n o 'q i s h j a r a y o n i d a o lg a n b ilim la ri b ilan
c h e g a r a l a n i b q o lm a s lik la ri k e ra k , d e b hisoblaydi.
Arastu, b a rc h a nazariy va a m a liy narsalarga xalqni ishontirish 
m u m k i n b o 'l g a n s a n ’at h a q i d a h ik o y a q iladi. X aloyiq, o d a t d a , 
u m u m i n s o n i y m u n o s a b a ti a m i o 'z i d a a k s e ttir g a n a y rim h o lla r
b i l a n q a n o a t h o sil q i l a d i . U l a r s h u n d a y n a r s a l a r k i , u la r
tufayli, o d a m yaratilishining boisi b o 'l m i s h m a q sa d g a intilishda 
o d a m l a r o r a s id a o ' z a r o y o r d a m m a v ju d d ir.
U , n a z a r iy s a n ’a tla r y o r d a m i d a id ro k e tilu v c h i h o lla rn i 
in s o n x a y o la n t a s a w u r etishiga k o 'm a k b e ru v c h i s a n ’at h a q id a
s o 'z y u rita d i. Bu s a n ’a t y a n a m a v ju d k o 'r g a z m a n u s x a orqali
120

---

A R A S T U F A L S A F A S I
ta q lid e tish va b o s h q a a y r im n a rs a la rn i t a s a w u r qilish v a soxta 
tasv irla sh q o b iliy a tin i u y g ko t a d i l a r , b u n d a a s o s a n m u l o h a z a
y o r d a m i d a t a s a w u r va t a q lid u s u lla r id a n fo y d a la n ila d i.
0 ‘x s h a s h n a r s a v o s i t a s i d a t a s a w u r va t a q l i d - x a lq n i 
k o 'p g i n a n a z a r iy n a rs a la r g a o 'r g a t i s h d a g i u s u l l a r d a n biridir. 
O d d i y x alq u c h u n n a r s a la r n i ta b iiy n u s x a la ri o r q a li x a y o la n
t a s a w u r e tis h q iy in lig id a n , u la r u n i t a s a w u r e t m a y , o ' s h a
n a r s a h a q i q a t a n u la rg a q a n d a y
n a m o y o n b o 'l s a , s h u n d a y
t a s a w u r e t a d i l a r va id ro k q ila d ila r. A g a r d a x a y o la n t a s a w u r
e t i l a y o t g a n n a r s a n i n g m o h i y a t i u n i n g h a q i q i y m a v ju d lig i 
b o 'y ic h a tushunilsa h a m b u ish j u d a qiyinchilik bilan ro 'y beradi, 
b u n d a y fikr, bilish, id ro k e tish usuli fa q a tg in a n a z a riy fa n la rn i 
b ilg a n o d a m l a r g a g i n a ta a llu q li e m a s .
In s o n , o 'z i va ruhiyati orasidagi h a m d a o 'z i va b o s h q a birov 
o r a s id a g i m a v j u d n a r s a n i t a d q i q e t i s h d a b o r i m k o n i y a t n i
is h la tib m u n t a z a m ra v is h d a m a s h q qilib tu r is h i kerak.
B u n i u h a q i q a t v o s ita la rin i e g a l l a s h d a s a b o t b i la n yo 
o 'q i t i s h va m u r a b b iy lik u sullari yoki b a h s va h i m o y a usullari 
b ila n a m a l g a o s h iris h i z a ru r. U s h b u s a n ’a t tufayli erish ilg a n
q o b iliy a t “ m a n t i q i y q o b i l i y a t ” d e b a talad i.