Fuqarolik jamiyati qurilishida qonun ustuvorligi tamoyilining

12 - MAVZU: MAHALLIY DAVLAT HOKIMIYATI VA

FUQAROLARNING O’ZINI O’ZI BOSHQARISH INSTITUTLLARINI

DEMOKRATLASHUVI

REJA:

1. FUQAROLIK JAMIYATI TASNIFI.

2. FUQAROLIK 

JAMIYATINI 

BARPO

ETISHDA 

O’ZINI 

O’ZI

BOSHQARISH O’RGANLARINING O’RNI.

3.

DEMOQRATIK  JAMIYAT  SHAKILLANISHIDA  MAXALA  VA

FUQAROLARNING O’ZINI O’ZI BOSHQARISH ORGANLARI.

1. Fuqarolik jamiyati tasnifi.

O’zbekistonda keyingi o’n yilda fuqarolik jamiyati institutlari, nodavlat notijorat

tashkilotlari jadal shakllandi va rivojlandi. Ular mamlakatimiz aholisining keng qatlamlari

tomonidan qo’llab-quvvatlanmoqda. SHuning uchun ham fuqarolik institutlari, nodavlat notijorat

tashkilotlarining ahamiyati borgan sari oshib bormoqda. CHunki ular demokratik qadriyatlar,

inson va fuqarolarning huquq va erkinliklari hamda qonuniy manfaatlarini himoya qilishning

muhim

omiliga

aylanib

bormoqda,

fuqarolarning

o’z

iqtidorlarini

ro’yobga

chiqarishi, ularning ijtimoiy-iqtisodiy faolligi va

huquqiy madaniyatini oshirish uchun sharoit

yaratmoqda,

jamiyatimizda

turli

manfaatlar

muvozanatini ta’minlashga ko’maklashmoqda.

Fuqarolik jamiyati institutlarining rivojlanib

borgani sari ularning davlat va hokimiyat

tuzilmalari

faoliyati

ustidan

jamoatchilik

nazoratini amalga oshirishdagi faolligi yanada

kuchayib

bormoqda.

Aytish

mumkinki,

jamoatchilik nazoratining tahsirchanligi bois kishilar qalbida va ongida jamiyatimiz hayotida

ro’y berayotgan tub ijobiy o’zgarishlarga nisbatan kechayotgan xayrixohlik va birdamlik

kayfiyati faollashmoqda.

Jamiyat va uning ahzolari davlatga nisbatan ustunlikka ega bo’lishi fuqarolik jamiyatining

shakllanishi bilan bevosita bog’liq bo’lgan jarayondir. Agar “jamiyat” tushunchasini makonu

zamonda mavjud bo’lgan, turmush tarzi va manfaatlari mushtarak bo’lgan insonlarning o’zaro

---

75

aloqadorligini ifodalovchi birlik deb tushunsak,  “fuqarolik jamiyati” esa ana shunday

jamiyatning rivojlanishida ma’lum sharoitlar ostida qaror topadigan uning yuqori bosqichidir.

Agar “jamiyat” tushunchasi tarkibiga, masalan, davlatning ham kirishini unutmasak va ayni

vaqtda “fuqarolik jamiyati” tushunchasi tarkibida davlatning mavjud emasligini anglasak,

“jamiyat” va “fuqarolik jamiyati” tushunchalarining teng hajmli emasligini, ularning turlicha

mahno kasb etishini ko’rishimiz mumkin. Fuqarolik jamiyati – bu yuksak fazilatlarga ega

bo’lgan insonlar jamiyatidir. Fuqarolik jamiyati – bu shunday ijtimoiy tuzumki, unda qonun

ustuvorligi tahminlanadi, inson huquqlari va erkinliklari qaror topadi, siyosiy partiyalar va

institutlar, mafkura va fikrlarning xilma-xilligi tahminlanadi, insonga uning iqtisodiy, siyosiy va

madaniy hayoti shakllarini erkin tanlash kafolatlanadi, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish

organlarining mavqei yuksak bo’ladi. Mamlakatning har bir fuqarosi fuqarolik institutlari

faoliyatlarida keng ishtirok etadi va ular orqali siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy va huquqiy

jihatdan o’z ehtiyojlarini qondiradi. Fuqarolik jamiyatida davlat va uning organlari faoliyati

ustidan fuqarolarning jamoatchilik nazorati o’rnatiladi. Davlatning bir qator vakolatlari jamoat

tashkilotlari zimmasiga yuklanadi. Aytish mumkinki, fuqarolik jamiyatini qurish kuchli

davlatdan kuchli jamiyat sari bosqichma-bosqich o’tish orqali ro’y beradi. Mamlakatimizda erkin

fuqarolik jamiyatini shakllantirish borasida “Kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyati sari”

dasturi asosida davlatning ayrim vakolatlarini fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlariga

bosqichma-bosqich topshirish jarayoni kechmoqda.

SHu o’rinda fuqarolik jamiyati to’g’risidagi tasavvurlar rivojiga qisqa nazar solaylik.

“Fuqarolik jamiyati” tushunchasi ilk bor Qadimgi Gretsiya va Rimda vujudga kelgan. Fuqarolik

jamiyati haqidagi dastlabki fikrlar Aristotelning “Siyosat” asarida yoritilgan. Uning fikriga ko’ra,

insonning erkin yashashi uchun jamiyatda qonunlar ustuvor bo’lishi lozim. SHu bilan birga, ana

shunday ustuvor qonunlar adolatli bo’lishi ham kerak. Bu g’oyalar XVII asrga kelib yanada

rivojlandi. Jumladan, ingliz faylasufi T. Gobbs asarlarida rivojlantirildi. XVIII asrda ro’y bergan

Buyuk frantsuz inqilobi bois “Inson va fuqaro huquqlari deklaratsiyasi”ning ehlon qilinishi

orqali fuqarolik jamiyati tushunchasi keng tarqala boshladi. Kant, Russo, Gegelg’ singari taniqli

mutafakkirlarning ilgari surgan fikrlari fuqarolik jamiyatining keng mohiyati va yangi qirralari

ochib berdi.

SHarqda fuqarolik jamiyati tushunchasiga nisbatan o’ziga xos talqinlar mavjud. Bu odob-

axloq, madaniyat va huquqning uyg’unlashgan shakli bilan bog’liq. Jumladan, qadimiy

yodgorlik bo’lmish “Avesto”da kishilarning birgalashib yashashi, insonlar o’rtasidagi o’zaro

munosabatlarning axloq normalariga tayanishi kabi g’oyalar oldinga surilgan. Abu Nasr

Forobiyning asarlarida, xususan, uning “Fozil odamlar shahri” asarida davlatni boshqarishda

adolatli qonunlarga tayanish lozimligi uqtiriladi. Forobiyning yozishicha, fozillar shahrining

boshlig’i tabiatan o’n ikkita xislat-fazilatni o’zida birlashtirgan bo’lishi, xususan,  “u haq va

haqiqatni, odil va haqgo’y odamlarni sevadigan, yolg’onni va yolg’onchilarni yomon ko’radigan

bo’lishi zarur”

36

. Bu kabi g’oyalar Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, MuHammad Xorazmiy, Amir

Temur kabi buyuk sharq donishmandlari tomonidan ham ilgari surilgan.

Fuqarolik jamiyati tushunchasini bugungi zamonaviy talqini uzoq tarixiy taraqqiyot

mahsulidir. O’zbekistonda fuqarolik jamiyatini qurish tarixiy anhana bo’lsa-da, u to’laligicha

milliy anhanalar va jahondagi ilg’or davlatlar tajribasining sintezi sifatida, ya’ni erkinlik va

axloq, ozodlik va tarbiya, qonunga itoatkorlik va siyosiy-huquqiy faollikning uyg’unligi sifatida

dunyoga kelmoqda. Fuqarolik jamiyati uzoq muddatni oladigan jarayondir.

“Fuqarolik jamiyati” tushunchasi keng va tor mahnolarda qo’llanadi. Fuqarolik jamiyati

keng mahnoda jamiyatning shunday qismini bildiradiki, bu qismda davlat va uning tuzilmalari

bevosita qamrab olinmagan bo’ladi. Fuqarolik jamiyati tor mahnoda, ya’ni o’z mahnosida

huquqiy davlat bilan bevosita bog’liq. SHu mahnoda, fuqarolik jamiyati huquqiy davlatsiz

mavjud bo’lishi mumkin emas va aksincha, huquqiy davlatni fuqarolik jamiyatisiz tasavvur etib

bo’lmaydi.

36

Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shaҳri. – T.: Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 1993. 160-b.

---

76

SHu ma’noda,  1992 yil dekabr oyida

qabul qilingan, mamlakatimizning demokratik

taraqqiyotini ta’minlash va fuqarolik jamiyatini

shakllantirishning asosiy printsiplarini belgilab

bergan

Konstitutsiyamizning

qoida

va

normalariga tayanish aloҳida aҳamiyat kasb

etadi.