Gənc tədqiqatçıların respublika elmi-praktik konfransının materialları

SƏRVƏT DƏYƏRLƏRİNİN PSİXOLOJİ MAHİYYƏTİ

İsazadə Səriyyə Əkbər qızı

BDU-nun II kurs magistrantı

[e-mail]
Dəyər insan üçün əhəmiyyətə malik olan, onun tələbatlarını ödəyə bilən, maraqlarına cavab verən maddi və ideal cisimdir. Dəyər eyni zamanda cisim və və hadisələrin müsbət və ya mənfi qiymətini, dəyərini əks etdirən anlayışdır. A.N.Leontyevə görə, dəyərlər haqqında təsəvvürlər əsasında şəxsiyyətin sərvət dəyərləri dayanır. Dəyərlərin mənimsənilməsi və qəbul edilməsi uzunmüddətli və mürəkkəb bir prosesdir.

Psixoloji lüğətdə "Sərvət dəyərləri (fransız sözü olub, "orientation" - "ustanovka" deməkdir) subyektin ətraf gerçəkliyi ideoloji, siyasi, əxlaqi, estetik və digər əsasda qiymətləndirməsi və ona yönəlmə,eləcə də fərdin obyektləri onların əhəmiyyətliliyinə görə differensiasiyası üsulu" kimi şərh edilir.

Sərvət dəyərləri mürəkkəbdir və o, milli xüsusiyyətlərə malikdir, özündə milli fərqləri əks etdirir. Sərvət dəyərləri insanın məqsədinə xüsusi əhəmiyyət və məna verir. Psixoloji cəhətdən sərvət dəyərələrini ictimai əhəmiyyətli fəaliyyətdə gerçəkləşən fiksasiya olunmuş ustanovkalar kimi də nəzərdən keçirmək olar.

Şəxsiyyətin fəallığında təzahür edən tələbatların, motivlərin, maraqların, məqsədlərin, dünyagörüşün, idealların, əqidənin mürəkkəb strukturu onun sərvət dəyərlərinin psixoloji əsasını təşkil edir. Sərvət dəyərləri dəyərlərin dərk olunmuş seçimidir. O, həmçinin cəmiyyətdə mövcud olan dəyərlərə yönəlişlik kimi də müəyyən edilir. Sərvət dəyərələri əxlaqi şüurun və şəxsiyyətin əsas komponentidir. V.P.Tuqarinova görə, şəxsiyyətin bu və ya digər dəyərələrə yönəlişliyi onun sərvət dəyərlərini təşkil edir.

Sərvət dəyərləri ail sosial tələbatlar əsasında formalaşır. İdeal, həyati əhəmiyyətli məqsədlər haqqında təsəvvürlər sərvət dəyərləri ilə bağlıdır. Sərvət dəyərləri şəxsiyyətin şüurunda, onun daxili aləminin təşəkkülündə sosial əlaqə və münasibətlərin təmsilçisidir. Sərvət dəyərlərinin idrak komponenti müəyyən obyektin ətraf aləmdə yerini, onun digər obyektlərlə əlaqəsini, obyektin faktiki və potensial xassələrini şərtləndirir [1, s.20].

Sərvət dəyərləri sosial təcrübəni mənimsəmə zamanı formalaşır və şəxsiyyətin məqsədlərində, ideallarında, əqidəsində və maraqlarında üzə çıxır. Sərvət dəyərləri sistemi şəxsiyyətinin yönəlişliyinin məzmun tərəfini təşkil edir və onun gerçəkliyə münasibətinin daxili əsasını ifadə edir. sərvət dəyərləri bir tərəfdən şəxsiyyətin ətraf mühitə münasibətinin konkret təzahürü, digər tərəfdən isə hər bir konkret şəraitdə şəxsiyyətin davranışını tənzim edən ustanovkalar sistemi kimi çıxış edir.

Sərvət dəyərlərinin psixoloji əsası tələbat, motiv və maraqların çox müxtəlif strukturundan ibarətdir. Odur ki, sərvət dəyərləri insanın həyatının mənasını təşkil edir. Bir sözlə, sərvət dəyərləri insanın öz məqsəd və mövcudluğunun istiqamətinin düzgün istiqamətləndirilməsinə zəmin yaradır.

Sərvət dəyərlərinin problemi müxtəlif aspektlərdən tədqiq olunmuşdur. Bir sıra tədqiqatçılar: Q.Ollport, T.Parsons, M.Şeller, M.Rokiç və başqaları sərvət dəyərlərinin psixoloji mahiyyətinin nəzəri-metodoloji məsələlərini öyrənmişlər.

Prof.B.H.Əliyev sərvət dəyərlərinin şəxsiyyətin özünügerçəkləşdirməsində rolu, prof. Ə.Ə.Əlizadənin cinsi demorfizm məsələlərinin araşdırılmasında bu problemə toxunmuşlar.Sərvət dəyərləri probleminin tədqiqində prof. Ə.S.Bayramovun tələbələrin sərvət dəyərləri və ideallarının onların şəxsiyyətinin inkişafında roluna dair apardığı tədqiqatlar xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. L.Süleymanova şəxsiyyətin sərvət dəyərlərinin və qarşılıqlı münasibətlərin tənzimlənməsinin psixoloji məsələlərini öyrənmişdir. A.Musayeva dissertasiya işində müasir Azərbaycan qadınlarının sərvət dəyərlərinin psixoloji xüsusiyyətlərini tədqiq etmişdir.

İ.Kantın fikrincə, sərvət dəyərləri fərdi xarakterə malikdir, amma onlar kollektiv şüurun, ictimai fikrin təsirini məruz qalır və ətraf mühitin təsiri altında formalaşma xüsusiyyətinə malikdir. demək olar ki, sərvət dəyərləri həm onun daşıyıcısının şəxsiyyəti ilə, həm də onun yaşadığı ərazinin, dövrün əxlaqi baxış və normaları ilə müəyyən olunur.

L.P.Fomina cəmiyyətin sinfi struturundan asılı olaraq sərvət dəyərlərinin aşağıdakı tiplərini ayırmışdır:

a/ iqtisadi münasibətlər sistemində fəaliyyətin xarakterindən, gəririn mənbəyi və səviyyəsindən, həcmindən, başqa sözlə, insanın həyat fəaliyyətinin maddi şəraitindən asılı olan sərvət dəyərləri. Bu halda sərvət dəyərlərinin tipinin cəmiyyətin sosial sinfi strukturu ilə identikliyindən danışmaq olar (işçilərin, ziyalıların sərvət dəyərləri və s.);

b/ sosializasiya agentlərinin təsiri nəticəsində yaranan sərvət dəyərləri (ailə, məktəb, həmyaşıdlar qrupu, kütləvi informasiya vasitləri), belə hallarda insanlarda davranış qaydaları, ənənələr haqqında təsəvvürlər, eləcə də adətlər, cəhdlər, həyati məqsədlər, mənəvi dəyərlər haqqında təsəvvürlər formalaşır;

c/ dövlətin, siyasi sfernın təsirini xarakterizə edən sərvət dəyərləri [2, s.103].

V.B.Olşanski sərvət dəyərləri dedikdə, qrup şüurunda qəbul edilmiş müəyyən normalar sistemi kimi nəzərdən kerilən məqsəd, cəhd və həyati idealları başa düşürdü. Alimin fikrincə, şəxsiyyətin həyati cəhdləri həmişə "qrup şüuru" ilə, yəni insanın işlədiyi, oxuduğu, başqa sözlə, mənsub olduğu qrup tərəfindən tənzimlənir.

İ.N.İstomin isə sərvət dəyərlərini ustanovkanın müəyyən kateqoriyası kimi nəzərdən keçirir. Onun fikrincə, eyni vaxtda tələbatı və onun ödənilməsi üçün müvafiq şəraitin olması fərddə onun sonrakı davranışını müəyyən edən konkret cisim və hadisələrə müəyyən ustanovka yaradır.

B.Ananyev qeyd edir ki, sərvət dəyərləri sistemi şəxsiyyətin sosial statusu əsasında formalaşır. Status, rollar və sərvət dəyərləri şəxsi keyfiyyətlər qrupunu əmələ gətirməklə davranışın motivasiyası və struktur xüsusiyyətlərini və onlarla qarşılıqlı təsirdə xarakter və insanın meyllərini müəyyən edir.

Şəxsiyyətin sərvət dəyərlərinin əsasında insanın onu əhatə edən gerçəkliklə tanışlığı prosesində formalaşan müəyyən dəyərlər sistemi durur. Sərvət dəyərlərinin formalaşmasının əsas yollarından biri kimi insanın mövcud olan dəyərləri passiv şəkildə mənimsəməsi qeyd edilir. İkinci yolu sərvət dəyərlərinin şəxsiyyət tərəfindən müstəqil surətdə hazırlanması təşkil edir. Bu zaman birincidən fərqli olaraq sərvər dəyərlərinin formalaşması, əvvəla, inkişaf etmiş təfəkkürə malik olan şəxsiyyət, yəni iqtisadi və siyasi azadlığa malik olan şəxsiyyətin, ikincisi, biliklərin əqidə üzərində üstünlüyə malik olmaması, əksinə onların sız qarşılıqlı əlaqəsi və bir-biri ilə şərtlənməsini zəruri edir.

Ədəbiyyat
1. Musayeva A.K. Müasir Azərbaycan qadınının sərvət dəyərlərinin psixoloji xüsusiyyətləri. Psixologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiya.Bakı.: 2010

2. Фомина Л.П. Основания типологии ценностных ориентации./ В кн.Актуальные проблемы воинствующего материализма и диалектики.Л.: Изд.-во 1976

3.Aлексеева В.Г. Ценностные ориентации как фактор жизнедеятельности и развития личности // Психологический журнал, 1984. № 5

4. Леонтьев Д.А. Методика изучения ценностных ориентации. М.: Смысль, 1992.