Gender tushunchasi

GENDER TUSHUNCHASI.
Reja:

1. Gender haqida tushunchalar

2. Genderning asosiy vazifalari
3. Ijtimoiy rol tushunchasi tavfsifi.

Gender – inglizcha “gender” – “zot” so’zidan olingan bo’lib, jins tushunchasini fiziologik voqelik ustqurmasi bo’lgan ijtimoiy qurilma sifatida belgilaydi. 1 Jins erkaklar va ayollar o’rtasidagi universal biologik farq bo’lib, anatomik va fiziologik mohiyatni, ya’ni individning biologik jinsga – erkak yoki ayol jinsiga mansubligini aniqlash uchun asos bo’ladigan biologik belgilar birligidir. Erkaklar va ayollar o’rtasidagi jiddiy bo’lmagan farqlar ularning biologik xususiyatlariga taalluqlidir. Biroq erkaklar va ayollar o’rtasidagi biologik farqlardan tashqari, o’z tabiatiga ko’ra biologik sabablarga asoslanuvchi ko’plab farqlar bor, ya’ni ijtimoiy rollar, faoliyat shakllarining bo’linishi, xatti-harakat va individlarning psixologik tavsiflarida ko’plab farqlar mavjud. Ta’kidlanganidek, erkaklar va ayollar o’rtasidagi biologik tabiiy farqlar bilan erkaklar va ayollar xatti-harakatini, ijtimoiy va madaniy tavsiflarini aniqroq farqlash uchun gender atamasi qabul qilingan. Gender tushunchasining kiritilishi eng umumiy ma’noda ikki tushuncha – biologik va ijtimoiy jins tushunchalarini farqlashga yordam beradi. Kundalik hayotimizda jins bilan bog’lanmagan ko’plab tushunchalar “erkaklarga xos” yoki “ayollarga xos” deb hisoblanadi.

“Erkaklarga xos” yoki “ayollarga” xos tushunchalarni aniqroq farqlash uchun “feminlik” (ayollik) va “maskulinlik” (erkaklik) tushunchalari qabul qilingan. YAngi tushunchalarning kiritilishi erkaklarga xoslik va ayollarga xoslikning biologik ziddiyatini bartaraf etish va e’tiborni turli madaniyatlar shakllanishining ichki mexanizmlarini gender nuqtai nazaridan ochishga qaratish imkonini berdi. Antropologlar, psixologlar va sotsiologlar genderning biologik emas, balki ijtimoiy va madaniy jihatdan belgilanishi, madaniy va tarixiy jihatdan esa nisbiy ekanligini ta’kidlaydilar. 2 Sofya Babayan bu haqda: “Gender ijtimoiy tushuncha. Ayol yoki erkakning benuqson timsoli berilgan, xronologik va geografik muhit rang-barangligi, milliy an’analari, etnopsixologiyasi, dini, tarixi va milliy mentaliteti va boshqalarda ifodalanadi” – deb yozadi. Uning mazmuni, sharhi va ifodasi o’z ichida ham, madaniyatlararo ham o’zgardi hamda tarixiy o’zgarishlar ob’ekti bo’lib xizmat qiladi. Ijtimoiy omillar – yosh, toifa, irq va kelib chiqishi – alohida gender mazmuni, ifodasi va tajribasini tashkil etadi hamda uni biron bir soddalashtirilgan usul bilan jins yoki jinsiylikka tenglashtirib bo’lmasligini ajratib ko’rsatadi.
Zamonaviy jamiyatshunoslik izchillik bilan va samarali tarzda ushbu tushunchani ijtimoiylik hamda uning shakllarini tahlil qilish borasidagi muhim asoslardan biri sifatida ishlab chiqmoqda. “Gender” tushunchasining mazmuni avvalo jinsni ijtimoiy modellashtirish yoki tashkil etishda mujassamlashgan. Ijtimoiy jins ijtimoiy amaliyot yordamida tashkil qilinadi. Jamiyatda muayyan jins rollarining bajarilishini taqozo etadigan xatti-harakatlar me’yoriy tizimi vujudga keladi; tegishli tarzda ushbu jamiyatda “erkaklarga oid” va “ayollarga oid” bo’lgan xususiyatlar borasida qat’iy qaror topgan tasavvurlar qatori paydo bo’ladi. Gender – tabiatan belgilanmagan, ijtimoiy hodisalar ato etgan xususiyatlar yig’indisidir. Gender – jinsning madaniy niqobi, bizning o’z ijtimoiy-madaniy tasavvurlarimiz doirasidagi jins haqidagi qarashlarimizdir. Buning ustiga jins, faqat gender demakdir, ya’ni uning ijtimoiylashtirilishi natijasida jinsni tashkil etgan narsadir. Jins insonga tegishli emas, balki inson jinsga oiddir, u esa hokimiyat va tilga ega. Gender ayollar va erkaklarga ta’sir ko’rsatuvchi barcha ijtimoiy jarayonlarda mavjud, tashkil topadi va qayta tiklanadi. Genderning ijtimoiy tashkil topishi nazariyasida uchta asosiy tushuncha farqlanadi: jins, jinsiy mansublik va gender. 1 1970 yillar boshigacha jins xususida bu anatomik, fiziologik o’zgarmas kattalik (konstanta), individga berilgan maqom, degan aniq tasavvur mavjud bo’lgan. Gender esa feminist tadqiqotchilar tomonidan “psixologik, madaniy va ijtimoiy vositalar bilan erishiladigan maqom” sifatida ko’rib chiqiladi”.
Biroq, shaxsning gender identifikatsiyasi kichikligidanoq, 5 yoshlarga kelib (K.Miller esa 18 oylik yosh haqida darak beradi) shakllanishi, keyinchalik esa jamlanadigan tajribada mustahkamlanib borishi gender erishishi mumkin bo’lgan maqom ekanligi to’g’risidagi qarashni shubha ostiga oladi. 2 Xuddi shu kabi qayta anglash jarayonlari ijtimoiy va gumanitar fanlarda ham sodir bo’lmoqda. YAqin paytlargacha jamiyatga yot deb qarab kelingan hodisalar zamonaviy jamiyatda turli-tuman ijtimoiy harakatlar ifodasi sifatida qabul qilinadi.
Jins va gender tushunchalarini farqlash borasidagi birinchi urinish 1968 yili Kaliforniya universiteti professori Robert Stoller tomonidan amalga oshirildi. Fandagi yangi kashfiyotlar ularni nazariy jihatdan anglash bilan birga tadqiqotchilarni shunday xulosaga olib keladiki, jins bu – biologik xususiyatlarning birligi bo’lib, individni muayyan biologik jinsga tegishli deb bilish uchun dastlabki asosdir. Biroq faqat rol emas, balki jinsga daxldorlikning o’zi o’zaro aloqalar jarayonida individlarga bog’lab qo’yiladi”.
Taniqli sotsiolog G.G.Sillaste aytadi: “feminologiya ayollarni sotsial-demografik guruh sifatida o’rganish bilan chegaralanib qolmaydi. Bunday yondashuvda, belgilangan avlodlarda jinslarning o’zaro munosabatlari muammolari, tug’ilish va o’limning o’sish sur’atlari, jinsidan qat’iy nazar qancha umr ko’rish masalalari birinchi o’ringa chiqadi. Juda bo’lmaganda bu yerga ayollarning ishchi kuchi sifatidagi, jamiyat ishlab chiqarishidagi ishtiroki tavsiflari qo’shiladi”. U ayol kishini chinakam mavjud va aniqlangan, butun va turg’un ijtimoiy birlikka tegishli deb aniqladi. To’g’ri, bu birlik jamiyat qarashlari, boshqa ijtimoiy guruhlar va birliklar, hamda ularning bir-biri bilan aloqalari, stratifikatsiya to’riga aralashib ketgan. Ammo Sillaste ayol shaxsini alohida ijtimoiy kelib chiqishiga asoslanib, aniqlash mumkin deb hisoblaydi. Larisa Vasileva o’zining “Dunyo bilan suhbatlashib” nomli ishida adiba va shoiralarni minbarni egallab olib erkaklarni tushunishni hohlamagan holda, ayollar psixologiyasining o’ziga xos xususiyatlarini ochib berishga harakat qilmoqdalar deb ayblaydi. Afsuski, bu kamchilik genderologiya dunyoga kelayotgan vaqtda ham mavjud edi. Shuning uchun ham genderologiya va gender tadqiqotlari haqida gapirganda asosan ularning ayol aspektini ochib berishga e’tibor qaratilyapti. O.A.Voronina XX asrning 80 yillarini ayollar tadqiqotining rivojlanishining yangi fazasi deb hisoblaydi, patriarxat (otalik) va ayollar tajribasi spesifikasini tahlil qilishdan gender sistemasi tahliliga o’tishni u shunday yozadi: - “Ayollar omili va erkaklar ustunligini ta’kidlashni tahlil qilishda, gender mavjud ekan, barcha ijtimoiy holatlarda erkak va ayollar uchun birdek tegishli bo’lgan ta’kidlanayotgan va aytilayotgan tahlilga o’tishda sekin asta aksentlarning aralashuvi kuzatilmoqda”.
Jins va gender tushunchalarini farqlash borasidagi birinchi urinish 1968 yili Kaliforniya universiteti professori Robert Stoller tomonidan amalga oshirildi. Fandagi yangi kashfiyotlar ularni nazariy jihatdan anglash bilan birga tadqiqotchilarni shunday xulosaga olib keladiki, jins bu – biologik xususiyatlarning birligi bo’lib, individni muayyan biologik jinsga tegishli deb bilish uchun dastlabki asosdir. Biroq faqat rol emas, balki jinsga daxldorlikning o’zi o’zaro aloqalar jarayonida individlarga bog’lab qo’yiladi”. Taniqli sotsiolog G.G.Sillaste aytadi: “feminologiya ayollarni sotsial-demografik guruh sifatida o’rganish bilan chegaralanib qolmaydi. Bunday yondashuvda, belgilangan avlodlarda jinslarning o’zaro munosabatlari muammolari, tug’ilish va o’limning o’sish sur’atlari, jinsidan qat’iy nazar qancha umr ko’rish masalalari birinchi o’ringa chiqadi. Juda bo’lmaganda bu yerga ayollarning ishchi kuchi sifatidagi, jamiyat ishlab chiqarishidagi ishtiroki tavsiflari qo’shiladi”. U ayol kishini chinakam mavjud va aniqlangan, butun va turg’un ijtimoiy birlikka tegishli deb aniqladi. To’g’ri, bu birlik jamiyat qarashlari, boshqa ijtimoiy guruhlar va birliklar, hamda ularning bir-biri bilan aloqalari, stratifikatsiya to’riga aralashib ketgan. Ammo Sillaste ayol shaxsini alohida ijtimoiy kelib chiqishiga asoslanib, aniqlash mumkin deb hisoblaydi. Larisa Vasileva o’zining “Dunyo bilan suhbatlashib” nomli ishida adiba va shoiralarni minbarni egallab olib erkaklarni tushunishni hohlamagan holda, ayollar psixologiyasining o’ziga xos xususiyatlarini ochib berishga harakat qilmoqdalar deb ayblaydi. Afsuski, bu kamchilik genderologiya dunyoga kelayotgan vaqtda ham mavjud edi. Shuning uchun ham genderologiya va gender tadqiqotlari haqida gapirganda asosan ularning ayol aspektini ochib berishga e’tibor qaratilyapti. O.A.Voronina XX asrning 80 yillarini ayollar tadqiqotining rivojlanishining yangi fazasi deb hisoblaydi, patriarxat (otalik) va ayollar tajribasi spesifikasini tahlil qilishdan gender sistemasi tahliliga o’tishni u shunday yozadi: - “Ayollar omili va erkaklar ustunligini ta’kidlashni tahlil qilishda, gender mavjud ekan, barcha ijtimoiy holatlarda erkak va ayollar uchun birdek tegishli bo’lgan ta’kidlanayotgan va aytilayotgan tahlilga o’tishda sekin asta aksentlarning aralashuvi kuzatilmoqda”.
O.Voronina uchta gender nazariyasini ajratib ko’rsatadi1 . Bu ko’rsatib o’tilgan genderning uchta ishonchli nazariyasi bir-birini inkor etmaydi, aksincha, muammoning turli qirralarini ochib beradi. Birinchi nazariya – genderning ijtimoiy tizim nazariyasi yoki gender tushunchasi ijtimoiy tizim sifatida. Bunda gender shunday aniqlanadi: “Jamiyatning asosiy institutlari tomonidan tuzilgan, erkaklar va ayollar o’rtasidagi ijtimoiy munosabatlarning tashkillashtirilgan modeli” sifatida. Voronina bunday yondashuvning ikki jihatini ajratib ko’rsatadi: 1. Gender ijtimoiylashtirish, mehnat taqsimoti, gender rollar tizimi, oila, ommaviy axborot vositalari o’rtasida tuziladi. 2. Gender individlarning o’zi bilan ularning bir-birini tushunish darajasi (gender identifikatsiyasi), ushbu jamiyatda qabul qilingan norma va ular asosidagi tuzilishlar (kiyimdagi, tashqi ko’rinishdagi, o’zini tushunishdagi va boshqalar) bilan quriladi.
. Sotsiologiyada ijtimoiy rol tushunchasini birinchi marta R.Linton kiritgan deb ishoniladi, garchi F.Nitshe bu so‘zni allaqachon sotsiologik ma’noda ishlatsa ham: “Mavjudlikni saqlab qolish uchun g‘amxo‘rlik ko‘pchilik erkak yevropaliklarga qat’iy belgilangan rolni yuklaydi, chunki ular. deylik, martaba." Sotsiologiya nuqtai nazaridan jamiyat yoki guruhning har qanday tashkiloti turli xil rollar majmuasining mavjudligini taxmin qiladi. Xususan, P. Berger “jamiyat ijtimoiy rollar tarmog‘idir” deb hisoblaydi.
Ijtimoiy rol - bu me'yoriy majburiyatlar va ushbu majburiyatlarga mos keladigan huquqlar bilan belgilanadigan kutilgan xatti-harakatlar tizimidir.
Masalan, ta'lim muassasasi ijtimoiy tashkilotning bir turi sifatida direktor, o'qituvchilar va talabalarning mavjudligini talab qiladi. Og'irlik - bu muayyan majburiyatlar va huquqlar to'plami bilan bog'liq ijtimoiy rollar. Demak, o‘qituvchi direktorning buyrug‘ini bajarishi, darsga kechikmasligi, ularga vijdonan tayyorlanishi, o‘quvchilarni jamiyat tomonidan ma’qullangan xulq-atvorga yo‘naltirishi, o‘ta talabchan va adolatli bo‘lishi shart, unga jismoniy jazo qo‘llash taqiqlanadi. talabalar va boshqalar. Shu bilan birga, u o'zining o'qituvchilik roli bilan bog'liq ba'zi hurmat belgilariga ega bo'lish huquqiga ega: talabalar u paydo bo'lganda o'rnidan turishlari, uni ismi va otasining ismi bilan chaqirishlari, ta'lim jarayoni bilan bog'liq buyruqlarini so'zsiz bajarishlari, rioya qilishlari kerak. u gapirganda sinfda sukunat va h.k. Shunga qaramay, ijtimoiy rolni bajarish individual fazilatlarning namoyon bo'lishi uchun ma'lum erkinlik beradi: o'qituvchi qattiq va yumshoq bo'lishi, o'quvchilardan qat'iy masofani saqlashi va ular bilan katta o'rtoqlar kabi muomala qilishi mumkin. Talaba mehnatsevar yoki beparvo, itoatkor yoki jasur bo'lishi mumkin. Bularning barchasi ijtimoiy rollarning maqbul individual soyalari.
Ijtimoiy rol bilan bog'liq me'yoriy talablar, qoida tariqasida, rol o'zaro ta'siri ishtirokchilariga ko'proq yoki kamroq ma'lum, shuning uchun ular ma'lum rol kutishlarini keltirib chiqaradi: barcha ishtirokchilar bir-biridan ushbu ijtimoiy rollar kontekstiga mos keladigan xatti-harakatlarni kutishadi. . Buning yordamida odamlarning ijtimoiy xulq-atvorini oldindan aytish mumkin bo'ladi.
Biroq, rolga qo'yiladigan talablar ba'zi erkinliklarga imkon beradi va guruh a'zosining xatti-harakati uning bajargan roli bilan mexanik ravishda belgilanmaydi. Shunday qilib, adabiyot va hayotdan ma'lumki, tanqidiy daqiqada odam etakchi rolini o'z zimmasiga oladi va guruhdagi odatiy rolida hech kim buni kutmagan vaziyatni qutqaradi. E. Xoffmanning ta'kidlashicha, ijtimoiy rolni bajaruvchi shaxs o'zi va uning roli o'rtasida masofa mavjudligini biladi. ijtimoiy rol bilan bog'liq me'yoriy talablarning o'zgaruvchanligini ta'kidladi. R. Merton ularning "ikki tomonlama xarakterini" qayd etdi. Masalan, tadqiqotchi olimdan ilm-fan tomonidan belgilangan qoidalar va usullarga rioya qilish va shu bilan birga, ba'zan qabul qilinganlarga zarar etkazadigan yangi g'oyalarni yaratish va asoslash talab etiladi; yaxshi jarroh nafaqat an'anaviy operatsiyalarni yaxshi bajaradigan, balki xavfli noan'anaviy qaror qabul qilib, bemorning hayotini saqlab qoladigan odamdir. Shunday qilib, ma'lum miqdordagi tashabbus ijtimoiy rolni bajarishning ajralmas qismidir.
Shaxs har doim bir vaqtning o'zida bir ijtimoiy rolni emas, balki bir nechta, ba'zan hatto ko'p rollarni bajaradi. Faqat bitta rolni bajaradigan odamning pozitsiyasi har doim patologik bo'lib, u jamiyatdan to'liq izolyatsiya qilingan sharoitda (ruhiy kasalliklar klinikasidagi bemor yoki mahkum) yashashidan dalolat beradi. Hatto oilada ham odam bir emas, balki bir nechta rollarni o'ynaydi - u o'g'il va uka, er va otadir. Bundan tashqari, u boshqalarda bir qator boshqa rollarni ham bajaradi: u qo'l ostidagilar uchun boshliq, boshlig'i uchun bo'ysunuvchi, bemorlar uchun shifokor, tibbiyot instituti talabalari uchun o'qituvchi va do'stdir. uning do'sti va uning uyi aholisining qo'shnisi va biron bir siyosiy partiyaning a'zosi va boshqalar.
Rol me'yoriy talablar ma'lum bir jamiyat tomonidan qabul qilingan ijtimoiy normalar tizimining elementidir. Shunga qaramay, ular faqat ma'lum bir ijtimoiy mavqeni egallaganlarga nisbatan o'ziga xos va haqiqiydir. Ko'pgina rol talablari ma'lum bir rolli vaziyatdan tashqari absurddir. Masalan, shifokor ko‘rigiga kelgan ayol uning iltimosiga ko‘ra, bemorlik vazifasini bajarib, yechinishadi. Ammo ko'chada o'tkinchi unga xuddi shunday talab bilan murojaat qilsa, u yugurishga shoshiladi yoki yordam chaqiradi.