Geo graf iya

Q e d u rtm _ u z
Yer y u zasi kam dan kam jo y d a tep -tek is b o ‘ladi. T ekisliklarda 
ham u n ch a k a tta b o ‘lm agan b a la n d -p a stlik la r uch rab turadi. Yer 
yuzida baland to g ‘lar, baland-past qirlar, keng tekisliklar mavjud. Yer 
yuzidagi m ana shunday notekisliklar 
re lye f
deb ataladi. Yana shuni ham 
bilishim iz kerakki, dengiz va okeanlar tagi notekis - u yerlarda chuqur 
botiqlar, keng tekisliklar, hatto to g ‘lar bor.
Yer y u zasid ag i n o tek islik lar(rely ef)n i q o g ‘ozda, y a ’ni plan va 
xaritalarda tasvirlash uchun, avvalo, har bir joyning m utlaq va nisbiy 
balandligini o ‘lchash zarur b o ‘ladi.
Suv yuzasi to ‘lqin b o ‘lm agan vaqtda tekis turadi. Shuning uchun 
Yer yuzasidagi m utlaq balandliklar dengiz yuzasidagi suv (sathi)dan 
hisoblanadi. O datda dengiz sathi balandligi 0 deb belgilanadi. Ma- 
salan, O ‘zbekiston poytaxti - Toshkent shahrining dengiz sathidan 
o ‘rtacha balandligi 400 m. O ‘zbekistondagi eng baland to g ‘ - Hazrati 
Sulton to g ‘ining balandligi 4643 m. Lekin har bir joyning bir-biridan 
balandligi turlicha. Shuning uchun balandliklarni m u tla q va n isbiy 
b a la n d lik la r deb, ikki xil balandliklarga ajratiladi.
N isbiy b a la n d lik . Quruqlikdagi joylarning bir-biriga nisbatan tik 
balandligi 
nisbiy balandlik
deb ataladi (18-rasm).
№veUr. Yer yuzasidagi balandliklar nivelir asbobi bilan o ‘lchanadi
27
18-rasm. 
Tepalikning nisbiy (qora chiziq) va mutlaq balandligi (oq chiziq).
G
E
O
G
R
A
F
IK
XARITALAR

---

G
E
O
G
R
A
F
IK
XA
RITALAR
28
Q edurtm _uz
(19-rasm). Lekin hozirgi vaqtda Yerning sun’iy y o ‘ldoshlari yordam ida 
Yer yuzasidagi har bir joyning aniq balandligini o ‘lchash mumkin. Har 
bir joydagi uncha baland b o ‘lm agan tepalik balandligini (q o ‘lbola) 
nivelir bilan o ‘lchash mumkin. Buning uchun uzunligi 1 m etr b o ‘lgan 
to ‘g ‘ri tayoq olinadi. Uning uchiga uzunligi 20 cm b o ‘lgan taxtacha 
qoqiladi (20-rasm). N ivelirning tik turganini bilish uchun unga shovun 
osib q o ‘yiladi. Buning uchun taxtachaning o ‘rtasiga kichik m ix qoqib, 
shovun ipi unga b o g ‘lanadi.
Tepalikning balandligini aniqlash uchun tepalik etagiga nivelirni 
shovun yordam ida tik qilib o ‘rnatiladi. N ivelir qilayotgan o ‘quvchi
n iv elir taxtachasi 
b o ‘y l a b
tepalikka qaraydi. 
N ivelir taxtachasi tepalikning qayeriga to ‘g ‘ri 
k e lsa, ik k in c h i o ‘q u v ch i te p a lik n in g o ‘sha 
nuqtasiga qoziq qoqadi. Shundan keyin nivelir 
q o ziq y o n ig a k o ‘ch irilad i va k ey in g i qoziq 
q o q ila d ig an n u q ta an iq lan ad i. Shu ta rtib d a
tepalikning eng baland nuqtasigacha o ‘lchab 
ch iq ilad i. N iv elir n ech a m arta k o ‘c h irilg an
b o ‘lsa, shu a so sid a te p a lik n in g b a la n d lig i 
aniqlanadi.
M u tla q b a la n d lik . Yer yu zid ag i har bir 
jo y n in g dengiz sath id an b a la n d lig i 
m u tla q
balandlik
deyiladi (18-rasm ga qarang). Lekin 
dengiz v a o k ean lard ag i suv y u z asin in g Yer 
m ark azig a n isb atan b alan d lig i b ir xil em as. 
Shuning uchun biror dengiz yoki okean suvi 
y u z a si aso s q ilib o lin a d i. B izn in g m am la- 
katim izda Boltiq dengizidagi orolda joylashgan 
K r o n s h ta d t s h a h r i d a o ‘r n a t i l g a n b e lg i
(«futshtok») «0» balandlik deb qabul qilingan. 
M a m la k a tim iz d a g i h am m a jo y n in g m u tla q
b a la n d lig i shu b e lg id a n h iso b la n a d i. A g ar
20-rasm. 
Q o‘lbola
q u ru q lik d a dengiz sathidan ham p a st jo y la r
nivelir.
19-rasm. 
Zamonaviy
elektron nivelir.

---