Geografik nomlarning klassifikatsiyasi Reja: Geografik nomlar yozilishining asosiy qoidalari

Geografik nomlarning klassifikatsiyasi


Reja:

1. 
   Geografik nomlar yozilishining asosiy qoidalari
   
2. 
   Toponimika tushunchasi va uning mohiyati haqida
   
3. 
   

1917 yilga qadar toponimika mustaqil fan sifatida o`rganilmay, uning vazifasini tarixiy geografiya fani bajarib kelardi.

Toponimika geografik nomlar, kishi ismlarini o`rganadigan fan sifatida maydonga keldi. Toponimikani «zamin tili», ya`ni er tili deb ham atashadi. Toponimika atamasi lotin tilidan olingan bo`lib, «topos» — joy, «onom» yoki «onima» — nom, umuman joy nomini o`rganadigan fan degan ma`noni bildiradi. Geografik nomlar va zamin qa`rida o`rganilmayotgan nomlar, insonlarga qo`yilgan ismlar toponimikaning o`rganish manbai hisoblanadi. Toponimika ikki ob`ektdan: mikro va makro toponimlardan iborat bo`lib, mikrotoponimika — grammatik jihatdan mayda ob`ektlarni, ya`ni «turdosh otlarni», mikroob`ektlarning` nomlarini, makrotoponimika esa atoqli otlar, ya`n yirik ob`ektlarning nomlarini tadqiq qiladi.
Hozirgi vaqtda toponimika faqat katta va yirik ob`ektlarning: tog`lar, o`rmonlar, vodiylar, vohalar, shaharlarning nomlarinigina emas, balki kichik ob`ektlarning — mahallalar, daralar; jarliklar, anhorlar, daryo irmoqlari, ariqlar va ko`llarning nomlarini Geografiyaga oid atamalar turdosh otlar toponimika tarkibiga to`lig`icha kirmaydi, ammo ular toponimikani o`rganishda katta ahamiyatga egadir. Nomsiz «ob`ekt» — toponim emas. Toponimika geografiyaga oid joylarni emas, balki ularning nomlarini o`rganadi.
Toponimikaning tilshunoslik, tarih geografiya, arxeologiya va boshqa fanlarga aloqadorligi uning muhim xususiyatlaridandir. Toponimikaga oid ma`lumotlar tadqiq qilinayotganda tarixiy ma`lumotlarga, ayniqsa arxeologiyaga oid tekshirish natijalariga suyangan holda ish ko`rish zarur. CHunki toponimika ko`pincha tarixiy dalillarga va isbotlarga muhtoj. Masalan, biror yodgorlmkning nomini o`rganish uchun, albatta, uning qaysi davrda yaratilganligini va nima sababdan shu nom berilganligini tarixiy davr sharoiti muhiti nuqtai nazaridan tadqiq qilish talab etiladi. Tadqiqotning yozma manbalarga ko`pincha arxeologiyaga oid ma`lumotlarga suyangan holda ish ko`rish usuli nomlarning qo`yilgan davrini aniqlashga va nomlarning paydo bo`lishini o`rganishga qo`l keladi. Bir nomning o`zgarishini kuzatmoq uchun birmuncha vaqt ketadi.
SHuni unutmaslik kerakki, geografik nomlar ijtimoiy hodisa bo`lib, jamiyat taraqqiyoti bilan mustahkam bog`liqdir. Ma`lum bo`lishicha, har bir rayon toponimikasi murakkab tarixiy jarayon bilan bog`liq bo`lib, er ostida ko`plab madaniy qatlamlar mavjudligi uni siichiklab tadqiq qilishni talab etadi. Toponimika mstodologiyasiga muvofiq uni fan sifatida o`rganish uchun toponimlarning paydo bo`lishiga doir ma`lumotlardan foydalanish, nomlarning mavjud bo`lgan barcha formalarini aniqlash, nom va atamalarni o`sha joy bilan bog`liq holda tanlash va eng muhimlarini o`rganish zarur.
Toponimik asoslarga vaqt, manbalar va yo`nalishlar bo`yicha joylarga aholining ko`chishi, o`rnashishi kiradi. Toponimlar aniq tarixiy jarayon bo`lib, u aholining ko`chishi, madaniy, iqtisodiy vatil munosabatlari bilan vujudga keldi, so`ng tarqala boshlaydi. Toponimika jamiyatning muomala vositasi bo`lgan tilni, uning iqtisodiyotini, madaniyatini va tarixiy taraqqiyotini o`rganish jarayonida o`sib, rivojlanib boradi. Toponimik nomlar manbai va ularni o`rganishda qo`llanilgan uslub va usullarning to`g`riligini aniqlash maqsadida yozma va boshqa manbalar qo`lyozmalar, akt materiallari, aholi joylashgan chegaralarni aks ettiruvchi bosh (asosiy) va maxsus xaritalar hamda ilmiy safar xaritalari bilan solishtirib chiqiladi. Toponomikada xam, moddiy va madaniy yodgorliklar o`rganilganidek, oddiydan murakkabga, ya`ni bugungi kundan asrlar ichkarisiga kirib borish zarur. Bilish murakkab dialektik jarayondir, chunki bu usul bilan madaniy qatlamlarning eng qadimiysidan boshlab, to navqironigacha momlarning manbai asta-sekinlik bilan ochiladi nomlarning «yoshi» aniqlanadi. O`z navbatida toponimik nomlar tarix uchun ham bebaho manbadir. Geografik nomlar uzoq muddatli bo`lib, ma`lum hududdagi u yoki bu xalqning tili haqida guvoxlik beradi. Nomlar ma`lum bir aholining hamjihatligi yoki tarqoqligiga ham bog`liqdir.
Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida nomlar juda kam bo`lgan, keyinchalik aholi paydo bo`lib, qo`yilgan nomlar xam ko`p vaqtlar o`tishi bilan boshqa nomlarga o`zgartirilib yuborilgan yoki butunlay yo`q bo`lib qetgan. Ezma manbalardagi toponimikaga oid ma`lumotlar tahlil qilinganda buni yaqqol ko`rish mumkin. Bu noqeani hozirgi vaqtda xam aniq ko`rishimiz mumkin. Ayrim shahar va qishloqlarning eski nomlari o`rniga yangi nomlar qo`yiladi, bu eski nom nima uchun yo`qotildi-yu, nima uchun yangi nom qo`yildi, buning sabablarini ham aniqlash mumkin.
O`tmishda esa yangi zamindor (er egasi) paydo bo`lishi bilan ko`pincha aholi eski geografik nomlar o`rniga shu zamindorning nomini qo`yishgan. Dialektologiyadan farqli o`laroq toponimikaga oid ma`lumot to`plashda, joylarning nomlarini o`rganishda aholidan yoppasiga so`rash uslubi qo`llaniladi. Faqat shunday uslub bilangina turli daralar, kichik soy va anhorlar, jarliklar, ko`llar va boshqa shunga aloqador bo`lgan nomlarning miqdorini aniqlash mumkin, xolos. SHunday joylarning hammasi aholi yashaydigan joylarning kartasiga yoki aholi joylari ro`yxatiga kiritilmagan, ehtimol kiritilmasa ham kerak. Toponimikaning eng katta xizmati shundaki, u hujjatxona hujjatlarini sinchiklab o`rganish, xalq og`zaki ijodi asosidagi ayrim tomonlar va nihoyat hech qanday manbalarda aks ettirilgan noma`lum joylarni bizga ma`lum qiladi. Toponimikaga oid ma`lumotlar yig`ishda va joy nomlarining kelib chiqishini o`rganishda etnografiya ham katta rol’ o`ynaydi.
Toponimikaning ayrim toifalari va tizimlari o`rtasidagi o`zaro aloqalarni o`rganish yo`li bilan toponimlarni tavsiflash toponimik tadqiqotlarning asosini tashkil etadi. Ko`pgina mutaxassis toponimistlar mahalliy toponimlarni har tomonlama regional tadqiq qilishga katta e`tibor beradilar. Bunda, albatta, mikro va makro toponimikani o`zaro taqqoslash zarur. Toponimika vazifalarini aniqlar ekanmiz, ma`lum joyning geografik nomi tarixi to`laroq, shu o`lkada yashagan xalqlar tarixi bilan bog`liq xolda aniqlanishini uning asosiy maqsadi qilib olishimiz zarur. Bundan tashqari, toponimikaga oid tadqiqog ma`lumotlaridan foydalanilayotganda o`sha o`lka xalqlarining tilini o`rganish, arxeologiya va etnografiyaga oid ma`lumotlarni hisobga olish maqsadga muvofiqdir.
Toponimikaga oid tadqiqot olib borilayotgan rayonning tabiiy geografiyasini, o`tmish tarixini, til tarixini yaxshi bilish shart. Toponimikani o`rganishda yuqoridagilarga amal qilingan taqdirdagina tadqiqotchi o`z maqsadiga erishishi mumkin. Tadqiqotni toponimikaga oid ma`lumotning yaratilgan davri va tarixini aniqlashdan boshlash kerak.
Hozirgi vaqtda toponimistlar joy nomlarini faqat etimologik va semantik jihatdangina emas, balki so`z yasalishi jihatidan ham tahlil qilmoqdalar. Antrotoponim kishining ismi, familiyasi, laqabini (masalan, Mahmud Koshg`ariy, Munis Xorazmiy), antrotoponimika kishi ismi, shahar, qishloq, ovul va shu kabi joylarning nomidan olingan toponimlarni (masalan, Toshkentboy, Qo`qonboy, Xo`jaqul, etnotoponim esa qabila, urug`-aymoq nomiga qo`yilgan nomlarni (masalan, Qozoqboy, Qirg`izboy, o`zbek) o`rganadi.
Dalvarzin, Qo`ng`irot, Nukus, Mitan va hokazolarni istisno qilganda, barcha toponimlar ikki va undan ortiq tarkibiy qismdan (komponentdan) iborat. Bunday qaraganda hech qanday qo`shimchasiz faqat bir so`zdan iboratday tuyuladigan Jizzah Qo`qon, YOzyovon, G`alcha kabi toponimlar aslida ikki komponentdan tuzilgan.
Biroq, Qarshi (saroy, qasr), Hisor (qo`rg`on), Buxero (bixara — ibodatxona), chim (qo`rg`on),₍yon (bekat), yop (kanal) kabi nomlar mustaqil toponimlar shaklida uchraydi. Ba`zan esa qum, zah supa kabi geografik atamalar ham hech qanday qo`shimchasiz toponimlar hosyl qilgan. Biroq ana shunday birgina geografik atamadan tuzilgan nomlar ko`pincha shu toponimlarning xalq og`zida qisqartirilgan shakli bo`lib chiqadi. Masalan, Qumqishloq deyish o`rniga Qum; Zaxariq deyish o`rniga Zah Supatepa deyish o`rniga Supa deb qo`ya qodishadi. Biroq hech qanday qo`shimchasiz Tol, Pidana (yalpiz), YAntoq, Tulki kabi nomlar ma`naviy jihatdan aslida bu o`simlik va hayvonlarga hech qanday aloqasi bo`lmasligi, ko`pincha tamomila boshqa so`zlarning fonetik jihatdai o`zgarishi natijasida shu shaklni olgan bo`lishi mumkip.
YUqorida aytilganlardan shunday xulosaga kelish mumkin: toponimika uch printsipga asoslanadi: 1) toponimlarning paydo bo`lish tarixini o`rganish; 2) toponimlarning geografiyaga oid ma`lumotlarini aniqlash; 3) asosiy qidirilayotgan toponimlarning barcha nomdagilarini ilmiy asosda alohida-alohida o`rganib, ulardan xulosa chiqarishdir. Bu printsiplar qo`llanmaning muqaddimasidan to xotimasigacha yoritib borilgan.
Geografik nomlarni ularning kelib chiqishi va tarixi bilan bog`liq holda o`rganish, ularni klassifikatsiya qilish nisbatan yaqin vaqtlarda boshlangan. Bu sohada atoqli toponimikachi A.X.Vostokovning xizmati kattadir. U Rossiyadagi daryo nomlarini ularning oxirgi qo`shimchalariga qarab guruhlarga bo`ladi va bu qo`shimchalar hozir biron ma`noni anglatmasa ham qadimgi xalqlar tilida ma`lum ma`noni bildirgan bo`lsa kerak, deb to`g`ri xulosaga keladi. A.X.Vostokovning fikri XIX asr oxiri — XX asr boshlaridagi ba`zi bir toponimikachilarning asarlarida o`z rivojini topdi.
XX asr boshlarida toponimik tadqiqotlar ancha keng quloch yoydi. 2-jahon urushidan oldingi davrda olimlardan A.I.Sobolevskiy, N.YA.Marr, S.V.Veselovskiy, V.V.Bartol’d, V.P.Semyonov-Tyanshanskiy, V.G.SHostakovich toponimika sohasida ayniqsa samarali ishlar qildilar. O`rta Osiyo, jumladan, O`zbekiston toponimikasini o`rganish sohasida V.V.Bartol’dning xizmatlarini alohida qayd qilib o`tish kerak. Urushdan keyingi yillarda toponimika rivojida katta bir o`sish davri bo`ldi. endilikda toponimika soxasida ayrim olimlargina emas, balki butun-butun olimlar jamoasi ish olib bormoqdalar.
Endilikda o`lkamizda toponimik tadqiqotlar avj oldirilmoqda. Toponimikaga, uning nazariyasiga doir ko`pgina asarlar yaratildi.
Geografik nomlar geografik kartalar va planlarning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi. Shu bilan birgalikda talay toponimlar qonuniy hujjatlarda hukumat qarorlarida mamuriy boshqaruv organlari faoliyatida, transport aloqa ishlarida xilma-xil malumotnomalarda ilmiy talimiy, axborot va boshqa nashrlarda koplab uchrab turadi. Geografik nomlarni nuqsonsiz to'g'ri yozish, inson umumiy ilmiy savodxonligining uzviy bir qismidir.
Geografik nom - toponim ham so'z, lekin biron ob'ektni ifodalaydigan atoqli ot. Ozbekiston hududida barcha geografik nomlar o'zbek tili imlosining amaldagi qoidalari asosida yoziladi. Quyidagi geografik nomlarni qo'shib yoki ajratib yozish geografik nomalar tarkibiy qismlarini bosh harflar yoki kichik harflar bilan yozish otlar sonlar va geografik nomlarning yozilish qoidalari keltirilgan geografik nomlarni yozishda xilma-xillikka yo'l qo'ymaslik, ularni yozishni
qattiylashtirish ya'niy standartlashtirishga yordam beradigan rasmiy hujjatdir. Bu qoidalar O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi geodeziya va kartografiya va davlat kadastiri boshqarmasi tomonidan 2004-yilda tasdiqlangan bu qoidalar geografiya fanlar doktori Suyun Qorayev tomonidan tuzilgan bo'lib, geoinformatika va kadastr milliy markazi toponimika labaratoriyasida S.Qorayev tomonidan tuzilib tayyorlangan (Taqrizchilar geografik fanlar nomzodi dots. P.G'ulomov va filologiya fanlar nomzodi T.Ernazarov).
Geografik nomlar yozilishining asosiy qoidalari
- O'zbek tilida ikki va undan ortiq so'zlardan turdosh otlardan qo'shma (murakkab) geografik nomlar qo' shilib yoziladi.
S Ot + ot - Qorovulbozor Qumqo'rg'on Qiziltepa Qo'qon qishloq; Sifat + ot; yomon jar Kattaqishloq Uzunsoy, Egrisuv,
S Son+Ot; Beshbuloq, Xushrabod, Qo'shko'prik, Mingchuqur, Oltariq,
S Ot + Fel; Qoyqirilgan qal'a, Usta o'ldi, Uloq o'ynar, Birinchi tarkibiy qismi sifatidan ikkinchi tarkibiy qismi geografik terminlardan iborat bo'lganda:
S Balandmacht, Balandchayla, Oqqo'rg'on, Oqtepa, Ko'kbuloq, Birinchi tarkibiy qismi sondan , ikinchi tarkibiy qismi geografik termindan iborat bo'lganda:
S Beshariq, Yolg'izbog', Yakkasaroy, Yakkatol, Qo'shtol. Birinchi tarkibiy qismi tartib sondan, ikkinchi tarkibiy qismi geografik termindan iborat bo'lganda: O'nikkinchi qishloq (G'uzorda) geografik nomlar qo'shib yoziladi. O'zbek tilida ikki va undan ortiq so'zlardan iborat qo'shma geografik nomlar qo'shib yoziladi.
S Ot+ot : birinchi tarkibiy qismi kishi ismi familiyasidan ikkinchi tarkibiy qismi geografik termindan iborat bo'lganda: Haqqulobod, Ismoiltepa, Fayoztepa, Rahimobod
S Ot+ot : bitinchi tarkibiy qismi etnonimlardan, ikkinchi tarkibiy qismi geografik termindan iborat bo'lganda : Naymansaroy, Qipchoqsaroy, Qozoqqishloq, Tojikqishloq
S Ot+ot: har ikala qismini ham geografik ijtimoiy - iqtisodiy terminlardan iborat bo'lganda: Qoravulbozor, Tegirmontoshi, Qumquduq,
S Sifat +ot: Birinchi tarkibiy qismi sifatidan ikkinchi tarkibiy qismi geografik termindan - Balandravot, Oqrabot, Qiziljar, Sarisuv,
S Son+ot: birinchi tarkibiy qismi sondan ikkinchi tarkibiy qismi geografik termindan iborat bo'lganda: Mingchinor, Yakkasaroy, Qo'shhovuz, Uchquduq, Qirqquloch. Ikinchi tarkibiy qismi o'simlik yoki hayvon nomidan iborat bo'lganda: Qo'shtol, Beshyog'och, Qo'shchinor, Mingo'rin, Mingchinor.
Ayrim (alohida) yoziladi Geogarfik nomalar oldida qandaydir sifat kelganda S Katta Oqtepa, Katta Qorabog', Katta Oqqo'rg'on S Kichik Aravon, Kichik Toshloq, Past Chimqo'rg'on S Paski Oyoqchi, Pastki Qoraqo'rg'on S Quyi Beshrabot, Quyi Xo'jabod S Eski Xaqqulobod, Eski Beshariq S Etak Saroy, Etak Qoramazor S O' rta Sho' rchi, O' rta Beshkent S Yangi Naynova, Yangi Nishon, Yangi Mirishkor S Yuqori Olot, Yuqori Pastdarg'am
Kishilarning ismi - familiyasidan taxaluslaridan iborat geografik nomlar alohida yoziladi.
S Parda Tursun ko'chasi, A.navoiy mahallasi Habib Abdulayev maydoni, Sharof Rashidov tumani , Amur Temur xiyoboni, General Uzoqov ko'chasi, Buyuk ipak yo'li bekati, O'zbekistonning besh yilligiga dohasi, istiqlolning o'n yilligiga shaharchasi
Qo'shtirnoq ichiga olinadigan nomlar zavod-fabrikalar, hissadorlik jamiyatlari, shirkat xo'jaliklari, korxonalar va firmalarning nomalari, shahar qishloq nomidan olingan bo'lsa qo'shtirnoqqa olinadi.
S "Malina" fermasi "Sharq" tikuvchilik hissadorlik jamiyati "Kitob" agrofermasi "Rustam" litseyi.
Geografik ob'ektlarning matbuot organlarining nomlari bilan atalgan toponimlar karta va joy-planda qo' shtirnoqsiz yoziladi.
S Movoraunnahr ko'chasi, O'zbekiston ovozi gazetasi ko'chasi, O'zbekiston sharchasi, Yangiqo'rg'on mahallasi, Qorluqbog'on mahallasi, Gulshan mahallasi.
Geografik nomlar tarkibiga kirgan tartib sonlar nomning oldidga birinchi o'rinda so'z bilan yoziladi.
S birinchi Beshqayrag'och ko'chasi, Sakkizinchi Mart qo'rg'onchasi, Geografik ob'ektning turini bildirgan so'zlar geografik terminlar hisoblanadi.
S ko'l, cho'l, tog', adir, ariq, orol, quduq, muzlik, botqoqlik, soy, qirg'oq, sharshara, qir, adir kanali, tekislik, daryo qishloq, shahar.
Geografik terminlar turdosh otlar bo'lganidan geografik nomdan keyin kichik harflar bilan alohida yoziladi.
Geografik terminlar toponimlar tarkibiga kirganda qo'shib yoziladi va shu geografik nomlardan keyin yana takrorlanishi mumkin.
S Qoratog' tog'i, Ko'hitang tog'lari, Oqtepa tepaligi, Sirdaryo daryosi, Issiqko'l ko'li, xaritalarda alohida punktlarning nomlari yonida ularning turlarini bildiradigan so'zlar yozilmaydi.
O'zbek toponimlarida geografik terminlar har doim geografik nomidan keyin yoziladi;
S Nurota to'lari, Katta Farg'ona kanali, Qarshi bosh kanali, Oqquduq qudug'i.
O'zbekiston toponimlarida ko'p uchraydi, ular odatda ikki xil bo'ladi. Tabiiy geografiyaga oid terminlar. Ijtimoiy iqtisodiy geografiyaga oid terminlar. Bu xil terminlar guruhini yana ikkiga bo'lish mumkin. Ilmiy asarlarda darsliklarda faol ishlatiladigan geografik terminlar;
S adir, ariq, arna, bo'yin daryo, dasht, davon, yoyilma, jar, zovur, kechuv, karst, ko'l, nahr, sardoba, sel, soy, supa, botiq, taqir, tepa, tumshuq, to'qay, sharshara, cho'qqi, o'zan, qayr
Ilmiy adabiyotga kirilmagan lekin xalq shevalarida ishlatiladigan yoki joy nomlari bor geografik terminlar bunday terminlar ilmiy terminalogiyani boyitish manbai hisoblanadi.
S aqba, badoq, duoba, sag'onoq, ko'l, tal
kabi mahalliy geografik ob' ektlarning nomlari tarkibida uchraydi.
Janubiy tomonga qaraganda yon bag'ir termin bilan oftob ro'y deyiladi. Bunday yon bag'ir ba'zi regionlarda kungay, Kunash, Kuas, Oftob chuvoq, shuvoq, deyishadi. Geografik temrinlar joy nomlari tarkibida ikinchi o'rinda keladi va qo' shib yoziladi.
S Ayridosh, Beshariq, Oqbuloq, Qoradaryo, Yetimtov, Shirinquduq, Mirzacho'l, Kattato'qay.
Geografik terminlar toponimning old tomonida ham kelishi mumkin.
S Jarqo'rg'on, Bandixon, Cho'lbayr, Toshaxo'r.
Geografik terminlar shaklida ham o'z holicha mustaqil toponimlar shaklida ham uchraydi.
S Aqba, band, gaza, G'uzor, jar, Zax, nav, Orol, rig, chim, chashma, chorbog', va boshqalar.
Har doim ham geografik ob'ekt turini bildirvermaydi. Buning sababi shuki bir ob' ektning nomi ikki yoki bir necha obekt nomiga aylanishi mumkin.
S Sirdaryo degan shahar stansiya viloyat bo'lishi mumkin.
Shuningdek;
S Beshariq, Oqsuv, Qoratog', Tuyayaylov, Uchquduq, aholi punktlari va boshqa ob'ektlar bo'lishi ham mumkin.
Bunday hollarda har qanday toponimdan keyin ob'ekt nomi yozibn qo'yiladi.
S Oqtosh kurorti, Qo'rg'ontepa shahri.
Geografik nomlar tarkibidagi terminlar jonli til so'zlaridan iborat bo'lishi mumkin. Yani terminlar umumiy qabul qilingan terminlardan farq qilib, faqatgina shevalarda qo'llanib kelishi mumkin. Bunday holda jonli til terminlari adabiy til terminlari ishlatilmaydi. Jonli til terminlari saqlab kelinadi. Terminlar turli joylarda turlicha talaffuz qilishi mumkin. Jonli til so'zlaridan iborat terminlarning tallaffuz shakli joy nomlarida saqlanib qoladi. Bu bilan tarixiyligimiz so'z boyligimiz asrab qolinadi.
Geografik nomlar yozilishida defiz- birinchi tarkibiy qismi ot yoki sifatdan ikkinchi komponenti atoqli otdan iborat bo'lgan toponimlarda ishlatilib, har ikala komponenti ham katta harf bilan yoziladi.
S Chig'atoy-Oqtepa, Dasht- Azlartepa, Pistakend, Chobog'- Boyg'ondi.
Ba'zi qishloq qishloq so'zlaridan iborat toponimlar orasiga defiz qo'yilib, ikkinchi tarkibiy qismi ikkinchi harf bilan yoziladi.
S Ishchi dehqon, Oppon - soppon, shirin-shirin.
Birinchi tarkibiy qismi fe'l ikkinchi tarkibiy qismi toponim bo'lgan geografik nomalr defiz orqali yoziladi.
S Qolgan - Sir, Qolgan - Chirchiq
-lik va -liq afekslari bilan keladigan toponimlar. Yer mulk egasi ma'nosidagi joy nomlari tarkibidagi lik yozilsa, boylar yashaydigan aholi manzili liq shaklida yoziladi. Ish faoliyati manosidagi "xo'jalik" so'zi bilan "Xo'jalar" yashaydigan mahalla manosida toponim -liq talaffiz qilinadi va yoziladi. Suv oqadigan vodiy manosidagi toponim "Soylik " termini bilan, soyi ko'p manosidagi qishloq soylik deb talaffuz qilinadi va yoziladi.
-liq affiksi ko'proq shahar qishloqlar tarkibida aholi punkiti xalqining qayirdan qaysi urug' qabiladan ekanligini bildiradi. "Chimboylik" Chimboy urug'i yashaydigan qishloq, "Jomboyliq" Jomboy urug'i vakllari yashaydigan qishhloq Oqqurg'onlik "Oqqurg'ondan chiqqan kishilar qishlog'i", Quqonlik - "Quqondan chiqqan kishilar yashaydi qishloq " Tarjima nomlar -geografik ob'ektning joylashgan o'rni, boshqa ob'ektlarga nisbatan aniq jihatini ifodalaydigan, nomdan
ajratib yoziladigan toponimlardir. Janubiy Osiyo, Shimoliy Amerika, ammo toponimning sifatini, xususiyatini ifodalaydigan qo'shma so'zdan tarkibli bo'lganda tarjima qilinmaydi.
S Grenlandiya-Yashil yer, Shpisbergen-Nyza tog', Buenos-Ayris yaxshi havo va hokaza mazmunda keladi.
Demak geografik ob'ektning mazmuniga singdirilgan so'zlar tarjima qilinmay asl holida yoziladi.
Toponimika, umuman tilshunoslikda transkripsiya tushunchasi bor. Nutq tovushlarning barcha xususiyatlarini ozuvda ifodaalsh bo'lgan shartli turi, maxsus belgilar ositalar so'zdagi asosiy fonema - o'zbek negiz ma'no va tovush berilishi oshqa tillar - shu nom talgan tilning grammatik xususiyatlarini saqlab qolgan holda nomning o'zbek yoki boshqa tillarda ifodalanishi.
Qirg'iz tilda tog'-too, suv-suu eb talaffuz etiladi. Nom tarkibidagi bunday so'zlar shu holatda beriladi .Geografik nomlar transkripsiyasi toponimika ilmining alohida bo'limi, chunki xaritalaridagi geografik nomlarning yozilishi boshqa tillarda, masalan o'zbek tilida berilayotganda nomning ma'nosi, qo'shimchalari, talaffuzi ma'no beradigan darajada o'zgarib ketmasligi kerak.
An'anaviy tarjima qilib kelingan nomlarga;
S O'lik dengiz, Janubiy Afrika Respublikasi, Ignburni, shamolliy orollar, Marjon dengizi, O'rta Yer dengizi, Shimoliy dengiz, Olovli Yer orollari, Markaziy Afrika Respublikasi, Shimoliy Muz okeani.
Ayni vaqtda-poleneziya, -ko'p orollar, melaneziya-qora orollar, mikroneziya-kichik orollar, galopogas-toshbaqa orollari, krivoy Rog-egri shoh, Terskay Olatog-teskari olatog', Xokaydo - shimoliy orol, Xuanxe - Sariq daryo, ShvalvaldQora o'rmon, Eri ko'liHind qabilasi nomi- Mushuk, EridreyaQizil evbeya oroli, qadimgi yunonha yaxshi yashash-yei-axshi, Ko'knor ko'li - mo'g'ilcha ko'k ko'l, Lakkadiv orollari nomi, Sanskrit tilida - laksh-yuz min, dvepa-orollar, - yuz ming orollar, Mesopotamiya - daryolar oralig'i, isisipi - Amerika hindi, Kri va Chipavayev Amerika qabilalari tilida, Missi - katta , sipi-daryo, Michiga ko'li nomi ham Chipavaya qabilalari tilidan - Katta ko'l, Yamayka - buloqli orol, aman - nemis tilida - ya - yer, mal- oxoiri va boshqalar tarjima qilinmaydi.
Kal'ka - tarjima nomlarni bilih ham geografik ta'limda muhim masala. Shimoliy okeani, Olovli Yer orollari, Yashil burun orollari, BAA lari kabi nomlar tarjimada - aynan mazmunan tarjima qilinib beriladi.
S Yaponya - Nippon - Ni-quyosh, pon- mamlakat, yani quyosh chiqadigan mamlakat, Vensuella - kichkina Venesuella , o'lan - ude - Ude daryosidagi qizil shahar Koloroda - Bo'yalgan daryo, Rio-Negru - Qora daryo, va boshqa shunga o'xshashlar kalkaga tortilmaydi, demak tarjima qilinmaydi.
Toponimikada eng nozik masalalardan biri, ananaviy nomlar bo'lib, bunday nomlarni shu davlat aholisi bilmaydi. Shuningdek Albaniya - o'z xalqida Shikiperiya, Germaniya - Doyechland Finlandiya - Suomi , Parij - Pari , Vena -Ven, Oltinshoh buxtasi - xalich , shaxzoda orolari - Qushladalar, Shipetbergin-Saval'bar va hakozo. Geograf bu ananaviy nomlarni bilishi kerak.
Metomarfara nomlar boshqa tillardagi nomlardan so'zlar. Metofora atamalar o'xshatib hayvon o'simlik odamga o'xshatilgan so'zlardan yasalgan toponimlar -Odamtosh Arratosh, Quytosh metafora yunoncha o'xshatish, adabiyotda so'z yoki iborani o'xshatisga asoslangan ko'chma ma'noda ishlatish. Majoziy yoki istiora ham deyiladfi. Istiora -arabcha qarz olish -jonli til va badiy adabiyotda keng qo'llaniladigan tasvir vositasi -o't yurak, po'lat iroda. Jonli tildan olingan geografik nomlar -Turki yada Tavr tog'i-buqaga o'xshagani uchun, Alpdagi Yungfrau -kelinchakdek jazibali, Turkmanistondagi Bodgiz -yoqimli shamol (Bodxayir -Mahmud ibn Vali, Baxr al -asror asari Tojikistondagi Bartang -tor dara, O'zbekistondagi Tarqapchigoy-tor dara qapchig'ay qadimiy turkiy so'z -qopga o'xshash) Patagoniya-uzun oyoq, jun oyoq -Magellan hamrohlari mahalliy hindlar daroz-uzun oyoqlariga jun o'raganlarni ko'rgani uchun shunday atagan. Metafora atama va nomlar tarjima qilinmaydi, birgalikda talaffuzi qanday bo'lsa shunday.