Geografiya

3. Dunyo mamlakatlari umumiy xususiyatlari
Haqiqiy tipologiya imkon boricha maksimal darajada ko‘rsatkichlarni differensiyalashni va unikal bog‘lanishlarni qidirishni talab qiladi. Dunyo mamlakatlari tipologiyasini turli ko‘rsatkichlarga asoslanib amalga oshirish mumkin. Geografik xususiyatlarga, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasiga ko‘ra dunyo mamlakatlarini tiplarga bo‘lish g‘oyat muhim ilmiy-amaliy ahamiyatga 18 ega. Ular xalqaro qiyosiy taqqoslashga asoslanib amalga oshiriladi. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasiga ko‘ra dunyo mamlakatlari ikki katta guruhga – iqtisodiy rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarga, ularning har birida esa bir nechta kichik gurular ajratiladi. Dunyo siyosiy xaritasining barcha siyosiy-geografik birliklari ikkita teng bo‘lmagan guruhga bo‘linadi: 1) mustaqil (suveren) davlatlar; 2) boshqa davlatlarga turli shaklda qaram bo‘lgan o‘z-o‘zini boshqaradigan hududlar. Suveren davlatlar davlatni tashkil etishning turli shakllariga ega, ularning eng muhimi davlat tuzumi hisoblanadi. Ular respublika yoki monarxiya bo‘lishi mumkin. Dunyoning barcha davlatlari davlat tuzilishi xususiyatiga ko‘ra, unitar va federativ davlatlarga bo‘linadi. Siyosiy tartib (rejim) bo‘yicha dunyo mamlakatlari demokratik, avtoritar, totalitar tiplarga bo‘linadi. Dunyo tuzilishining birlamchi elementi davlat hududlari hisoblanadi. Ular ma’lum mamlakatlar suvereniteti ostida bo‘lgan yer shari qismlaridir. Har bir mamlakat ularni boshqa davlatlardan ajratib turadigan quruqlik va dengiz chegaralariga ega bo‘ladi. Bu erda davlat chegaralarining daxlsizligi va yaxlitligi prinsipi asosiy funksiyani bajaradi: ajratuvchi va birlashtiruvchi. Xalqaro huquq boshqa davlatlarning chegaralarini buzishni ta’qiqlaydi. Dunyoning hozirgi siyosiy xaritasida 230 ga yaqin mamlakat va hududlar bor. Ularning 190 tasi BMTga azo va suveren davlatlardir, qolganlari asosan o’zini-o’zi boshqarmaydigan hududlar hisoblanadi. Ular o’rtasidagi farqlar g’oyat katta va xilma-xildir. Masalan, siyosiy xaritada, bir 8 tomondan aholisi juda ko’p, hududi esa g’oyat katta mamlakatlar (Xitoy, Hindiston, Rossiya, AQSh), boshqa tomondan juda kichkina "mitti" mamlakatlar (Monako, Andorra, Vatikan, Lixtenshteyn) mavjud. Dunyoda bir millatli (Yaponiya, Shvetsiya va boshqalar) va ko’p millatli (Hindiston, Rossiya, AQSh), tabiiy resurslari g’oyat boy va resurslari kam, dengiz bo’yida va materik ichkarisida (Chad, Mali, Markaziy Afrika Respublikasi, Mongoliya, Paragvay, Nepal, Butan) joylashgan mamlakatlar ham bor. Bazi mamlakatlar butun materikni (Avstraliya) boshqalari esa kichik bir orolni yoki orollar guruxini egallaydi. Mamlakatlarning geografik o’rni ularning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga tasir ko’rsatuvchi muhim omildir. Dunyoning har bir mamlakati o’ziga xos takrorlanmas xususiyatga ega, lekin ularning o’xshashlik hamda farqlarini aniqlab, mamlakatlarni turli tiplarga ajratish mumkin. Tipologiya ham turli belgilar va mezonlarga, ko’zlangan maqsadlarga ko’ra turlicha bo’labi. Bu tipdagi mamlakatlarning mavjudligi ularning rivojlanish sharoiti, surati, boshqaruv usullarining har xilligi bilan belgilanadi. Lekin mamlakatlar tipini bir yoki bir necha muhim mezonlarga asoslanib aniqlab bo’lmaydi. Birinchi bosqichda katta hajmdagi statistik malumotlar tahlil qilinib, so’ngra ular guruhlarga ajratiladi. Tipologiyaning o’zi ham har xil bo’ladi. Ularda malakatlarning ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish darajasini belgilovchi ko’plab ko’rsatkichlar, shuningdek tarixiy, siyosiy jihatlar (Masalan, demokratiyaning rivojlanish darajasi va boshqalar) hisobga olinadi. Kapitalizmning rivojlanishi aholining daromad darajasiga asoslangan ko’plab tipologiyalar mavjud. Davlatlarning geografik o’rni tashkil topish vaqtiga, etnik va diniy tarkibiga ko’ra ham guruhlash mumkin. Uzoq vaqt davlatlarning kapitalistik (bozor iqtisodiyoti bilan) yoki sotsialistik (rejali iqtisodiyot bilan) ijtimoiy-iqtisodiy tuzumga mansubligiga asoslangan tipologiya xukmron bo’lib keldi. Shuningdek, rivojlanayotgan yani "uchinchi dunyo" mamlakatlari – sobiq mustamlaka va qaram davlatlar ham mavjud edi. Sotsialistik tuzumning barbod bo’lishiga mutanosib ravishda mazkur tipologiya ham o’z ahamiyatini yo’qotdi (lekin, sotsialistik mamlakatlar hozirda ham mavjud). Tipologiya o’zining ilmiy qiymatidan tashqari, katta amaliy ahamiyatga ham ega. Masalan, shunday tipologiyalar asosida BMT dunyo mamlakatlarining uzoq kelajak rivojlanish yo’nalishlari dasturini ishlab chiqadi, moliyaviy hamda gumanitar yordam berish uchun eng kam rivojlangan mamlakatlar guruhini aniqlaydi. Bunday mamlakatlar quyidagi uchta asosiy mezonga asoslanadi: 1. Aholi jon boshiga juda kam daromad to’g’ri kelishi; 2. Xo’jalik strukturasida ishlab beruvchi sanoat salmog’ining 10%dan kam bo’lishi; 3. Voyaga etgan (katta yoshdagi) aholi o’rtasidagi savodsizlik darajasi 80%dan yuqoriligi. 1990-yillarda bu guruhdagi ro’yhatga 40 mamlakat kyiriktildi (Afg’oniston, Gaiti, Gvineya, Bangladesh, Laos, Nepal, Butan, Mali, Mozambik, Somali, Burundi, Chad, Efiopiya va yuoshqalar).
Dunyo mamlakatlari umumiy xususiyatlari, har bir mamlakatning o'ziga xos bo'lgan geografik, iqtisodiy, siyosiy, madaniy, tarixiy va demografik ishlab chiqarishdan iboratdir. Bu mamlakatning noyob identifikatsiyasini tashkil etadi va uning dunyo o'rinlarini muhim rol o'ynayaydi. rivojlanish umumiy boshqaruvdan ba'zilari dunyo mamlakatlari uchun muhim bo'lganlardir: Geografik daryo: Har bir mamlakatning oziga xos geografik hududi, iqlimi, tabiiy resurslari, tog' va tog'lar va olg'a o' mavjud bo'lishi mumkin. Geografik hududning tarixiy, iqtisodiy va rivojlangan rivojlangan, turizm salohiyati va ekologik muhitini o'ziga xos xususiyat ega. Iqtisodiy ishlab chiqarish: Mamlakatlar o'zlarining iqtisodiy rivojlanishi, iqtisodiy tizimi, tovar va bozor, to'lov tizimlari, tashkilot iqtisodiy aloqalar va boshqalar bilan iqtisodiy hamkorlik bilan barqaror turishi bilan barqaror turadi. Bu ishlab chiqarish mamlakatning iste'mol qilinadigan resurslari, sanoat va tarqatish ishlab chiqarish faoliyati, eksport-import o'lchami, investitsiyalar, iqtisodiy rivojlanish va ishlab chiqarish sanoati kabi ko'rinishlarni o'z ichiga oladi. Siyosiy boshqaruv: Har bir mamlakatning siyosiy tizimi, davlat boshqaruvi shakli, siyosiy partiyalar tuzilmalari, tizim va boshqa qonun hujjatlariga muvofiq bo'lishi mumkin. Siyosiy davlatning demokratiklik darajasi, huquqiy egalik, ovoz berish tizimi, siyosiy stabilitet va hukumatni tuzatish. Madaniy mahsulot: Har bir mamlakatning oziga xos madaniy merosi, adabiyoti, san'ati, musiqa, o'yin taomlar, milliy taomlar va kiyim-kechaklar, adatlar va marosimlar bilan ajralib turadi. Madaniy milliy mamlakatning erkak va ayollarda kiyim-kechak, o'yinlar va o'yinlar, davlat bayramlari va meros marosimlar, madaniy meroslar va boshqa adabiyotlar va san'at merosi bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Tarixiy taraqqiyot: Har bir mamlakatning tarixi, milliy tarixiy voqelari, o'zining tarixiy shaxslari bilan ajralib turadi. Tarixiy ishlab chiqarish mamlakatning identifikatsiyasini, milliyatini, traditsiyalarini va tarixiy meros egalarini o'ziga xos xususiyatga ega. Demografik mahsulotlar: Har bir mamlakatning aholisi miqdori, aholi zichligi tuzilmalar, madaniy etnik etniklar, diniy tuzilmalar, til va ko'rinishlar bilan bog'liq demografik elementlar mavjud. Dem xuzusiyatlar mamlakatning ijtimoiy, madaniy, dinamika grafiklarida muhim kapital ega. Xalqaro tartibdagi hududlar – davlat chegaralaridan tashqarida bo’lgan va xalqaro huquqqa binoan dunyoning barcha davlatlari umumiy foydalanadigan Yer sharidagi bo’sh makonlar.
Konstitutsion monarxiya – monarx ramziy “podsholik” qiladi, lekin davlatni boshqarmaydi. Real qonun chiqaruvchi hokimiyat – parlamentga, ijroiya hokimiyati- xukumatga qaraydi.
Monarxiya tizimi – davlat hokimiyati monarxlar (qiro’l, knyaz, sulton, shoh, amir)ga qarashli bo’lib, hokimiyat meros orqali avloddan-avlodga o’tadi.
Mutlaq monarxiya – monarx hokimiyati cheklanmagan. Xukumat va boshqa hokimiyat organlari faqat monarx oldida ma’sul va javobgardir.
Respublika tuzumi – qonun chiqaruvchi hokimiyat – parlamentga, ijroiya hokimiyati xukumatga tegishlidir.
Unitar davlat - ma’muriy hududiy birligiga ko’ra yagona qonun chiqaruvchi va ijroiya hokimiyat, yagona davlat organlari tizimi, yagona konstitutsiya mavjud bo’lgan davlat.
Federativ davlat – yagona (federal) qonunlar va hokimiyat organlari bilan bir qatorda ikkinchi darajali bo’lsada, o’zlarining qonunlari va hokimiyat organlariga ega bo’lgan boshqa davlat tuzulmalari – respublikalar, shtatlar, provintsiyalar, viloyatlar, kantonlar, hududlar mavjud bo’lgan davlat.

XULOSA
Qulay geografik joylashuv iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga yordam beradi. Boshqa mamlakatlarga yuklarning tranzitini ta'minlaydigan dengizga chiqish katta ahamiyatga ega.
Davlat tuzilmasi va hukumatning olib borilayotgan siyosati bilan o'zaro hamkorlik qilish usullarini osonlashtiradi turli mamlakatlar, bu esa mamlakatning jahon mehnat taqsimotidagi reytingi va mavqeini oshiradi, o'z mavqeini mustahkamlaydi. Xalqaro tizim munosabatlarga qaramasdan moliyaviy tizim Ispaniya iqtisodiga ta'sir ko'rsatgan davlat Yevropa Ittifoqi va xalqaro miqyosdagi ishtiroki tufayli asta-sekin yo'qotilgan imkoniyatlar va jahon bozoridagi mavqelarini tiklamoqda. Iqtisodiy tashkilot iqtisodiyotning muammoli sohalarini moliyalashtirish va qo'llab-quvvatlash, inqirozga qarshi dasturlarni muvofiqlashtirishni amalga oshiradigan.