Geometriya 7 toshkent œyangiyo4l poligraf servisb

2. Quyida keltirilgan jumlalardagi xatoni toping va uni tuzating.
1.  To4g4ri chiziqning faqat bitta nuqtasidan unga perpendikulyar to4g4ri chiziq 
o4tkazish mumkin.
2.  Berilgan to4g4ri chiziqda yotmaydigan faqat bitta nuqtadan shu to4g4ri chiziqqa 
perpendikulyar tushirish mumkin.
3. 
AB
 va 
AK 
# parallel to4g4ri chiziqlarning biriga perpendikulyar bo4lgan to4g4ri 
chi ziq ikkinchisiga ham perpendikulyar bo4ladi.
4.  Ikki to4g4ri chiziqni kesuvchi bilan kesganda hosil bo4lgan almashinuvchi 
burchaklari teng bo4ladi.
5.  Agar ikki kesma kesishmasa ular parallel kesmalar deb ataladi.
6.  Mos tomonlari parallel bo4lgan burchaklar teng bo4ladi.
7. Agar
 a

b
, 
b

c
 bo4lsa, 
a

c
 bo4ladi.
8.  Mos tomonlari perpendikulyar bo4lgan burchaklarning yig4indisi 1800 ga teng.
9.  Agar ikki to4g4ri chiziqni kesuvchi bilan kesganda hosil bo4lgan bir tomonli 
burchaklar teng bo4lsa, bu to4g4ri chiziqlar parallel bo4ladi.
10. Perpendikulyar to4g4ri chiziqlarga parallel bo4lgan to4g4ri chiziqlar o4zaro 
parallel bo4ladi.
3. Jadvalda keltirilgan xossalar va talqinlarga mos keluvchi geometrik 
tushunchalarni daftaringizni yozing.
1.
Umumiy nuqtaga ega bo4lmagan to4g4ri chiziqlar
2.
To4g4ri burchak ostida kesishadi
3.
Nuqtadan to4g4ri chiziqqa faqat bitta tushirish mumkin
BOB BO‘YICHA TAKRORLASH
39
92

93
4. Birinchi ustunda berilgan geometrik tushunchaga ikkinchi ustundan tegishli 
xossa yoki talqinni mos qo4ying.
Geometrik tushuncha
1.  Parallel to4g4ri chiziqlar
2.  Perpendikulyar to4g4ri chiziqlar
3.  Kesuvchi ikki to4g4ri chiziqni 
kesganda
4. Almashinuvchi 
burchaklar
5. Teskari 
teorema
6.  Bir tomonli burchaklar 
Xossalar, talqinlar
A.  Har doim ham to4g4ri emas.
B. Kesishmaydi.
C.  Kesishganda to4g4ri burchaklar hosil bo4ladi.
D.  Almashinuvchi, mos va bir tomonli burchaklar 
hosil bo4ladi.
E.  Bitta yarimtekislikda yotadi.
F.  Teng bo4lsa, to4g4ri chiziqlar parallel bo4ladi.
5. Masalalar.
1. 1-rasmdagi 
x
 burchakni toping. 
2. 2-rasmda  4 + 5 =1800 bo4lsa, 
a||b
 bo4ladimi? 
3. 2-rasmda  2 = 6 bo4lsa, 
a||b
 bo4ladimi?
4. 2-rasmda  1 = 5 = 1180 bo4lsa, qolgan 
burchak larni toping.
5. 2-rasmda  2 = 710 va  7 = 1190 bo4lsa, 
a||b
  
 bo4ladimi?
6.  3-rasmdagi noma’lum burchaklarni toping. 
7.  Ikki to4g4ri chiziqni uchinchi to4g4ri chiziq bilan 
kes ganda hosil bo4lgan burchaklardan biri 470 ga 
teng. Unga mos burchak necha gradus bo4lganda 
bu ikki to4g4ri chiziq parallel bo4ladi?
8.  Ikki parallel to4g4ri chiziqni kesuvchi bilan 
kesganda hosil bo4lgan ichki almashinuvchi 
burchaklar yig4in disi 840. Qolgan burchaklarni 
toping.
9.  Ikki parallel to4g4ri chiziqni kesuvchi bilan 
kesganda hosil bo4lgan burchaklardan biri 
ikkinchisidan 8 marta katta. Hosil bo4lgan barcha 
burchaklarni toping.
1080
720
a
b
1250
x
1
1280
520
520
x
3
A
B
C
D
590
4
x
2
1
3
5
8
7
6
4
2
a
b
c
4.
Nuqtadan to4g4ri chiziqqa istagancha tushirish mumkin
5.
Shart va xulosa qismi almashgan
6.
Ikkita to4g4ri chiziqni kesuvchi bilan kesganda hosil bo4ladigan 
burchaklar
10. Ikki parallel to4g4ri chiziqni kesuvchi bilan kesganda hosil bo4lgan bir tomonli 
burchaklar ayirmasi 300. Bu burchaklarni toping.
11. 4-rasmdagi noma’lum burchakni toping. 
12. Mos tomonlari parallel to4g4ri chiziqlarda yotgan burchaklar ayirmasi 360 ga 
teng. Bu burchaklarni toping.
93

94
1
D
C
B
A
2
1
a
b
c
d
Nazorat ishi ikki qismdan iborat bo4lib, birinchi qismda quyida keltirilgan 
masalalar (yoki shularga o4xshash masalalar)dan 3 tasi beriladi. Ikkinchi qismda 
esa quyida keltirilgan testlardan beshtasi beriladi.
1.  Ikki parallel to4g4ri chiziq kesuvchi bilan 
kesilganda hosil bo4lgan burchaklardan biri 
340 ga teng. Qolgan burchaklarni toping.
2. Agar 1-rasmda 
BC||AD 
va 
AB||CD
 bo4lsa, 
AB=CD
 ekanligini isbotlang.
3. Agar 2-rasmda 
a||b, c||d 
va
 
1= 480 bo4lsa, 
qolgan burchaklarni toping.
4. 
ABC 
uchburchakning 
A 
uchidan o4tkazilgan 
bissektrisa 
BC
 tomonni 
D
 nuqtada kesib 
o4tadi. 
D
 nuqtadan o4tkazilgan to4g4ri 
chiziq 
AC
 tomonni 
E
 nuqtada kesib o4tadi. 
Agar 
AE= DE 
bo4lsa,
  DE||AB
 ekanligini 
isbotlang.
Testlar.
1.  Berilgan to4g4ri chiziqda yotmaydigan nuqta orqali shu to4g4ri chiziqqa nechta 
parallel to4g4ri chiziq o4tkazish mumkin?
A) 1; 
 
B) 2;   
D) 4;   E) 
istalgancha.
2. Agar a||b, bc, cd bo4lsa, quyidagi javoblarning qaysi biri to4g4ri?
A) 
a

d
, 
b

d
;   B) 
a

c
, 
b||d
;    
D) 
a||c, a

d
;        
E) 
a

c
, 
a

d, b

d
.
3.  Tekislikda berilgan to4g4ri chiziqda yotmaydigan nuqta orqali shu to4g4ri chiziq-
qa nechta perpendikulyar to4g4ri chiziq o4tkazish mumkin?
A) 
1;  B) 
2;   D) 
4; 
  E) 
istalgancha.
4. 3-rasmda 
a||b 
bo4lsa
, x
 ni toping.
A) 1000;      B) 1100;   D) 
1300;      
E) 1400.
5.  4-rasmda 
a||b 
bo4lsa
, x 
ni toping.
A) 300;     B) 450; 
  D) 
600;       
E) 360.
4-NAZORAT ISHI
40
94

95
6. 
x 
ni toping (5-rasm).
A) 960;     B) 1080;   D) 1120;     E) 780.
7. 6-rasmda 
a||b 
va
 α−β
=700 bo4lsa,  ni toping.
A) 300;     B) 1250;    
D) 750;       E) 360.
8.  Ikki to4g4ri chiziq uchinchi to4g4ri chiziq bilan 
kesilganda nechta teng o4tmas burchak hosil 
bo4lishi mumkin?
 
A) 3 ta;     B) 8 ta;       D) 6 ta;      E) 4 ta.
9.  Ikki parallel to4g4ri chiziqni uchinchi to4g4ri 
chiziq bi lan kesganda hosil bo4lgan burchaklardan 
biri 970 ga teng. Hosil bo4lgan burchaklardan eng 
kichigini toping.
 A) 
970;       B) 830;       D) 770;      E) 70.
10. Ikki parallel to4g4ri chiziq uchinchi to4g4ri chiziq 
bilan ke silganda ko4pi bilan nechta teng o4tkir 
burchak hosil bo4ladi? 
   A) 3 ta;      B) 4 ta;      D) 6 ta;      E) 5 ta.
11. Ikki  parallel  to4g4ri chiziq uchinchi to4g4ri chiziq 
bilan ke silganda ko4pi bilan nechta to4g4ri burchak 
hosil bo4ladi? 
   A) 2 ta;      B) 6 ta;      D) 8 ta;      E) 5 ta.
12. Ikki parallel to4g4ri chiziqni uchinchi to4g4ri chi-
ziq kesganda hosil bo4lgan uchta ich  ki burchak 
yig4indisi 2900 ga teng. To4rtinchi burchak ni toping.
   A) 1450;      B) 1100;     D) 360;       E) 700.
13. 7-rasmda 
a||b
 bo4lsa, 
x
 ni toping. 
 A) 
1000;       B) 800;      D) 1100;      E) 900.
14. 8-rasmdagi 
x
 burchakni toping. 
 A) 
1050;        B) 950;     D) 850;       E) 750.
3
a
b
x
400
4
a
b
x
α
2α
5
820
980
1120
x
6
a
b
β
α
8
x
700
700
850
800
7
a
b
x
95

96
96
15. 9-rasmda qaysi to4g4ri chiziqlar o4zaro parallel bo4ladi?. 
 A) 
a||b
;          B) 
a||c
;     D) 
c||b
;       E) 
c||d
.
16. 10-rasmda 
a||b
, 
c||d
  va  1=1220 bo4lsa, 2 va 3ni toping.
 A) 
 
2 = 1220,   3 = 580;   B) 
2 = 1300,  3 = 580;
 D) 
 
2 = 1220,  3 = 680;   E) 
2 = 1300, 3 = 500.
17. Sharq mamlakatlarida œGeometriyaB yana qanday nom bilan atalgan?
 
A) 
Riyozat;   B) 
Al-jabr;
 
D) 
Planimetriya; 
  E) 
Handasa.
18. Berilgan ikkita nuqta orqali ikkalasidan ham o4tuvchi nechta to4g4ri chiziq 
mavjud?
 
A) bitta;   
B) ikkita; 
D) to4rtta; 
E) juda ko4p.
19. Hech bir o4lchamga ega bo4lmagan geometrik shakl qaysi javobda keltirilgan?
 
A) kesma;  
B) nur; 
D) nuqta; 
E) to4g4ri chiziq. 
 
20. 
M
, 
N
, 
K
 nuqtalar bir to4g4ri chiziqda yotadi va 
MN
=10 sm, 
NK
=8 sm bo4l-
sa, 
MK
 kesma uzunligini toping.
 A) 
2 sm;  
B) 
18 
sm; D) 
10 
sm; E) 
A
 va 
B
 javoblar.
21. Uchta har xil nuqtalarning har ikkitasidan o4tuvchi kamida nechta to4g4ri 
chiziq mavjud?
 
A) uchta;   
B) ikkita; 
D) bitta; 
E) to4rtta. 
22. To4rtta to4g4ri chiziq tekislikni ko4pi bilan nechta qismga ajratadi?
 
A) 8 ta; 
 
B) 9 ta; 
D) 10 ta; 
E) 12 ta.
23. Qo4shni burchaklardan biri ikkinchisidan 4 marta kichik bo4lsa, katta burchak 
kichigidan necha gradus ortiq?
 A) 
1080;     
B) 1440; D) 
1040; E) 
900.
a
b
1
3
2
c
d
1160
1170
640
630
a
b
c
d
9
10

V BOB
UCHBURCHAK 
TOMONLARI VA 
BURCHAKLARI
ORASIDAGI
MUNOSABATLAR
3
6
2
4
5
2
1
4
3
5
6

98
2.   Bir varaq qog4ozga ixtiyoriy 
ABC
 uchbur-
chakni chizing va burchaklarini 1, 2 
va 3 raqamlar bilan belgilang. Uning 
bur chaklarini 2-rasmda ko4rsatilgandek 
qilib yirtib oling va yonma-yon qo4ying. 
Bundan qanday xulosa chiqarish mumkin?
Uchburchaklar
∆ABC
∆MNL
∆PQR
2 3 1+2+3
A
B
C
1
2
3
N
M
L
1
2
3
P
Q
R
1
2
3
1
2
3
2
1
1
2
3
Endi geometriyaning eng muhim tas 
-
diqlaridan biri # uchburchak ichki bur-
chaklari yig4indisi haqidagi teoremani isbot 
qilamiz.
Uchburchak ichki  bur chak larining yig4indisi 
1800 ga teng.
Isbot.
 A
 uchdan BC tomonga parallel a to4g4ri chiziq o4tkazamiz (3-rasm).
1 = 4 O 
a
 va 
BC
 parallel to4g4ri chiziqlarni 
AB
 kesuvchi bilan kesganda 
hosil bo4lgan ichki almashinuvchi burchaklar sifatida.
3 = 5 O 
a
 va 
BC
 parallel to4g4ri chiziqlarni 
AC
 kesuvchi bilan kesganda 
hosil bo4lgan ichki almashinuvchi burchaklar sifatida.
4 + 2 + 5  = 1800  O bu burchaklar umumiy uchga ega va yoyiq burchak 
tashkil qiladi. Hosil bo4lgan bu uchta tenglikdan
1 + 2 + 3 = 1800, ya’ni 
A
 + 
B
 + 
C
 = 1800 
ekanligi kelib chiqadi.   
Teorema isbotlandi.
  
3
A
B
C
a
1
2
3
4
5
1
ABC — uchburchak
A 
+
 B
 +
 C =  180°
1.  1-rasmda tasvirlangan
 uch burchaklarning 
uchala burchagini transportir yordamida 
o4lchang va ularning yig4indisini hisoblang. 
Na tijalar asosida jadvalni to4ldiring. 
Qanday xossani aniqladingiz? Uni bitta 
jumla bilan ifodalang.
Faollashtiruvchi mashq
UCHBURCHAK ICHKI BURCHAKLARINING YIG‘INDISI 
HAQIDAGI TEOREMA
41
98

99
2-masala.
 Uchburchak ichki burchaklari 2:3:7 kabi 
nisbatda bo4lsa, ularning gradus o4lchovini toping.
Yechilishi:
 Shartga ko4ra, uchburchak ichki burchaklarini 
2
x
,
  3
x
 
va 7
x
 deb olish mumkin. U holda uchburchak 
ichki burchaklari yig4indisi haqidagi teoremaga ko4ra 
2
x
+ 3
x
+7
x
=1800 tenglikka ega bo4lamiz. Undan 
x 
= 150 
ekanligini topamiz.
1-masala.
 4-rasmda berilgan ma’lumotlardan foy-
dalanib 
D
 burchakni toping.
Yechilishi:
  
ABC 
# teng yonli uchburchak bo4lgani 
uchun,  
ACB
=
A
=400. Vertikal burchaklar xossasiga 
ko4ra, 
DCE
=
ACB
=400. Shartga ko4ra 
CED
 ham teng 
yonli. Shu bois, 
DCE
=
DEC
=400.
Demak, uchburchak burchaklarining yig4indisi haqidagi 
teoremaga ko4ra, 
CDE
 da: 400+ 400+
CDE
=1800 yoki
 

CDE
=1000. 
Javob: 
1000.
4
A
B
C
D
E
400
1.  Uchburchak ichki burchaklarining yig4indisi haqidagi teoremani keltiring.
2.  Ushbu teoremani ra smda izohlang.
3.  Uchburchakning nechta burchagi to4g4ri bo4lishi mumkin?
4.  Uchburchakning nechta burchagi o4tmas bo4lishi mumkin?
5. Burchaklari 50, 550 bo4lgan uchburchak mavjudmi?
6. Burchaklari 1000, 200, 500 bo4lgan uchburchak-chi?
7.  Agar uchburchakning ikkita burchagi: a) 600 va 400; b) 700 va 850; c) 900 va 
450; d) 1050 va 300 bo4lsa, uning uchinchi burchagini toping.
a)
b)
c)
770
40°
x
x
620
280
150
1500
x
8.  Noma’lum burchakni toping.
Savol, masala va topshiriqlar
9.  Noma’lum burchaklarni toping.
500
x
y
x : y = 8 : 5
2x
3x
x
x
y
z
x : y : z =
= 5 : 6 : 7
a)
b)
c)
Demak, uchburchak burchaklarining gradus o4lchovi 300, 450 va 1050 ga teng 
ekan.
10. Teoremaning amaliy to4g4riligini misolda tekshirib ko4ring.
99

100
1
A
B
D
C
1
2
3
4
A
B
E
C
1
2
3
a)
4
b)
Uchburchakning ichki burchagiga qo4shni 
bo4lgan burchak uchburchakning 
tashqi 
burchagi
 
deb ataladi. 
1-rasmda 
ABC
 uchburchakning
  B
 burchagiga 
tashqi bo4lgan 
CBD
  va 
ABE
 burchaklar tasvirlangan.  
Shunday qilib, uchburchak har bir uchida ikkita tashqi 
burchakka ega ekan. Bu burchaklar vertikal bo4lgani 
uchun o4zaro teng bo4ladi.
A
  va 
C
 uchlaridagi tashqi burchaklarni chizib 
ko4rsating.
Uchburchak burchaklari, tashqi burchaklardan 
farqlash lozim bo4lganda, 
ichki burchaklar
 deyiladi. 
Uchburchak tashqi burchagi uchburchakning unga qo4shni bo4lmagan ikki 
ichki burchagi yig4indisiga teng.

ABC da
 4 # tashqi
burchak (1-rasm)
1 + 2 = 4
2-rasmdagi 
ABC
 uchburchakning hamma ichki 
va tashqi burchaklarini transportirda o4lchang va 
quyidagi burchaklar (har bir tashqi burchak va unga 
qo4shni bo4lmagan ichki burchaklar yig4indisining) 
kattaliklarini o4zaro solishtiring:
a) 4 va 2 + 3
b) 5 va 1 + 3
c) 6 va 1 + 2
Solishtirish natijasida qanday xulosaga keldingiz? 
Uni faraziy tasdiq ko4rinishida ifodalang.
2
A
C
1
4
2
5
3
6
Geometrik tadqiqot
Isbot.
 1-rasmga murojaat qilamiz. Unda, qo4shni burchaklar xossasiga ko4ra 
3 + 4 = 1800. 
Uchburchak burchaklari yig4indisi haqidagi teoremaga ko4ra 1 + 2 + 3 = 1800.
Bu ikki tenglikdan,
1 + 2 + 3 = 3 + 4, ya’ni 1 + 2 = 4 tenglikni hosil qilamiz.
Teorema isbotlandi.
 
Natija.
 Uchburchakning tashqi burchagi, unga qo4shni bo4lmagan ichki 
burchaklarning har biridan katta.
B
UCHBURCHAK TASHQI BURCHAGINING XOSSASI
42
100

101
1.  Uchburchakning  tashqi burchagi nima?
2.  Uchburchakning tashqi burchagi haqidagi teo-
remani izohlang.
3.  Uchburchakning ikki tashqi burchagi 1200 va 
1350 bo4lsa, ichki burchaklarini toping.
4.  Uchburchakning ichki burchaklaridan biri 300 ga,  
tashqi burchaklaridan  biri 600 ga teng. Uchbur-
chakning qolgan  ichki burchaklarini toping.
5.  3-rasmdagi noma’lum burchakni toping.
6.  4-rasmdagi 
x 
+ y 
ni toping.
7. Agar 5-rasmda 
a
||
b 
bo4lsa
, x
 ni toping.
8. Agar 6-rasmda 
a
||
b 
bo4lsa
, x
 ni toping.
9. Agar 7-rasmda 
a
||
b 
bo4lsa
, x
 ni toping.
10.*Agar 8-rasmda 
a
||
b 
bo4lsa
, x
 ni toping.
11. Uchburchakning tashqi burchagi o4tkir bo4lishi 
mumkinmi? Agar mumkin bo4lsa, nechtasi?
12.*Uchburchak tashqi burchaklarining yig4indi sini 
hisoblang.
13. 
PQR 
uchburchakning 
P
 uchidagi tashqi burchagi 
1200, 
Q 
uchidagi esa # 1000.
 
a)  Uchburchakning ichki burchaklarini toping.
 b) 
Uchburchakning 
P
 va 
R
 burchaklari bissek-
trisalari orasidagi o4tkir burchakni toping.
a)
x
1050
1500
c)
1400
x
b)
1020
x
2 x
4
x
y
3
α
x
β
a
b
5
1400
500
x
a
b
6
7
x
1400
a
b
300
8
a
b
x
250
1450
Savol, masala va topshiriqlar
Yuqoridagi namunadan foydalanib 97-
bet, V bob tituli 6-rasmdagi pannolarning 
geometrik andozalarini chizing.
101

102
1.  Uchburchak ikkita ichki burchagining o4lchovlari 
nis bati 5:9 kabi, uchinchi ichki burchagi shu bur-
chaklarning kichigidan 100 ga kichik. Uchburchak-
ning ichki burchaklarini toping.
2. Uchburchakning 1080 li tashqi burchagiga qo4shni 
bo4lmagan ichki burchaklarining nisbati 5:4 kabi. 
Shu ichki burchaklarini toping.
3.  Uchburchakning ikkita tomoni uchinchi tomonga 
perpendikulyar bo4lishi mumkinmi?
4.  Uchburchakning o4tmas tashqi burchaklari:                 
a) 1 ta; b) 2 ta; c) 3 ta bo4lishi mumkinmi?
5.  Uchburchakning bir uchidagi ichki va tashqi 
burchaklari teng bo4lishi mumkinmi?
6*. 2-rasmda tasvirlangan beshburchak burchaklari 
yig4indisini toping.
7.  3-rasmdagi noma’lum burchaklarni toping.
8.  To4rtburchak qavariq bo4lmasa (4-rasm), isbotda 
qanday fikr yuritish kerak?
9.  Teng yonli uchburchakning bir burchagi: a) 1200; 
b) 700 bo4lsa, uning qolgan burchaklarini toping.
10. Teng yonli uchburchakning asosidagi burchakla-
ridan biri a) 150; b) 750 bo4lsa, qolgan burchaklari 
nimaga teng?
11. Ikki uchburchakning barcha mos tomonlari o4zaro 
parallel bo4lsa, ularning mos burchaklari teng 
bo4lishini isbotlang.
12. Agar  5-rasmda 
AB
=BC
,  
ABC
= 500, 
AE
 va 
FC
 
# bissektrisalar bo4lsa, 
AOB
 
va 
EOC
 burchaklarni 
toping.
2
α
1
α
2
α
3
α
4
α
5
2x
5x
3x
1200
3
1
4
1
2
3
6
5
A
B
C
D
Masala.
 To4rtburchakning burchaklari yig4indisi 
3600 ga teng ekanligini isbotlang.
Yechilishi:
 Ixtiyoriy 
ABCD
 to4rtburchak chizamiz. 
Uni ikki uchini tutashtirib, ikkita uchburchakka 
ajratamiz. Hosil bo4lgan 
ABC
 va 
ADC 
uchburchaklar 
ichki burchaklari yig4indisi 1800 ga teng (1-rasm):
1+2+3=1800,  4+5+6=1800. 

A
=1+4  va  
C
=3+6  bo4lgani uchun

A
+
B
+
C
+
D
=
(1+4)+2+(3+6)+5= 
= (1+2+3)+(4+5+6)=1800+1800=3600.
5
4
A
B
C
F
E
O
D