Geyim hiSSƏLƏRİNDƏ İSTİ-NƏM ƏMƏLİyyatlarinin yeriNƏ yetiRİLMƏ prosesiNİn xüsusiYYƏTLƏRİNİn analiZİ
Polimerlərin termomexaniki əyrisi
Yüklə 0,98 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.1 Geyim materiallarının parçalarında sapların keyfiyyətinə İNE prosesinin təsirinin qiymətləndirilməsi
|
Polimerlərin termomexaniki əyrisi
Tc lifin növündən asılı olaraq qeyri sabitdir, güc,istilik,nəmliyin təsir müddətindən asılı olaraq dəyişir. Təsdiq edilmişdir ki, temperaturun artması nəticəsində yüksəkelastiklik halında deformasiya az dəyişir.Beləliklə İNE zamanı emal olunan materialın temperaturu Tc və T1 intervalında olmalıdır. Bundan yük qızdırılma məqsədəuyğun deyil,deformasiyaya məruz qalınmasa da vat və enerji itkisinə səbəb olur. Müxtəlif liflər üçün Tc - T1 müxtəlif intervalda yerləşir(yun parçalar üçün 35..110, lavsan parçalar üçün 60.....110,pambıq parçalar üçün 50....110). Termoaktiv adlanan təbii teksril liflər, ancaq iki fiziki halda ola bilər: şüşələnmə və yüksəklelastiki. Çünki temperatur paylanması zamanı ,onlar plastik hala keçənə qədər dağılır. Sintetik lifllər isə (kapron, nitron, neylon) üç halda da ola bilər, ona görə termoplastik adlanır. Bu lifləri İNE zamanı plastik hala qədər gətirmək olmaz, çünki parçanın strukturunda düzəlməz pozuntular yaranır. Məmulatların isti-nəm emalı (İNE) və yuyulması zamanı materiallara eyni zamanda temperatur və nəmlik təsir göstərir. Bu təsirlərin nəticəsi olaraq məmu-latların ilkin ölçüləri və forması dəyişir, həmçinin qalınlığın, sıxlığın, habelə materialın səthi sıxlığının dəyişmələri baş verir. Müasir materialların əksərinin tərkibində yüksək dartılan saplar (poiuretan saplar) olur, istilik və isti – nəm emalında onların davranış xarakterləri kifayət qədər öyrənilməmişdir. Elastik parçaların xətti ölçülərinin dəyişməsinə bu emal növlərinin təsiri də öyrənilməmişdir, oturmanın həddi və xarakteri, relaksasiya xa-rakteristikalarına dair məlumatlar əldə edilməmişdir. Məlumdur ki, tikiş məmulatlarının hazırlanması və istismarı zamanı istilik emalı əsas və daha əhəmiyyətli əməliyyatlardan biridir. İstilik emalı zamanı müxtəlif temperaturlar tətbiq olunur, onlar əsasən 110 – 1800C intervalında yerləşir. İstilik emalı temperaturunun seçilməsi heç də həmişə əsaslandırılmış olmur, bu isə istilik təsirindən sonra məmulatda müxtəlif qüsurlara gətirib çıxara bilər. TMƏ təhlili göstərir ki, parçaların oturması əsasən 50 – 1800C intervalında baş verir. Temperaturun parçaların xassələrinə təsirini təyin etmək üçün bu intervaldan aşağıdakı temperaturlar seçilmişdir: 1100, 1500 və 1800C. Termomexaniki əyrilərdə bu temperaturlar maksimal oturma intervalına uyğun gəlirlər, məhz bu temperatur tikiş məmulatının etiketində (qulluq simvolları ilə) istilik və isti-nəm emalının tövsiyə olunan temperaturu kimi göstərilir. Termomexaniki analiz metodu parçaların oturmasını yalnız ortoqonal istiqa-mətdə qiymətləndirməyə imkan verir. Biçmə detallarının kəsikləri əriş saplarına nisbətən müxtəlif bucaqlar altında yerləşə bilər. Bununla əlaqədar olaraq, elastik parçaların oturmasının anizotropluğunu da tədqiq etmək və qiymətləndirmək zərurətidir. Deformasiya xarakteristikalarının dəyişmələrinə isti - nəm emalın təsirini qiymətləndirmək üçün parçalar islatmaya, islatma və ütüləməyə (QОST 30157. 0, 30157.1) və qaynadılmağa uğradılmışlar. İslatma və ütüləmə ilə islatma de-katirləmənin mümkün növü, həmçinin geyimin istismarı zamanı qaldığı təsir vasitəsi olaraq seçilmişdir. Qaynatma parçaların xətti ölçülərinin mümkün maksimal əksər hallarda istismar təsirləri zamanı materialların xətti ölçülərinin dəyişməsi başlanğıc (ilkin) ölçülərin artması, ya da azalması istiqamətində baş verir. Bu daha çox poliuretan saplar qoyulmuş parçalarda aşkar təzahür edir. Bununla əlaqədar olaraq, elastik materialların xətti ölçülərinin dəyişməsinin qiymətinə istilik və isti– nəm emalın təsirinin tədqiqi 2 əlavəsində təqdim olunmuş metodika üzrə aparılmışdır. Materiallar birdəfəlik istilik emalına uğradılmışdır. Parçaların tədqiqi zamanı alınmış nəticələr göstərmişdir ki, istilik emalından sonra oturma baş verir. Oturmanın həddi təsir temperaturu bu və ya digər sistemdə poliuretan sapın miqdarından asılıdır. Alınmış məlumatlar termomexaniki tədqiqatların nəticələrini təsdiq edir. Belə ki, 1100C istilik emalından sonra oturma 2% -i aşmır. 1500 və 1800C – də termiki emal oturmanın artmasına səbəb olur. Bu temperaturlarda istilik emalından sonra oturmanın hədləri bir-birinə yaxındır . Təmiz yun parça istilik emalı zamanı özünü ayrı cür aparır. Oturmanın maksimal həddi 1800C temperaturda emaldan sonra müşahidə olunur (1% - ə qədər). 1100 və 1500C temperaturlarda istilik emalı cüzi oturmaya səbəb olur (0 – 0,3%). Monoelastik parçalar üçün (arğacda poliuretan saplar) oturmanın əhəmiyyətli anizotropluğu xarakterikdir. Onun həddi poliuretan sapların qoyulması istiqamətində artır. Arğac istiqamətində oturma əriş üzrə oturmadan 1,2 – 5 dəfə çox olur. Poliuretan sap oturmanın həddiində nəinki arğac istiqamətində, həm də əriş isti qamətində uzanır və öz xarakterinə görə eksponentə yaxınlaşır.
Cədvəl 1 Statistik xarakteristikaların qiymətləri
Parça
Mono elastik parça Yun parçalar parça növü
Parça- Parça
Parça Parça
Parça Parça
Parça Parça
Parça nin № №1 №2 №3 №4 №5 №6 №7
№9 r 0.000 0.000 0.000
0.000 0.000
0.00 0.00
0.00 0.96
0.94 0.96
0.8 0.79
0.915 0.68
0.97 25.75
20.4 24.32
9.38 8.5
16.02 6.48
16.94 0.11
0.099 0.063
0.26 0.09
0.15 0.16
0.18 B0 2.85 1.98
1.54 2.48
0.8 2.32
1.03 2.22 3.18 0.000
0.000 0.000
0.000 0.000
0.000 0.00
0.00 12.95
13.99 12.59
10.01 7.85
10.61 7.61
4.2 0.62
0.699 0.4
1.59 0.38
0.51 0.75
0.44 Ərişin ölçmə istiqaməti B1 7.98 9.79
5.19 15.91
3 5.45
5.67 1.34 1.54 r 0.94 0.77 0.86
0.84 0.87
0.53 0.78
0.78 0.00
0.00 0.00
0.00 0.00
0.00 0.00
0.00 19.8
9.0 12.71
11.49 13.4
4.19 8.73
8.23 0.398
0.60 0.46
0.37 0.38
0.38 0.135
0.48 B0 7.89 5.43
5.82 4.26
5.5 1.58
1.18 2.89 3.22 0.000
0.000 0.000
0.000 0.017
0.0001 0.000
0.000 9.8
10.28 12.33
6.37 2.46
5.53 2.19
7.21 0.45
0.69 0.39
0.44 0.51
0.65 0.38
0.46 B1 4.38 7.06
4.79 2.83
1.26 3.58
0.84 2.94 2.7  
Yuxarıda qeyd etdiyiniz kimi, istilik emalı əriş və arğac istiqamətlərində parça-ların oturmasına səbəb olur. Çoxdəfəlik istilik emalından sonra elastik parçaların ani zotropluq xarakteri dəyişməz qalır: poliuretan sapların qoyulması istiqamətində otur-manın böyük qiymətləri müşahidə olunur. Anizotropluq monoelastik parçalarda daha aydın ifadə olunur : oturma arğac üzrə (1- 3%) ərişə nəzərən (1 – 1,5%) daha çoxdur. Bielastik parçaların əriş və arğac istiqamətlərində oturmasının hədləri cüzi fərqlənir. Əksər hallarda maksimal qiymətlərə oturma ikinci və üçüncü istilik emalından sonra çatır. Sonrakı istilik təsirləri əvvəlcə ölçülərin sabitləşməsinə (3-8 emal), sonra isə oturmanın azalmasına gətirib çıxarır. Oturmanın qiyməti 2% həddində dəyişir və məlumatın görünüşünə təsir göstərmir. Termonəmli emal da həmçinin elastiki kamvol parçalarının oturmasına səbəb olur. Oturmanın qiyməti təsirin növü bu və ya digər sistemdə poliuretan sapların miqdarından asılıdır. Tərkibində poliuretan saplar olan istiqamətdə oturmanın qiyməti islatmadan, eləcə də termiki emaldan sonra analoji həddinə yaxındır. Bəzi hallarda oturma islat-madan sonra 1800C temperaturda istilik emalından sonrakı oturmadan azdır. İslatmadan sonra ütülmə bu istiqamətdə oturmanın artımına səbəb olur. Oturma maksimal həddiinə qaynatmadan sonra çatır. Poliuretan sapları olmayan istiqamətdə oturma termonəmli emaldan sonra istilik emalına nisbətən yüksəkdir. Monoelastik parçalar üçün (arğacda poliuretan sapları olan) oturmanın əhəmiyyətli dərəcədə anizotropluğu xarakterikdir. Onun həddi poliuretan sapın qoyulması dəyişmələrini qiymətləndirmək üçün tətbiq olunmuşdur. Çünki məhz bu halda parçaya eyni zamanda nəmlik və yüksək temperatur təsir göstərir istiqamətində artır. Arğac istiqamətində oturma əriş üzrə oturmadan çox olur . Oturma artdıqca bu fərq böyüyür. Poliuretan saplar nəinki arğac istiqamətində, eləcə də bu istiqamətə yaxın yerləşmiş bucaqlar altında da oturmanın qiymətinə təsir edir .
Şəkil 2.2. Monoelastik parçasının (№3) istilik emalından sonra oturmasının anizotropluğunun polyar diaqramları: əriş – yun sap, arğac –MEKP: yun sap, PU
Şəkil 2.3. Bielastik parçasının (№7) istilik emalından sonra oturmasının anizotropluğunun polyar diaqramları: əriş – BE.yun sap, PU; arğac – BEKP.yun sap, PU Bielastik parçalarda (əriş və arğacda poliuretan saplar) oturma daha bərabərdir və arğac, eləcə də əriş istiqamətində təxminən eynidir . Oturmanın qiyməti is-latmadan, islatma və ütüləmədən sonra, elə istilik emalından sonrakı analoji hədilərə yaxındır. Bəzi hallarda bu təsirlərdən sonra oturma 1800C temperaturda emaldan sonrakından aşağıdır. Qaynatmadan sonra oturma əhəmiyyətli dərəcədə artır.
Bu parça üçün termonəmli emaldan sonra oturmanın əhəmiyyətli anizotropluğu xarakterikdir. Əriş istiqamətində parçanın oturmasının böyük həddi parçanın istehsal prosesi ilə əlaqədardır. Tekstil istehsalı prosesində əriş arğaca nisbətən daha böyük gərginliyə məruz qalır. Nəmliyin təsiri isə relaksasiya proseslərinin yenidən başlamasına səbəb olur, bunun nəticəsində də oturma baş verir. Tədqiqatlar göstərmişdir ki, elastik toxuculuq parçalarının maksimal oturması qaynatmadan sonra baş verir və poliuretan saplar qoyulmuş istiqamətdə 3,5 – 11,4%, PU saplarsız istiqamətdə bu göstərici 2 – 5% təşkil edir. İslatma oturmanın azal-masına səbəb olur (uyğun olaraq 1 -3% və 0,3 – 1,8%). İslatdıqdan sonra ütüləmə elastik sapların qoyulması istiqamətində oturmanın azacıq artımına gətirib çıxarır (1,32 – 5,25%). Oturmanın minimal hədləri (0,55 – 1,37% poliuretan saplar qoyulmuş istiqamətdə və 0 – 0,5% PU saplarsız) 1100C temperaturda emaldan sonra müşahidə olunur . Beləliklə, aparılmış tədqiqatların nəticələri göstərmişdir ki, istilik və isti – nəm emalından sonra xətti ölçülərin dəyişmələrinin əhəmiyyətli anizotropluğu elastik parçalar üçün xarakterikdir.
Şəkil 2.5. Elastik parçalarının oturmasına çoxdəfəli istilik emalının təsiri Müəyyən edilmişdir ki, elastik parçaların anizotropluğu eksponensial asılılığa malikdir: Y = A + B exp(α/t), burada a-əriş sapına maillik bucağı; A, B, t – parçanın növü və təsir üsulundan asılı olan tənliklərin əmsallarıdır . Alınmış təcrübi məlumatlar belə nəticəyə gəlməyə imkan verir ki, poliuretan saplar qoyulmuş istiqamətdə elastik parçaların oturmasının həddiinə böyük təsiri tem-peratur, yun və yarımyun iplik olan istiqamətdə isə nəmlik göstərir. Deməli, elastik kamvol materiallar üçün ilkin dekatirləmə apararkən islatma və sonra ütüləmə emalını seçmək lazımdır. Elastik kamvol parçaların maksimal oturması qaynatmadan sonra müşahidə olunur, bu zaman materiallar yüksək temperaturda nəmliyin təsirinə məruz qalırlar. Aparılmış tədqiqatların nəticələri əsasında müəyyən edilmişdir ki, quruluşuna və struktur göstəricilərinə (toxunması, xammal tərkibi, səthi sıxlığı və s.) görə yaxın olan parçalar istilik və isti – nəm emalı zamanı xətti ölçülərinin dəyişməsinin müxtəlif həddlərinə malik olurlar. Bu isə belə materialların davranışını qabaqcadan təyin etməyin çətinliyinə gətirib çıxarır və onlardan məmulatların layihələndirilməsi və hazırlanması proseslərini əhəmiyyətli dərəcədə mürəkkəbləşdirir.
Şəkil 2.7. Bielastik parçasının (№7) isti-nəm emalından sonra oturmasının anizotropluğunun polyar diaqramları: 
əriş – BEKP: yun sap,PU; arğac – BEKP: yun sap, PU
Məsələn, analoji struktura malik elastik parçalar ütüləmə zamanı xətti ölçülərin dəyişməsinin tamamilə fərqli həddlərini nümayiş etdirirlər. Bu isə istilik emalı rejimlərinin seçilməsini mürəkkəbləşdirir, hazır geyim və onun detallarının forma və ölçülərinin təhrif olunmasına gətirib çıxarır. Son nəticədə məmulatda qüsurlar əmələ gəlir və çox vaxt onların aradan qaldırılması mümkün olmur. Bütün bunlar elastik parçaların xassələrinə ancaq bu materiallara xas olan digər amillərin təsirinə dair nəticə çıxarmağa imkan verir. Buraya: parçanın tərkibində PU lifin kütlə payı, PU sapların materialın strukturuna qoyulması sxemləri və ipliyin istehsal üsulu aid ola bilər. Bu amillərin təsirini ənənəvi metodlarla müəyyən etmək kifayət qədər mürəkkəb, bəzən isə təcrübi olaraq heç mümkün də deyildir. 2.1 Geyim materiallarının parçalarında sapların keyfiyyətinə İNE prosesinin təsirinin qiymətləndirilməsi Tekstil materiallarının keyfiyyəti normativ – texniki sənədlərə görə qiymət ləndirilir. Parçaların keyfiyyətinin əsas standart xarakteristikalarından biri dağıdıcı yükün qiymətidir. Ədəbiyyatda məlumat verilir ki, temperatur və nəmliyin təsiri dağıdıcı yükün (möhkəmliyin) azalmasına, uyğun olaraq keyfiyyətin aşağı düşməsinə gətirib çıxarır. Bununla əlaqədar olaraq elastik parçaların möhkəmliyinin dəyişməsinə istilik və isti – nəmli emalın təsirinin qiymətləndirilməsi çox vacibdir. Dağıdıcı yük standart metodika üzrə istilik və isti – nəm emaldan əvvəl və sonra təyin olunmuşdur.
Şəkil 2.9. 1№ li monoelastik parçanın oturmasının həddinə emal növünün təsiri Lap əvvəldən dağıdıcı yükün qiyməti əriş istiqamətində arğac istiqamətindəkindən böyük olur və əksinə, dağıdıcı yükdə uzanma arğac istiqamətində əriş istiqamətdəkindən (xüsusən bu monoelastik parçaların timsalında yaxşı görünür) xeyli çox olur. Bu tendensiya həm emala qədər, həm də emaldan sonra bütün parçalarda müşahidə olunur . İstilik və isti – nəm emallardan sonra əksər hallarda parçaların möhkəmliyinin azacıq artması baş verir. İstilik emallarından sonra möhkəmlik əriş üzrə 0 - 6%, arğac üzrə isə 0 – 4% artır. Möhkəmliyin daha böyük artımı 1500C temperaturda istilik emalından sonra qeyd olunur. 1800C temperaturda istilik təsirində möhkəmlik ya azalmağa başlayır, ya da heç dəyişmir. İsti – nəm emallardan sonra möhkəmlik əriş üzrə 0 – 7%, arğac üzrə isə 0 – 13% artır. Bir qayda olaraq möhkəmliyin daha böyük artımı qaynatmadan sonra müşahidə olunur. Bu da belə növ emaldan sonra parçanın yüksək oturması ilə izah olunur. Oturma nəticəsində sapların xətti sıxlığı, səthi sıxlığı və parçanın qalınlığı artır. Bunlar isə möhkəmliyin artmasına gətirib çıxarır. Möhkəmliyin artması poli-uretan saplar qoyulmuş parçalardan məmulatların hazırlanması və istismarı zamanı müsbət keyfiyyət əlaməti sayılmalıdır. İstilik və isti - nəm emallar (islatma, islatma və ütüləmə, qaynatma) dağılma-da uzanmanın artmasına səbəb olur. Dağılmada uzanmanın daha əhəmiyyətli artımı isti – nəmli təsirlərdən sonra qeyd olunur. Dağılmada uzanmanın artımı termo emallardan sonra əriş üzrə 0 - 4%, arğac üzrə 0 – 6,5% təşkil edir. Dağılmada uzanma termonəmli təsirlərdən sonra əriş üzrə 0 - 13%, arğac üzrə 0 – 22% təşkil edir. Yun parça üçün qaynatmadan sonra da-ğılmada uzanmanın azalması qeyd olunmuşdur . Dağılmada uzanma arğac üzrə əriş istiqamətdəkinə nisbətən yüksəkdir. Bunu elastik parçaların relaksasiya xassələrinin təyini zamanı alınan eksperimental nəticələr təsdiq edir. Tədqiqatların nəticələrinin təhlili göstərmişdir ki, elastik parçaların möhkəmliyi istilik və isti – nəm təsirlərdən sonra dəyişmir və hətta artır. Deməli, temperatur və nəmliyin təsiri elastik parçaların keyfiyyətinin aşağı düşməsinə səbəb olmur. Yüksək temperaturlar və nəmlik molekullar arası rabitəni zəiflədir və dağıl-mada uzanmanın artmasına gətirib çıxarır. Bu fakt bir daha təsdiqləyir ki, istilik və isti – nəm emallar poliuretan saplar qoyulmuş parçaların dartılmasının (uzanmasının) artmasına səbəb olur. Beləliklə, istiliklə və isti – nəm emallar xassələrin müəyyən dəyişmələrinə səbəb olur və bunlar elastik parçaların xətti ölçülərinin qeyri – stabilliyini müəy-yənləşdirir: oturmanın, dartılmanın artması, elastikliyin azalması. İstilik emalının temperaturunun artması ilə elastik parçaların başlanğıc (ilkin) deformasiya xassələri daha çox dəyişir. Deformasiya xassələrinin daha böyük dəyişməsi, oturma və dar-tılmanın artması, elastik xassələrin isə azalması xüsusən parçanı qaynatdıqdan sonra daha aydın müşahidə olunur. 
a) 
b) Şəkil 2.10. 2№-li monoelastik konvol parçaya istilik (a) v isti-nəm (b) emalının möhkəmliyinin dəyişmə sinə təsiri 
a) 
b) Şəkil 2.11. 2№-li monoelastik konvol parçanın qırılma yükünə istilik (a) və isti-nəm (b) emalının təsiri Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||