Gömrük işi Hazırladı: L. M. Hüseynova
Nəqliyyat vasitələrinin gömrük ərazisinə daxil olması haqqında məlumatın
Yüklə 1,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
7. Nəqliyyat vasitələrinin gömrük ərazisinə daxil olması haqqında məlumatın gömrük orqanlarına təqdim edilməsi. (131) Gömrük ərazisinə daxil olması nəzərdə tutulan nəqliyyat vasitəsinə görə məsul şəxs müvafiq icra hakimiyyəti orqanının müəyyən etdiyi qaydada və formada (o cümlədən, elektron formada) aşağıdakılar barədə məlumatları gömrük orqanlarına əvvəlcədən təqdim edə bilər: - nəqliyyat vasitəsinin gömrük ərazisinə gözlənilən daxilolma vaxtı; 130 - nəqliyyat vasitəsinin hərəkət istiqamətləri və marşrutları; - nəqliyyat vasitəsinin heyəti və sərnişinləri; - təyinatından və gətirilmə məqsədlərindən asılı olmayaraq, gömrük ərazisində boşaldılacaq yük; - mövcud olduqda, gömrük ərazisində boşaldılması nəzərdə tutulmayan yük; - nəqliyyat vasitəsinin daxil olacağı gömrük sahəsi. Gömrük ərazisinə daxil olan nəqliyyat vasitəsinə görə məsul şəxs: - nəqliyyat vasitəsi gömrük ərazisinin müəyyən olunmuş gömrük sahəsinə daxil olarkən daxilolma haqqında məlumatı gömrük orqanlarına təqdim etməli; - gömrük orqanlarının vəzifəli şəxsləri tərəfindən icazə verilənədək heç bir şəxsin nəqliyyat vasitəsini tərk etməsinə və ya oraya daxil olmasına imkan verməməli; - nəqliyyat vasitəsinin gömrük sahəsi daxilində hərəkəti, malların nəqliyyat vasitəsindən boşaldılması, heyətin və başqa şəxslərin nəqliyyat vasitəsindən düşürdülməsi barədə gömrük orqanlarının vəzifəli şəxslərinin göstərişlərinə əməl etməlidir. Nəqliyyat vasitəsinin gömrük ərazisinə daxil olduqdan sonrakı 1 (bir) saat müddətində gömrük orqanlarına daxilolma haqqında məlumat verilməlidir. Nəqliyyat vasitəsi gömrük ərazisinə gömrük orqanlarının iş vaxtından kənar saatlarda daxil olduqda, bu məlumat onların növbəti iş vaxtı başlandıqdan sonrakı 1 (bir) saat müddətində verilməlidir. Tələb olunan məlumatlar gömrük orqanlarına nəqliyyat vasitəsinə görə məsul şəxslərin adından onların nümayəndəsi tərəfindən də təqdim oluna bilər. 131 Nəqliyyat vasitələri gömrük ərazisinə yüksüz və şərnişinsiz daxil olarkən, Gömrük Məcəllənin tələbləri nəzərə alınmaqla müvafiq icra hakimiyyəti orqanının müəyyən etdiyi qaydada müvafiq gömrük orqanına bəyan edilməlidir. Gömrük ərazisinə daxil olan nəqliyyat vasitələrinin sahibləri, heyət üzvləri və sərnişinləri gömrük orqanlarının vəzifəli şəxslərinin nəqliyyat vasitəsi, onun hərəkət marşrutu, təyinat yeri, daşınan sərnişinlər, yaxud mallar barədə suallarını cavablandırmalı, Gömrük Məcəlləyə uyğun olaraq tələb olunan sənədləri təqdim etməlidirlər. (132). Gömrük ərazisindən yola düşməsi nəzərdə tutulan nəqliyyat vasitəsinə görə məsul şəxs bu barədə məlumatları müvafiq icra hakimiyyəti orqanının müəyyən etdiyi qaydada və formada (o cümlədən, elektron formada) gömrük orqanlarına əvvəlcədən təqdim edə bilər. Gömrük orqanı bu məlumatı qeydə almaqla, sonrakı rəsmiləşdirmənin aparılması üçün nəqliyyat vasitəsinin yola düşəcəyi vaxtı və yeri müəyyən edir. Nəqliyyat vasitələri gömrük ərazisindən yüksüz və sərnişinsiz yola düşərkən müvafiq icra hakimiyyəti orqanının müəyyən etdiyi qaydada müvafiq gömrük orqanına bəyan edilməlidir. Gömrük orqanları gömrük ərazisində olan nəqliyyat vasitəsinin rəsmiləşdirilməsi aparılmadan onun bu ərazidən yola düşməsinə imkan verməməlidirlər. Bu maddənin müddəaları Azərbaycan Respublikasının ərazisində yerləşən dəniz, çay və ya hava limanlarında dayanmayan, gömrük ərazisindən keçən dəniz, çay və hava gəmiləri barəsində tətbiq edilmir. Gömrük ərazisindən yola düşən nəqliyyat vasitəsinə görə məsul şəxsə həmin nəqliyyat vasitəsinin rəsmiləşdirilməsi haqqında sənəd verilməzdən əvvəl həmin şəxs aşağıdakı tələbləri yerinə yetirməlidir: 132 - yola düşmə haqqında məlumatı onu təsdiq edən sənədlərlə birlikdə gömrük orqanlarına təqdim etməli; - gömrük orqanlarının vəzifəli şəxsləri tərəfindən nəqliyyat vasitəsi, onun heyət üzvləri, sərnişinləri, yükü, nəzərdə tutulan hərəkət istiqaməti, marşrutu barədə verilən sualları cavablandırmalı; - gömrük orqanlarının vəzifəli şəxsləri tərəfindən nəqliyyat vasitəsi, onun heyət üzvləri, sərnişinləri, yükü, nəzərdə tutulan hərəkət istiqaməti, marşrutu ilə bağlı tələb olunan sənədləri təqdim etməli; - nəqliyyat vasitəsi, onun heyət üzvləri, sərnişinləri, yükü, nəzərdə tutulan hərəkət istiqaməti, marşrutu ilə bağlı bu Məcəllənin və gömrük işi üzrə digər qanunvericilik aktlarının tələblərinə əməl etməlidir. Nəqliyyat vasitəsinin rəsmiləşdirilməsi haqqında sənədin verildiyi nəqliyyat vasitəsinə görə məsul şəxs gömrük orqanlarının vəzifəli şəxslərinin tələbi ilə həmin sənədi yoxlamaq üçün onlara təqdim etməli, nəqliyyat vasitəsi, onun heyət üzvləri, sərnişinləri, yükü, nəzərdə tutulan hərəkət istiqamətləri, marşrutu ilə bağlı suallarını cavablandırmalıdır. 7. XİF gömrük tarif tənzimlənməsi. Suallar: 1. Gömrük tarifinin mahiyyəti. 2. Gömrük tarif tənzimləmələrinin hüquqi və iqtisadi əsasları. 3. Gömrük rüsumları və rüsum dərəcələrinin növləri. 4. Tarif güzəştləri. 5. Gömrük rüsumunun hesablanmasında “mənşə ölkəsi” anlayışı. 6. Ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin edilməsində gömrük tariflərinin rolu. 133 Milli iqtisadiyyatın formalaşdırılmasında bazar mexanizminə dövlətin müdaxiləsi siyasətinin tədqiqi iqtisadi nəzəriyyənin aktual probleminə çevrilmişdir. Dünya dövlətləri dünya təsərrüfat sisteminə fəal sürətdə qoşulmaqla bir tərəfdən özlərinin müvafiq ehtiyatları olmadıqları halda belə cəmiyyətin tələbatını daha dolgun ödəmək, iqtisadiyyatın səmərəli strukturunu formalaşdırmaq və s. kimi problemləri həll etmək, digər tərəfdən isə özlərinin əmək bölgüsündə malik olduqları üstünlükləri reallaşdırmaq imkanı əldə etmiş olurlar. Bazar iqtisadiyyatı şəraitdə ölkələr üçün XİF tənzimlənməsi üzrə tədbirlərin əsas məqsədləri milli iqtisadiyyatın müdafiəsi və ümumi milli maraqların qorunmasıdır. Xarici iqtisadi fəaliyyətin dövlət orqanları tərəfindən tənzimlənməsi tədbirləri dunyanın bütün ölkələrində həyata keçirilir. Amma bu tədbirlərin miqyası, forma və metodları, konkret məqsəd və vəzifələri hər ölkənin öz miqyasından, müasir dünyada mövqeyindən, ölkənin daxili və xarici siyasətindən asılıdır. Dünya ölkələrinin tarixi inkişaf təcrübəsinə əsaslanaraq beynəlxaq ticarət nəzəriyyəsi və beynəlxaq ticarətin çoxillik inkişaf tarixinə nəzər salsaq görərik ki, azad ticarət həyata keçirilməklə beynəlxalq ixtisaslaşmanın ortaya şıxardığı bütün üstünlüklərdən faydalamaq mümkündür. Lakin tam sərbəst xarici ticarət yalnız nəzəri cəhətdən mümkündür. Təcrübədə isə dövlətlər xarici ticarətə bi və ya digər şəkildə müdaxilə edirlər. Bu isə xarici iqtisadi siyasətin mühüm tərkib hissəsi olan gömrük siyasətinin keçirilməsini nəzərdə tutur. Gömrük siyasəti dövlətin xarici ticarət dövriyyəsinin gömrük sərhədindən mal və nəqliyyat vasitələrinin uyğun gömrük prosedurunu müəyyən edilməsi vasitəsilə keçirilməsinin dövlət tənzimlənməsi üzrə məqsədyönlü fəaliyyət istiqamətlərini təyin edir. Azərbaycan respublikasının xarici iqtisadi fəaliyyət siyasətinin istiqamətlərindən biri xarici rəqabətin dağıdıcı təsirindən milli iqtisadiyyatın rasional müdafiə səviyyəsini təmin etmək eləcə də idxal gömrük rüsumları dərəcələrinin dəyişilməsi əsasında xarici investisiyanı cəlb etmək üçün əlveriıli iqtisadi mühit formalaşdırmaqdır. 134 Milli iqtisadiyyat daim inkişaf etməkdə olan vahid orqanizm olduğundan, onun struktur bölmələrinin tənzimlənməsi də kompleks xarakter daşımalıdır. Dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, XİF gömrük tarif tənzimlənməsi dövlətlərin dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasının mühüm amillərdən biridir. Dövlətin xarici ticarət siyasəti gömrük tarif tənzimlənmə tədbirlər və qeyri-tarif məhdudiyyətlərin tədbiq etmə vasitəsiylə həyata kecirilir. Həm də nəzərə almaq lazımdır ki ÜTT-tı bütün üzv ölkələri üçün öz xarici ticarət siyasətini həyata keçirilməsi zamanı tarif tənzimlənmə tədbirlərinə üstünlük verilməsi israrla məsləhət verir. Gömrük tarifi – xarici ticarətin dövlət tənzimlənməsinin qiymətəmələgətirmə mexanizmi ilə fəaliyyət göstərən əsas vasitəsidir. Xarici iqtisadi əlaqələrin həyata keçirilməsində gömrük tarifi başlıca amil kimi çıxış edir və bu zaman gömrük tarifi 3 mühüm baxımdan nəzərətdən keçirilir: ticarət siyasəti və ölkənin daxili bazarının onun dünya bazarı ilə qarşılıqlı əlaqələrinin dövlət tənzimlənməsi vasitəsi kimi; gömrük rüsum dərəcələrinin məcmusu kimi; konkret gömrük rüsüm dərəcəsi kimi. Gömük tarifləri hər bir dövlət tərəfindən onun xarici ticarət siyasətinin əsas məqsəd və istiqamətlərdən və bütövlükdə xarici iqtisadi fəaliyyətin dövlət tənzimlənməsindən irəli gəlməklə müəyyən edilir. Gömrük tarif tənzimlənməsinin əsas xüsusiyyətlərinin təhlili gömrük tarifinin əsas funksiyasının nəzərdən keçirilməsini tələb edir. Hal-hazırda gömrük tarif tənzimlənməsinin gömrük tarif alınmasını və onların dövlət büdcəsinə istiqamətlənməsini nəzərdə tutulan fiskal funksiya və ölkəyə gətirilən malların əmtəə strukturunun səmərələşdirilməsi, dövlətin ərazisinə malların gətirilməsi və çıxarılmasının, valyuta gəlirlərinin və xərclərinin əlverişli nisbətini təmin etməyi nəzərdə tutan tənzimləyici funksiyanı yerinə yetirir. Gömrük tarifi daxili qiymətlərə təsir etməklə müəyyən dərəcədə ölkədə malların istehsal və istehlak strukturunda mütərəqqi dəyişikliklər üçün şərait yaradılmasına kömək göstərir. 135 Gömrük tarifi bir sıra hallarda, birtərəfli qaydada ixrac məhsullarının istehsalına tələb olunan mallara aşağı və hətta sıfır dərəcəli idxal rusumu tətbiq etməklə milli istehsalın və ixracın stimullaşdırılması ücün istifadə edilə bilər. Gömrük tarifinin xarici ticarət münasibətlərinin və bütövlükdə iqtisadiyyata təsirinin xüsusiyyətləri dövlət orqanlarından rüsum stavkalarlının təyin edilməsi prosesində xüsusi məsuliyyət tələb edir. Ölkə təsərrüfatının inkişaf səviyyəsi ilə gömrük rüsumu stavkaları arasında müəyyən asılılıq mövcüddür. Belə ki, təsərrüfat inkişaf etmiş olduqça, gömrük rüsumların dərəcələri aşağı olur. Yüksək inkişaf etmiş ölkələrdə kifayət qədər rəqabət qabiliyyətinə malik məhsul buraxılır və elə buna görə də daxili bazarın yüksək rüsumlar hesabına qorunması, ixracın əlavə tədbirlərlə stimulaşdırılmaslna və büdcənin gəlir hissəsini gömrük ödəncləri hesabına doldurulmasına ehtiyac qalmır. 2. Müasir dövrdə dünya təsərrüfatının formalaşmasında xarici iqtisadi əlaqələrin rolu və əhəmiyyəti get-gedə artır. Dünya ölkələri arasındakı iqtisadi əlaqələr kapitalların, əmtəələrin, xidmətlərin, iş qüvvələrinin, valyuta ehtiyyatlarının beynəlxalq hərəkəti vasitəsi ilə həyata keçirilir. Kapitalların, valyutaların, əmtəə və xidmətlərin, əmək ehtiyyatlarının miqrasiyası hər bir ölkənin daxili iqtisadi ziddiyyətləri üzündən, dövlətlərin milli hüdudundan kənara çıxır və beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sisteminə daxil olurlar. Bu münasibətlər ayrı – ayrı ölkələrin arasında yaranan münasibətləri, hüquqi və fiziki şəxslərin arasındakı qarşılıqlı münasibətləri əks etdirir. Dünya təsərrüfatının təşəkkül tapması hər bir ölkənin özünun milli təsərrüfatının yaranmasına, beynəlxalq münasibətlərin möhkəmlənməsinə, kapitalın beynəlmiləlləşdirilməsinə, iqtisadiyyatın, siyasətin və elmin yaranmasına səbəb olmuşdur. Məlumdur ki, beynəlxalq əmək bölgüsünün nəticəsi olaraq, xarici ticarət və ümumdünya təsərrüfat sistemi formalaşmışdır. Onlar isə, öz növbəsində məhsul vahidinə düşən məsrəfləri azaltmaq və kifayət qədər yüksək qazanc əldə etmək imkanı yaradırlar. Klasik nəzəriyyəyə görə, bu ölkələr arasında əmək bölgüsünün üstünlükləri ilə əlaqədardır. 136 Təbii sərvətlərin bölgüsündə olan fərq dövlətlər arasında əmək bölgüsünün inkişafının ilk şərtidir. İlkin şərtlərdən biri də torpaq-iqlim şəraitidir. Bundan başqa, əmək ehtiyatları, istehsalın tarixi inkişaf ən ənələri, ölkənin coğrafi vəziyyəti də beynəlxalq əmək bölğücündə mühüm rol oynayırlar. Dünya ölkələrinin beynəlxalq əmək bölgüsündə iştirak etməsində əsas məqsəd iqtisadi fayda əldə etməkdən ibarətdir. Belə ki, fayda istehsalın milli dəyəri ilə beynəlmiləl dəyər arasındakı fərqlə müəyyən edilir. Bu zaman ölkələr dəyər qanununun tələblərini nəzərə almaqla hərəkət edirlər. Dəyər qanunu beynəlxalq əmək bölgüsünün əsas hərəkətverici qüvvəsi kimi çıxış edir. Lakin bir məsələni də nəzərə almaq lazımdır ki, əmtəələr dünya bazarına çıxarılarkən onlar beynəlxalq dəyərin və dünya bazar qiymətlərinin formalaşmasında iştirak edirlər. Burada bazar iqtisadiyyatı qanunları olan rəqabət, tələb və təklif qanunlarının da xüsusi rolu vardır. Beynəlxalq əmtəə və xidmətlərin mübadiləsi zamanı hər bir dövlət çalışır ki, ixrac edilən əmtəə və xidmətlərin beynəlmiləl dəyərləri ilə milli dəyərləri arasındakı fərq əlverişli fayda gətirsin. Hər bir ölkə istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsinə cəhd göstərir. Bu isə istehsalın beynəlxalq aləmdə ixtisaslaşması və kooperasiyalaşdırılması ilə çıx sürətdə bağlıdır. İstehsalın ixtisaslaşdırılması müvafıq məhsulu ən az əmək sərfi ilə istehsal etmək imkanı olan ölkələrdə müəyyən istehsal sahələrinin üstün inkişafı deməkdir. Ölkələrdə ixtisaslaşmanın inkişafı sənayenin də sahə strukturunun dəyişməsinə səbəb olur, çünki texniki tərəqqinin və iqtisadi münasibətlərinin genişləndirilməsinin təsiri altında sahə və müəssisələr daxilində əmak bölgüsünün dərinləşməsi baş verir. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin iştrakçıları istehsal amillərinin əvvəlcə təbii, sonra isə əldə olunmuş, yəni elmi-texniki, texnoloji, rəqabət, investisiya, informasiya, infrastuktur, inkişafı üçün əlverişli şəraitdən istifadə edərək yüksək iqtisadi mənfəət əldə edirlər. Müasir şəraitdə ümumdünya təsərrüfat sistemində yuxarıdakı amillərdən bəziləri, məsələn texnoloji və rəqabətli amillər daha böyük üstünlük kəsb edirlər. Bu gun, bir-birilə 137 əməkdaşlıq ədən ölkələrin iqtisadi səviyyə və quruluş, həmcinin texnoloji daxımından bir- birinə yaxınlaşmaları daha aktualdır. Eyni zamanda dünyanın ayrı-ayrı regionlarıda müxtəlif ölkələr arasındakı integrasiya xarakterli tesərrüfat əlaqələri daha böyük önəm daşımaqdadır. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər əmək, kapital, təbii və digər resursları cəmləşdirərək, bazar münasibətlərinin özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik olan xüsusi bir sferasını təşkil edir. Bazar münasibətləri isə alıcı və satıcıların azad seçimi prinsipinə əsaslanaraq, aşağıdakı xüsusiyyətləri nəzərdə tutur: • bazarın obyekt və subyektlərinin çoxlu sayda olması; • rəqabət; • tələb və təklifin təsir mexanizminin müəyyən edilməsi və s. Hər bir ölkənin milli iqtisadiyyatında olduğu kimi, dünya təsərrüfat sistemi və beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin əsasını da əmək bölgüsü və mübadilə təşkil edir. Lakin o, ölkədaxili deyil, beynəlxalq xarakter daşıyır. Bu zaman ayrı-ayrı ölkələrə istehsal və istehlakı bir-birilə əlaqəli olması əsas götürülür. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin iştirakçısı olan ölkələr milli iqtisadi və təsərrüfat münasibətlərinə malik olduğu üçün, əmtəə-pul xarakterli iqtisadi əlaqələrin qurulması və inkişafı zəruridir. İqtisadi nəzəriyyədə “müqayisəli üstünlüklərin” mühüm potensialına malik olan ölkə iqtisadiyyatı üçün dünya iqtisadiyyatının keyfiyyət inkişafında əsl inqilab mütləq üstünlüklərdən nisbi üstünlüklərin reallaşdırılmasına keçıd oldu fikri təstiq edildi. İqtisadiyyatın dünya təsərrüfat əlaqələri sisteminə daxilolması problaminin həllinə belə yanaşma ciidi araşdırma tələb edir. Məlumdur ki, müqayisəli üstünlüklər qanununun ideyaları XVIII və XIX əsrlərdə üstünlük təşkil edirdi. O zaman iqtisadiyyatın bir çox sahələri avtomatlaşdırılmışdı, beynəlxalq ticarətin xeyli hissəsini isə təbii resurslar, tütün, ipək və ədviyyat təşkil edirdi ki, onlar da dünyanın bir və ya çox regionlarında istehsal və ya hasil edilirdi. 138 Azərbaycan Respublikasının Gömrük Tarifi Az r-nın gömrük sərhədindən kecirilən və XİF-nin Əmtəə Nomenklaturasına əsasən sistemləşdirilmiş mallara tətbiq edilən gömrük rüsumu dərəcələrinin məcmusudur. Gömrük tarifinin formalaşdırılması və tətbiqi qaydası 20 iyun 1995-ci il tarixli Azərbaycan Respublikasının “Gömrük tarifi haqqında” qanunu ilə müəyyən edilmişdir. Bu qanuna görə gömrük tarifinin əsas məqsədləri aşağdakılarqır: - Az R-sı üzrə idxalın əmtəə strukturunu səmərəliləşdirmək; - Az R-sı ərazisində malların gətirilməsi və çıxarılmasının, valyuta gəlirlərinin və xərclərinin əlverişli nisbətini təmin etmək; - Az Res-da malların istehsal və istehlak strukturunda mütərəqqi dəyişikliklər üçün şərait yaratmaq; - Az R-nin iqtisadiyyatını xarici rəqabətin mənfi təsirindən qorumaq; - Az R-sı iqtisadiyyatının dünya təsərrüfatı ilə səmərəli inteqrasiyasına şərait yaratmaq. Gömrük rüsumun dərəcələri vahid olub, malları gömrük sərhədindən keçirilən şəxslərdən, sövdələşmə növlərindən, “Gömrük tarifi haqqında” qanunla nəzərdə tutulmuş hallar istisna olmaqla digər faktorlardan asılı olaraq dəyişdirilə bilməz. Az r-nın ərəzisinə gətirilən, gömrük rüsumuna cəlb olunan (olunmayan) malların siyahısı və tətbiq edilən rüsum dərəcələri Az R-nın Nazirlər kabineti tərəfindən təyin olunur. 3. Dünya ölkələri təcrübəsində gömrük rüsumları, onların dərəcələri və növləri; malların qruplaşdırılma sistemi; malların gömrük dəyəri və onun müəyyənləşdirilmə metodları; tarif güzəştləri (preferensiyalar), və imtiyazlar şəlilində özünü bürüzə verir. 139 Gömrük rüsum dərəcələrinin məcmusu kimi gömrük tarifinin funksiyalarının və gömrük işi sferasında tutdugu yerin ətraflı təhlili gömrük tariflətinin təsnifatının aparılmasını tələb edir. Məhz gömrük rüsumlarının düzgün tətbiq edilməsi dövlətin gömrük siyasəti ilə sıx əlaqədardır. Gömrük rusumlarının dərəcələri nəinki malın növündən, həm də onun mənşə ölkəsindən də asılıdır. Malların idxalı və ixracı üzrə gömrük rüsumları gömrük tarifinə əsaslanır (218). Malların idxalı və ixracı ilə bağlı qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər tədbirlər bu malların tarif təsnifatına uyğun olaraq tətbiq olunur. Gömrük tarifi aşağıdakılar əsasında müəyyən edilir: - xarici iqtisadi fəaliyyətin mal nomenklaturası; - tamamilə və ya qismən xarici iqtisadi fəaliyyətin mal nomenklaturasına əsaslanan və malların ticarəti ilə bağlı tarif tədbirlərinin tətbiqi məqsədilə xüsusi sahələri tənzimləyən qanunvericilik aktları ilə müəyyən edilmiş digər nomenklatura; - xarici iqtisadi fəaliyyətin mal nomenklaturasının əhatə etdiyi mallara tətbiq olunması nəzərdə tutulan avtonom və ya konvensiya idxal gömrük rüsumları; - müəyyən ölkələrlə, yaxud beynəlxalq təşkilatlarla bağlanılmış beynəlxalq müqavilələrdə nəzərdə tutulmuş preferensial tarif tədbirləri; - müəyyən ölkələrə, yaxud beynəlxalq təşkilatın üzv ölkələrinə münasibətdə birtərəfli qaydada qəbul edilən preferensial tarif tədbirləri; - müəyyən mallar üzrə gömrük rüsumlarının azaldılmasını, yaxud gömrük rüsumlarından azadedilməni təmin edən tədbirlər; - müəyyən malların xüsusiyyətləri, yaxud son istifadəsi ilə əlaqədar olaraq, Gömrük Məcəllə və müvafiq qanunvericiliklə müəyyən edilmiş güzəştli tarif rejimi; 140 - kənd təsərrüfatını, ticarəti və başqa sahələri tənzimləyən qanunvericiliklə müəyyən edilmiş digər tarif tədbirləri. “Konvensiya idxal rüsum dərəcələri” dedikdə bağlanılan beynəlxalq müqavilələr əsasında, “avtonom rüsum dərəcələri” dedikdə isə dövlət tərəfindən birtərəfli qaydada, beynəlxalq müqavilə bağlanılmadan müəyyənləşdirilən rüsum dərəcələri nəzərdə tutulur. Malların tarif təsnifatı gömrük rüsumları, vergilər, malların idxalı və ixracı üzrə qadağalar və məhdudiyyətlər barədə məlumat toplusundan ibarətdir. Gömrük orqanları gömrük rüsumlarının və qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş vergilərin tətbiqində malların tarif təsnifatından istifadə edirlər. Konkret mallar üzrə gömrük rüsumlarının dərəcələrini müvafiq icra hakimiyyəti orqanı müəyyən edir. Gömrük rüsumlarının dərəcələri rəsmi nəşrlərdə dərc olunur və müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarının rəsmi internet saytlarında yerləşdirilir. Gömrük rüsumunun dərəcələri vahid olub, malları gömrük sərhədindən keçirən şəxslərdən, sövdələşmə növlərindən, “Gömrük Tarifi haqqında” qanunla nəzərdə tutulmuş hallar istisna olmaqla, digər faktorlardan asılı olaraq, dəyişdirilə bilməz. Az R-nın ərazisinə gətirilən, gömrük rüsumuna cəlb olunan (olunmayan) malların siyahısı və tətbiq edilən rüsum dərəcələri Az R-nın Nazirlər Kabineti tərəfindən müəyyən edilir. Idxal gömrük rüsumlarının dərəcələri malın mənşə ölkəsindən asılı olaraq diferensasiya olunur. Əgər idxal olunan malın mənşə ölkəsi ilə AR arasında əlverişli ticarət rejimi mövcuddursa, onda idxal gömrük rüsumlarının bazis yada əsas dərəcələri müəyyən edilir. Bu zaman rüsum dərəcələrin və gömrük rüsumuna cəlb olunmiyan malların siyahları AR Nazirlər Kabineti tərəfindən müəyyən edilir. 141 Əgər idxal olunan malın mənşə ölkəsi inkişafda olan ölkələrə aiddirsə, onda idxal gömrük rüsumlarının preferensial dərəcələri müəyyən olunur. Hal hazırda prefensial rüsum dərəcələri bazis dərəcələrinin 75% təşkil edir. Əgər idxal olunan malın mənşə ölkəsi ilə AR arasında əlverişli ticarət rejimi tətbiq edilmirsə, o zaman gömrük rüsumlarının maksimum dərəcələri müəyyən olunur. Bazis dərəcəsi x 2. Ticarət rejimindən asılı olaraq bu ya digər qrupaya aid olan ölkələrin siyahısı dövlət orqanları tərəfindən müəyyən olunur. Gömrük rüsumları maddə 225-yə əsasən bəyan edilən malların yerləşdirilməsi üçün seçilmiş gömrük prosedurunun tələbləri əsasında, normativ hüquqi aktlara uyğun olaraq tətbiq olunur. Gömrük Məcələsinin 226 madəsinə və “Gömrük tarifi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa uyğun olaraq aşağıdakı gömrük rüsumları tətbiq edilir: - advalor - malların gömrük dəyərinə görə nisbətən faizlə hesablanan; - spesifik - malın vahidinə görə müəyyən olunmuş məbləğlə hesablanan; - kombinə edilmiş – yuxarıda göstərilən hər iki gömrük rüsum növlərinin birləşdirilməsi yolu ilə hesablanan. Advalor rüsumlar satışa qoyulan vergiylə eynilik təşkil edir və adətən eyni mal qrupu daxilində müxtəlif keyfiyyət xüsusiyyətlərinə aid olan mallar rüsuma cəlb olunduqda tətbiq olunur. Spesifik rüsumlar adətən standart mallara qoyulur və inzibati cəhətdən çox sadədir, əksər hallarda sui istifadə üçün heç bir imkan yeri qoymur. Ancaq spesifik rüsumlar qiymətlərin dəyişməsindən daha çox asılı olduğundan, onların köməyi ilə bazarın gömrük vasitəsi ilə qorunması səviyyəsi qənaətbəxş deyildir. 142 Az R-nın maraqlarının müdafiəsi məqsədi ilə idxal edilən mallara eyni zamanda gömrük rüsumlarının əlahiddə növləri, o cümlədən xüsusi, antidempinq, kompensasiya rüsumları tətbiq edilə bilər. 1. Əgər Az R-nın gömrük ərazisinə xarici mallar oxşar yaxud bilavasitə rəqabət aparan malların istehsalçılarına zərər vuran və ya vura biləcək miqdarda, həmçinin belə şərtlər daxilində getirilirsə, eləcə də digər dövlətlərin və onların qruplarının Az R-nın maraqlarına toxunan diskriminasiya və yə bu kimi başğa hərəkətinə cavab tədbiri kimi xususi rüsumlar tətbiq edilir. 2. Əgər Az R-nın gömrük ərazisinə xarici mallar gətirildiyi ölkədəki və gətirilmə ərəfəsindəki normal qiymətlərdən daha aşaqı qiymətə daxil edilirsə, həmçinin belə idxal bu cür malların milli istehsalçılarına maddi zərər vura bilərsə, yaxud həmin malların istehsalının təşkilinə və genişləndirilməsinə mane olursa o zaman antidempinq rüsumları tətbiq edilir. 3. Əgər Az R-nın gömrük ərazisinə gətirilən xarici malların mənşə ölkəsində istehsalı, yaxud ixracında bilavasitə və ya dolayısı yolla subsidiyalardan istifadə edilmişsə, həmçinin əgər belə idxal bu cür malların istehsalçılarına maddi zərər vura bilərsə, yaxud həmin malların istehsalının təşkilinə və genişləndirilməsinə mane olursa, o zaman kompensasiya rüsumları tətbiq edilir. Azərbaycan Respublikasının iqtisadi maraqlarının qorunması məqsədi ilə ixrac və idxal edilən mallara “Gömrük tarifi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda və müvafiq icra hakimiyyəti orqanının normativ hüquqi aktlarında nəzərdə tutulmuş qaydada müvəqqəti olaraq mövsümi rüsumlar tətbiq oluna bilər. 4. Mallar üzrə tarif güzəştləri, gömrük rüsumlarından azad edilmə, tarif preferensiyalarının və güzəştlərinin verilməsi halları və qaydaları “Gömrük tarifi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa və müvafiq icra hakimiyyəti orqanının normativ hüquqi aktlarına uyğun olaraq tənzimlənir. 143 Tarif güzəştləri (tarif preferensiyaları) dedikdə, Az R-nın ticarət siyasəti həyatsa keçirilərkən qarşılıqlı və ya birtərəfli qaydada Az R-nın gömrük sərhədindən keçirilən mallar üzrə əvvəl ödənilmiş rüsumun qaytarılması, rüsum ödənişindən azadetmə, rüsum dərəcələrinin aşagı salınması, malın çıxarılması üçün tarif kvotaları şəklində verilən güzəştlər başa düşülür. Tarif güzəştləri ilə əlaqədar məsələlərin tənzimlənməsi zamanı ilk növbədə gömrük güzəştləri və tarif güzəştləri anlayışları fərqləndirilməlidir. Belə ki, gömrük güzəştləri dedikdə, gömrük qanunvericiliyi ilə müəyyən edilən qaydalara aid istənilən güzəştlər nəzərdə tutulur. Məsələn, gömrük rəsmiləşdirilməsi, gömrük nəzarəti üzrə güzəştlər və s. bu zaman gömrük güzəştləri gömrük sərhədindən keçirilən mallardan alınan gömrük ödənişlərini də əhatə edir. Tarif güzəştləri dedikdə isə, gömrük tarifində müəyyən edilən dərəcələrə uyğun olaraq gömrük rüsumlarının alınması ilə əlaqədar güzəştli vergi tutulması nəzərdə tutulur. Qeyd etmək lazımdır ki, gömrük güzəştləri tarif güzəştləri anlayşından genişdir. Belə ki, gömrük güzəştləri özündə tarif güzəştləri də əks etdirir. Buna görə də tarif güzəştləri tətbiq edilən mallara heç də bütün gömrük güzəştləri tətbiq edilmir, eyni zamanda onlar heç də bütün gömrük ödənişlərindəən azad edilmirlər. Belə ki, gömrük rüsumları gömrük ödənişlərinin yalnşz bir növü kimi çıxış edir. Gömtük işi sahəsində fəaliyyət göstərilməsindən asılı olaraq gömrük güzəştləri gömrük ödənişləri sahəsində, gömrük nəzarəti sahəsində, gömrük rəsmiləşdirilməsi sahəsində güzəştlərdən ibarətdir. Gömrük ödənişləri sahəsində isə güzəştlər gömrük rüsumları ilə tarif güzəştləri və digər gömrük yığımları (ödənişləri) ilə əlaqədar güzəştlər formasında özünü büruzə verir. Gömrük güzəştlərinin müxtəlif istiqamətlər üzrə müəyyən edilməsi beynəlxalq müqavilələrdə də əks olunmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, tarif güzəştləri Az R-sı ticarət siyasətinin realizəsinin əsas vasitəsi kimi çıxış edir. Qarşılıqlı əsasda bu, dövlərdaxili qanunvericiliklə, həm də 144 beynəlxalq müqavilələrlə müəyyəm edilir. Dövlətdaxili qanunvericilik və beynəlxalq müqavilələrin nisbəti isə “Gömrük tarifi haqqında” Az R-sı Qanununun 37-ci maddəsində əks olunmuşdur. Həmin maddədə göstərilir ki, əgər beynəlxalq müqavilələrdə bu qanundan fərqli başqa normalar müəyyən edilmiçsə, bu zaman beynəlxalq müqavilələrdə nəzərdə tutulan normalar tətbiq edilir. Tarif güzəştlərinin 4 əsas növü vardır: - əvvəl ödənilmiş gömrük rüsumunun qaytarılması; - - gömrük rüsum ödənilməsindən azadetmə; - gömrük rüsum dərəcələrinni aşağı salınması; - malın preferensial gətirilməsi (çıxarılması) üçün tarif kvotalarının verilməsi. Dünya dövlətlərinin təcrübəsi göstərir ki, ÜTT üzvü öz üzərinə müvafiq tarif güzəştlərinin tətbiqi üzrə müvafiq öhdəlik götürmüşdür. QATT-ın XXVII maddəsi ilə ÜTT üzvləri gömrük tariflərinin aşağı salınması haqqında danışıqlar qarşılıqlı faydalılıq əsasında aparılması zəruriliyini qeyd edirlər. QATT sisteminin təkmiləəşdirilməsi prosesində Güzəştlər Siyahısı daim tariflərin aşağı salınması istiqamətində inkişaf etmişdir. QATT çərçivəsində əvvəlcədən tarif danışıqları gedişində tarif güzəştləri terminindən istifadı edilir. QATT-ÜTT çərçivəsində çoxtərəfli ticarət qanışıqları gediçində iştirakçılar gömrük tarif sahəsində ticarətin liberallaşdırılması üzrə bir sıra öhdəliklər götürülmüşdür. Bu öhdəlik əsasən rüsum dərəcələrinin əlaqələndirilməsi, qüvvədə olan dərəcələrini qaldırmamaqla rüsum dərəcələrinin aşağı salınması formasında həyata keçirilir. ÜTT-yə daxil olmaq istəyən hər bir dövlət malların dünya bazarına çıxarılma istiqamərində hər bir mal üçün idxal tariflərinni maksimal səviyyəsini razılaşdırmalıdır. Birləşmədən sonra isə dövlət bundan yüksək rüsumlar tətbiq edə bilməz. “Gömrük tarifi haqqında” Az R-sı Qanununun 35-ci maddəsində göstərilir ki, xarici dövlətlərlə ticarət siyasi münasibətləri həyata keçirilərkən aşağıdalı mallar üzrə gömrük rüsumlarından azadetmə , gömrük dərəcələrinin aşağı salınması, yaxud preferensial idxal (ixrac) üçün kvotalar qoyulması kimi qüzəştlər verilə bilər: 145 - mənşəcə Az R-sı ilə gömrük ittifaqı və azad ticarət zonası yaratmış və ya bu cur ittifaqın, yaxud zonanın yaradılmasına dair müqavilə imzalamış dövlətlərə mənsub olan mallar; - mənşəcə Az R-sı Nazirlər Kabineti tərəfindən bəş ildə bir dəfədən az olmamaq şərti ilə dövri olaraq yenidən baxılan milli preferensiya sistemindən istofadə edən inkişaf etməkdə olan ölkələrə mənsub olan mallar. Gömrük rüsumlardan aşağıdakı qrup mallar azad edilir: 1) yüklərin, baqajın və sərnişinlərin beynəlxalq daşımalırını həyata keçirən nəqliyyat vasitələri, habelə onların yolboyu dayanacaqlararası məntəqələrdə normal istismarı üçün lazım olan və ya həmin nəqliyyat vasitələrinin qəzasının (sınmasını) nəticələrini aradan qaldırmaq məqsədi ilə xaricdən alınmış maddi- texniki təchizat və tədarük malları, yanacaq, ərzaq və digər əmlak; 2) dənizdə balıq ovlayan Az R-sı gəmilərinin və Az R-nın hüquqi və fiziki şəxsləri tərəfindən icarəyə (fraxta) götürülmüş gəmilərin fəaliyyətini təmin etmək məqsədilə Az R-nın gömrük ərazisindən çıxarılan maddi, texniki təçhizat və tədarük malları; yanacaq, ərzaq və başqa əmlak, habelə həmin gəmilərdə Az R-nın gömrük ərazisinə gətirilən vətəgəçilik məhsulları; 3) rəsmi, yaxud şəxsi istifadə üçün xarici ölkələrin nümayəndələri tərəfindən və ya Az R-nın beynəlxalq müqavilələrinə və Az R-sı qanunvericiliyinə müvafiq sürətdə cür malları rüsumsuz gətirmək və rüsumsuz çıxarmaq hüququna malık olan fiziki şəxslər tərəfindən Az R-nın gömrük ərazisinə gətirilən və bu ərazidən çıxarılan mallar; 4) Az R-sı qanunvericiliyinə uyğun olaraq, gömrük sərhədindən ərazisindən çıxarılan Az R-nın valyutası və bu əraziyə gətirilən xarici valyutalar, qiymətli kağizlar; 5) Az R-sı qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş hallarda dövlətin mülkiyyətinə keçirilməli olan mallar; 146 6) Qəza və daqıntıların, təbii fəlakətlərin nəticələri aradan qaldırılması məqsədi ilə və ya humanitar yardım kimi Az R-nın gömrük ərazisinə gətirilən və bu ərazidən çıxarılan mallar; 7) Texniki yardım da daxil olmaqla təmənnasız yardım və xeyriyyə məqsədi ilə dövlətlərin, hökumətlərin və beynəlxalq təşkilatların xətti ilə Az R-nın gömrük ərazisinə gətirilən və ya bu ərazidən çıxarılan mallar; 8) Üçüncü ölkələr üçün nəzərdə tutulmuş və Az R-nın gömrük ərazisindən tranzit proseduru ilə gömrük nəzarəti altında keçən mallar; 9) Az R-nın Gömrük Məcəlləsinə uyğun olaraq Az R-nın gömrük ərazisindən fiziki şəxslər tərəfindən istehsal və kommersiya təyinatı olmayan və yalnız şəxsi istifadə üçün cıxarılan mallar; 10) Istehsalın təşkili üçün Az R-nın gömrük ərazisinə gətirilən texnika, texnoloji avadanlıq və qurumlar, investisiya təyinatlı digər məhsullar. 5. Malın mənşə ölkəsinin müəyyən edilməsinin hüquqi əsasları “Gömrük tarifi haqqında” Az R-nın Qanunu ilə (24-32 maddələr) təsbit edilmişdir. Onlar gömrük əməliyyatlarının sadələşdirilməsi və unufukasiyası Kyoto Konvensiyasında öz əksini tapmış beynəlxalq təcrübəyə əsaslanır. Gömrük qanunvericiliyi “mənşə ölkəsi” anlayışının daha geniş mənada, yəni mənşə yeri mənasında istifadəsinə yol verir. Mənşə ölkəsi tərmini bununla yanaşı malın tamamiylə istehsal edildiyi, yahud kifayət qədər emal edildiyi ölkə başa düsülür. Beynəlxalq gömrük hüququnun mühüm mənbələrindən biri olan gömrük əməliyyatlarının sadələşdirilməsi və harmonikləşdirilməsi barədə Kyoto Konvensiyasında mənşə ölkəsinin təyini üçün beynəlxalq ticarət təcrübəsində istifadə edilən üç əsas məyar müəyyən edilmişdir. 147 1. Emaledilmə meyarı idxal malların verilmiş ölkələrin ərazisində elə yenidən emal dərəcəsini nəzərdə tutur ki, malın əmtəə təsnifatında mövqeyini dəyişir, yəni gömrük tarifinin tətbiq edildiyi bir mal mövqeyindən diqərinə keçirir. Malın onu yeni təsnifat mövqeyinə keçirən yenidən emalı əsas verir ki, emalın (yenidən emalın) həyata keçirildiyi ölkənin ərazisindən çıxmış yeni mal kimi baxılması və bu ölkənin mənşə ölkəsi kimi hesab edilməsi mümkün olsun. 2. Faiz tərkibi meyarı mehsulun axır dəyərində xarici material və komponentlərin son hədlərini müəyyən edir. 3. Mənşə ölkəsinin yalnız malın tam istehsal edildiyi ölkə hesab ediləcək malların siyahısının müəyyən edilməsi. Belə mallara faydalı qazıntılar, canlı heyvanlar, heyvan mənşəli məhsullar, balıq məhsulları, həmcinin sadalanan məhsullardan istehsal edilən bütün mallar. Gömrük tarifi haqqında Az R-nın Qanunun 26-cə maddəsində tamamilə həmin ölkədə istehsal edilmiş sayılan malların siyahısı verilmişdir. Bununla yanaşı malın mənşəyinin təyin edilməsində kifayetedici emal meyarından malın istehsalında iki və daha artıq ölkə iştirak etdikdə istifadə edilir. Bu meyara görə malın mənşəyi onun axırıncı kifayət qədər emala məruz qaldığı, yəni mala səciyyəvi xassələr verilə bildiyi qədər emala məruz qaldığı ölkə hesab edilir. Kifayət qədər emal dilmə meyarının ifadə formaları aşağıdakılar ola bilər: 1. mal mövgeyinin dəyişilməsi qaydası – emal nəticəsində əmtəə nomenklaturası üzrə təsnifat kodunun hər hansı ilk dörd rəqəm səviyyəsində dəyişılməsi; 2. advalor hissə qaydası – malın dəyərinin istifadə edilən malların və ya əlavə edilmiş faiz payının qiymətin müəyyən hissəsinə çatdığı səviyyədə dəyişməsi; 148 3. malın müəyyən mənşə ölkəsindən olduğunu hesab etməyə kifayət edən, yaxud kifayət etmədən istehsal və ya texnoloji proseslərin siyahısının tərtib edilməsi. Malın hər hansı ölkənin gömrük ərazisindən mənşələndiyinin təstiqi kimi gömrük orqanlarına malın mənşə sertifikatı təqdim edilməlidir. 6. İqtisadi təhlükəsizliyin təmin olunması hər bir dövlətin mühüm milli prioritet göstəricilərindəndir. Ənənəvi olaraq iqtisadi təhlükəsizlik iqtisadi sistemin zəruri keyfiyyət göstəricisi kimi qiymətləndirilir ki, bu da əhalinin yüksək həyat səviyyəsinin təmin edilməsini, müxtəlif tənzimləmə vasitələrilə iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsini, habelə milli dövlət maraqlarının ödənilməsini nəzərdə tutur. Iqtisadi təhlükəsizlik göstəricisi mürəkkəb daxili struktura malıkdir ki, bunun da 3 əsas ünsürunu qeyd etmək lazımdır: 1) İqtisadi azadlıq mütləq məna daşımır, ona görə ki, beynəlxalq əmək bölgüsü müxtəlif ölkələrin milli iqtisadyyatını bir-birindən aslıl vəziyyətə salır. Belə bir şəraitdə iqtisadi azadlıq milli sərvətlərə nəzarət edilməsinin, müəyyən bir məhsulun istehsalının, səmərəliliyinin və keyfiyyətinin elə səviyyəyə çatdırılmasıdır ki, həmin məhsul beynəlxalq ticarətdə bərabər şərtlərlə iştirak etsin və rəqabət qabiliyyətliyini saxlasın. 2) Milli iqtisadiyyatın sabitliyinin, müxtəlif mülkiyyət formalarının və sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafı üçün əlverişli şərait yaradılmasını təmin etmək, qeyri-sabitliyə səbəb ola bilən neqativ halların və sosial partlayışlar yarada bilən amillərin qarşısının alınması. 3) Investisiya və innovasiya proseslərinin inkişafı, istehsalın modernləşdirilməsi üçün münbit şəraitin yaradılması, işçilərin ixtisaslaşması və təhsil səviyyəsinin yüksəldilməsi. Iqtisadi təhlükəsizlik dedikdə, milli iqtisadiyyatın dinamik inkişafına şərait yaradan, dövlətin, cəmiyyətin və onun hər bir üzvünün tələbatını ödəmək qabiliyyətində olan, daxili və xarici bazarda rəqabət qabiliyyətini təmin edə bilən, müxtəlif təhlükə və itkilərin təmanatçısı kimi çıxış edən daxili və xarici amillərin məcmusu başa düşülür. 149 Iqtisadi təhlükəsizliyin təmin edilməsi iqtisadi və inzibati metodlarla, habelə xarici ticarətin tam liberallaşdırılmasına tarif və qeyri-tarif üsulu ilə həyata keçirilir. Iqtisadi metodlarla dövlət tənzimlənməsi xarici iqtisadi siyasətsahəsində iqtisadi vasitələrin öyrənilməsinə və tətbiqinə əsaslanır. Gömrük tarifləri bütün ölkələrdə tətbiq edilən və bütün mal qrupları əhatə edən xarici ticarət münasibətlərinin yeganə iqtisadi tənzimləmə vasitəsidir. Idxalın və ələcə də ixracın səmərəli şəkildə tənzimlənməsində gömrük tariflərin rolu böyükdür.iqtisadi inteqrasiya proseslərinin nəticəsi olaraq gömrük tarifləri iqtisadi birlik ölkələrinin xarici ticarət münasibətlərinin ümumi qaydada tənzimlənməsində tətbiq edilir. Gömrük tarifləri rəsmi dövlət orqanları ilə milli sahibkarlar ittifaqlarının qarşılıqlı razılaşması əsasında, habelə dövlətlərarası beynəlxalq ticarət sazişlərinin prinsipləri və normativ aktlarına uyğun olaraq işlənilir 150 8. Gömrük ödənişlərinin hesablanması və ödənilməsi. Suallar: 1. Gömrük ödənişlərin növləri. 2. Gömrük ödənişlərin hesablanması. 3. Gömrük ödənişlərinin ödənilməsinin təmin edilməsi və ödənilməsi. 4. Gömrük ödənişlərindən azad olunma. 5. Gömrük ödənişlərinin tutulması və ödəyicilərin məsuliyyəti. 6. Gömrük borcu və təminat. 1. Dünyada olan hər bir ölkənin dövlət büdcəsi iki əsas mənbəyi üzərində formalaşır - vərgilər və gömrük ödənişlərin sisteminə. Gömrük ödənişləri gömrük sərhədindən keçirilən idxal-ixrac maların axınlarına maliyyə xarakterli təsirlərin məcmusu nəzərdə tutulur. Onlar xarici ticarətinin gömrük-tarif və vergi tənzimlənməsi mexanizmlərin fəaliyyətinə əsaslanır, məcburi ödənilməsinə aidlər və gömrük xidmətinin səlahiyyətlərinə daxildir. Âåðýèëÿð äþâëÿòèí þç ôóíêñèéàëàðûíû ècðà åòìÿñèíäÿí þòðö çÿðóðè îëàí, áó þëêÿíèí ãàíóíâåðècèëèéèíèí òàáåëèéèíäÿ îëàí ôèçèêè âÿ ùöãóãè øÿõñëÿðäÿí äþâëÿò âÿ éåðëè ùàêèìèééÿò îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí ìÿcáóðè ãàéäàäà òóòóëàí âÿñàèòëÿðäèð. Âåðýèëÿð èãòèñàäèééàòûí èíêèøàôûíäà ãöäðÿòëè áèð èãòèñàäè àëÿò êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð, î, ýÿëèðëÿðèíèí âÿ ìàëèééÿ ðåñóðñëàðûíûí éåíèäÿí áþëýöñö ÿìÿëèééàòûíû éåðèíÿ éåòèðèð. Âåðýè ìöíàñèáÿòëÿðè, áèð òÿðÿôinäÿí ùöãóãè, äèýÿð òəðÿôinäÿí èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèì åäèð. G ömrük ödənişləri malların və nəgliyyat vasitələrinin gömrük sərhədindən kəçirilməsi prosesində iştirak edən şəxslərdən gömrük orqanları tərəfindən yığılan pul vəsaitlər təşkil edir. Ödənişlərin verilməsi xarici ticarət ilə bağlı olan əməliyyatların (mütəşəkkil, yada qeyri mütəşəkkil) həyata keçirilməsinin əsas şərtlərindən biridir. Gömrük Məcəllənin 224 maddəsində, Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsində, “Gömrük tarifi haqqında”, “Dövlət rüsumu haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunlarında və müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarının normativ hüquqi aktlarında nəzərdə tutulmuş hallarda gömrük orqanları tərəfindən aşağıdakı gömrük ödənişləri alınır: - gömrük rüsumları; - əlavə dəyər vergisi ; - aksizlər; - yol vergisi; 151 - - məlumatlandırma və məsləhət verməyə görə haqq; - dövlət rüsumu. - gömrük yığımları, o cümlədən: - gömrük işini aparan icra hakimiyyətli orqanı tərəfdən lisenziyaların verilməsi və lisenziya fəaliyyətinin bərpa edilməsinə görə yığımlar; - gömrük rəsmiləşdirilməsi üzrə mütəxəssislərə ixtisas attestatlarının verilməsi və attestatların fəaliyyətinin bərpa edilməsinə görə yığımlar; - gömrük rəsmiləşdirilməsinə görə gömrük yığımlar; - malların saxlancına görə gömrük yığımları; - malların gömrük müşayiətinə görə gömrük yığımları; - digər gömrük ödənişləri. Lakin gömrük ödənişlərin siyahısı ətalətli deyil, o Gömrük Məcəlləsinə görə genişlənir və təzələnir. Gömrük ödənişlərin kateqoriyasına digər yığımlar da aid oluna bilərlər. Məsələn, fiziki şəxslər tərəfindən ödənilən, yada kommersiya bankların, gömrük brokerlərin, daşıyıcıların, ambarların DGK-nin müvafiq reyestrlərinə daxil olmasına görə yığılan, XİF iştrakcılarının məlumatlandırılmasına və konsultasiya verməsinə görə yığılan ödənclər. Gömrük ödənişləri hüquqi şəxslərdən və hüquqi şəxs yaratmadan fəaliyyət göstərən sahibkarlardan alınır. Gömrük ödənişləri öz hüquqi təbiyətinə və iqtisadi məzmununa görə fərqlənirlər. Bu göstəriri ki, ödənişlər öz mahiyyətində vergi xüssusiyyətinə malikdirsə, onlar yalnız respublika qanunlarında əks olunan qaydalara uyğun olaraq alına bilərlər (gömrük və xüsusi rüsumlar, ƏDV, aksizlər, gömrük yığımlarının bir hissəsi) və vergilərin xassələrini özündə əks etdirmiyən ödənişlər isə (müxtəlif xidmətlərin göstərilməsinə görə alınan haqq) Az R-sı hökumətinin normativ aktları ilə nizamlanır. Gömrük ödənişlərinin əsas növlərində idtisadi tərkibinin olması idxal mallarının qiymətinə dolayı yolla təsirini, onların qiymətini baxalaşmağını və eyni zamanda rəqabət qabiliyyətini aşağı salınmasını təstiq edir. Baxmıyaraq ki daxili qanunvericilik vergi və rüsum arasında aydın hədd qoymır, gömrük rüsumu dolayı vergilərinin bir növü kimi qiymətləndirmək olar. Eyni zamanda vergi təşkilatlardan və fiziki şəxslərdən onların mülkiyyət hüququ əsasında,təsərüfat ixtiyarında yada operativ rəhbərlik altında olan pul vəsaitlərinin özgəninkiləşdirilmə formasında dövlətin fəaliyyətinin maliyyələşdirilmə məqsədi ilə onun xeyrinə fərdi əvəzsiz ödənc kimi təfsir olunur. 152 Gömrük ödənişləri onların növündən asılı olaraq milli valyutada eləcə də xarici valyutalarda alına bilərlər. Hər bir gömrük ödənişin növü üçün ayrıca ödəmə müddətləri müəyyən olunur. Malların rəsmiləşdirilməsi ilə əlaqədar olan gömrük vergi və rüsumları yük gömrük bəyannaməsi qəbul edilənə qədər və ya onun qəbul edilməsi ilə eyni vaxtda ödənilir. Kommersiya məqsədləri üçün nəzərdə tutulmayan mallar Az R-nın gömrük sərhədindən keçirilərkən, gömrük ödənişləri gömrük bəyannaməsinin qəbul edilməsi ilə eyni vaxtda ödənilir. Gömrük bəyannaməsi müəyyən edilmiş müddətdə verilmədikdə gömrük ödəmələrinin ödənilmə müddətləri bəyannamənin verilməsi üçün müəyyn edilən müddətin keçdiyi gündən hesablanır. Müstesna hallarda gömrük ödənişlərinin ödənilməsi üçün möhlət verilə və vaxt uzadıla bilər. Gömrük orqanları tərəfindən lisenziyaların verilməsi və lisenziyaların fəaliyyətinin bərpa edilməsinə görə, eləcə də gömrük rəsmiləşdirilməsi üzrə mütəxəssislərə ixtisas attestatlarının verilməsi və attestatın qüvvəsinn bərpasına görə hesablanmış rüsumlar gömrük orqanları tərəfindən lisenziyanın və ixtisas attestatının verilməsi, yaxud bərpası anına qədər ödənilir. Malların gömrük anbarına saxlanmasına görə gömrük yığımları anbar şəhadətnaməsi verilən anda və ya verilənə qədər ödənilir. Malların gömrük müşayiətinə görə gömrük yığımlarının ödənilməsi malların gömrük müşayiətinin həyata keçirilməsi barədə qərar gömrük orqanı tərəfindən qəbul edildikdən sonra, lakin onun faktiki icra olunması anına qədər həyata keçirilir. Məlumatlandırma və məsləhət verməyə, həmçinin ilkin qərarların qəbulu və gömrük auksionlarında iştirak etməyə görə haqq gömrük orqanı tərəfindən xidmətlərin göstərilməsi anına qədər ödənilir. Gömrük rüsumunun, aksizlərin və gömrük yığımlarının hesablanması üçün “Gömrük tarifi haqqında” Az R-sı Qanuna uyğun olaraq müəyyən edilən malların və nəqliyyat vasitələrinin gömrük dəyəri əsas götürülür. Əlavə dəyər vergisinin hesablanması üçün malın gömrük dəyərinin və gömrük rüsumunun cəmi, aksizli mallar üçün isə, həmçinin, aksiz məbləğinin cəmi əsas götürülür. Gömrük yığımlarına aşağıdakılar aiddir: - gömrük nəzarətinin həyata keçirilməsi ilə bağlı gömrük yığımları; - gömrük müşayiətinə görə gömrük yığımları; 153 - malların saxlancına görə gömrük yığımları; - gömrük rəsmiləşdirilməsi üzrə mütəxəssislərə ixtisas attestatının verilməsinə görə yığımlar; - bankların və bank olmayan kredit təşkilatlarının müvafiq icra hakimiyyəti orqanının reyestrinə daxil edilməsinə görə yığımlar. Gömrük yığımlarının məbləğini müvafiq icra hakimiyyəti orqanı müəyyən edir. Saxlanca görə gömrük yığımları saxlanca verilmiş malların və nəqliyyat vasitələrinin orta dəyərindən asılı olaraq Az R-sı Maliyyə Nazirliyi ilə razılaşdırılmaqla DGK tərəfindən müəyyən edilən miqdarda hesablanır. Az R-sı DGK tərəfindən lisenziyaların və ixtisas attestatlarının verilməsi və onların fəaliyyətinin bərpa edilməsinə görə alınan yığımların məbləği R-ka Nazirlər Kabineti tərəfindən müəyyən edilir. Digər gömrük ödənişlərinin hesablanması zamanı əsas kimi Az r-sı Malıyyə Nazirliyi ilə razılaşdırılmaqla DGK tərəfindən müəyyən məbləğlər əsas götürülür. Gömrük nəzarətinin həyata keçirilməsi ilə bağlı gömrük yığımları (232). Gömrük orqanları gömrük nəzarətini iş vaxtı ərzində həyata keçirərkən, Gömrük Məcəllədə və digər normativ aktlarda nəzərdə tutulmuş hallar istisna olmaqla, aşağıdakıların yerinə yetirilməsinə görə müvafiq icra hakimiyyəti orqanının müəyyən etdiyi məbləğdə gömrük yığımları alırlar: - malların gömrük rəsmiləşdirilməsinə; - gömrük nəzarəti və rəsmiləşdirilməsi ilə əlaqədar olaraq bəyannaməçinin, mallar barəsində səlahiyyəti olan şəxslərin və ya onların nümayəndələrinin təşəbbüsü ilə malların gömrük ekspertizasının aparılmasına; - malların gömrük nəzarəti altında məhvinə. Mallara və nəqliyyat vasitələrinə gömrük nəzarəti gömrük orqanlarının iş vaxtından kənar saatlarda və iş yerindən kənarda həyata keçirildikdə, gömrük yığımları ikiqat məbləğdə alınır. Gömrük hərraclarında iştiraka görə onun iştirakçılarından müvafiq icra hakimiyyəti orqanının müəyyən etdiyi məbləğdə haqq alınır. Müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən bəzi fəaliyyət növlərinə lisenziyaların verilməsinə görə qanunvericiliklə müəyyən edilmiş məbləğdə dövlət rüsumu alınır. 154 Beynəlxalq avtomobil daşımalarını yerinə yetirən nəqliyyat vasitələrinə sərhəddə icazə blanklarının verilməsinə görə “Dövlət rüsumu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə müəyyən edilmiş məbləğdə dövlət rüsumu alınır. Ratifikasiya olunan beynəlxalq müqavilələrə münasibətdə gömrük ödənişlərinin tətbiqi “Hasilatın pay bölgüsü haqqında”, “Əsas boru kəməri haqqında” sazişlərin və bu qəbildən olan digər beynəlxalq müqavilələrin icrası ilə bağlı gömrük ərazisinə gətirilən və bu ərazidən aparılan mallara gömrük ödənişləri həmin sazişlərin müddəalarına uyğun olaraq tətbiq edilir. Ödəyəcilər gömrük ödənişlərin ödənilməsinə görə məsuliyyət daşıyırlar. Az R-nın Gömrük Məcəlləsi gömrük sərhədindən keçirilən mallara görə gömrük ödənişlərinin ödənilməsi istənilən şəxs tərəfindən həyata keçirilməsinə icazə verir. Bununla yanaşı “istənilən şəxs” gömrük ödənişlərin ödəyicisiki kimi baxıla bilməz çünki ödənislərin ödəməyi onların vəzifə yox hüququdir. Müəyyən olunmuş müddət ərzində ödənişi ödənilmədiyi halda, gömrük orqanları yalnız ödəniş üçün məsuliyyət daşıyan şəxsdən müvafiq vəzifələrini yerinə yetirilməsini tələb eliyəcəklər. Gömrük Məcəlləsinin maddələrinə əsaslanaraq gömrük ödənişlərinin bütün ödəyəcəklərini bir neçə müstəqil qrupasına bölmək olar. 1. Gömrük ödənişlərinin məcburi ödəyiciləri . Məcburi ödəyiciləri kimi deklarantlar və brokerlər cixiş edirlər. Həmin şəxslər gömrük ödənişlərinin məcburi ödəyəciləri kimi baxılmasına əsas onların gömrük ödənişlərin ödənilməsini tələb edən gömrük əməliyyatlarında və gömrük prosedurlarında iştirak etməsidir. 2. Gömrük ödənişlərinin mümkün olan ödəyəciləri. Ödəyicilərin həmin kateqoriyası yalnız müəyyən şərait yarandığı halda (adətən, malların qanuni keçirilməsi faktından fərqlənən hadisə nəzərdə tutulur) hansı ilə Gömrük Məcəlləsi gömrük ödənişlərin ödənilməsi məsuliyyətinin yaranmasını bağlıyır. Gömrük ödənişlərin mümkün olan ödəyiciləri sayına aşağıdakılar aiddir: - malların itirilməsi, yada gömrük orqanlarının icazəsi olmnadan onların boşaldılması və təzədən yüklənməsi zamanı (dəmiz, çay limanlarında, təyinat yerində) üçünçü şəxslərə təhvil edilməsi halda, daşınma, yüklənmə əməliyyatları yerinə yetirən şəxs; - daxili tranzit proseduru şərtlərinə uyğun olaraq malların daşıyıcısı (gömrük daşıyıcısı, beynəlxalq daşıyıcısı yada daxili gömrük tranzitinə görə icazə alan başqa şəxs) yada xarici malların gömrük təyinat məntəqəsinə çatdırılmadığı halda ekspeditor; 155 - müvəqqəti saxlanca yerləşdirilmiş mallarının itirilməsi yada gömrük orqanlarının icazəsi olmadan təhvil verilməsi halda müvəqqəti saxlanc anbarının sahibi; - saxlanılan malların itirilməsi, yada gömrük orqanının icazəsi olmadan təhvil verilməsi halda gömrük anbarının sahibi; - gömrük ərazisində malların emalına görə icazəni almiş yada emala görə icazəsini təhvil almış şəxs; - gömrük ərazisində kənarda malların emalına görə icazəni almiş şəxs; - rüsumsuz ticarət mağazasının sahibi; - müvvəqəti idxal üçün icazə almış yada müvəqqəti idxal olunmuş malların təhvil almış şəxs; - gömrük sərhədindən malların və nəqliyyat vasitələrin qanunsuz qaydada keçirilən şə xs; - malların və nəqliyyat vasitələrinin gömrük sərhədindən qanunsuz keşirilməsində iştirak edən şəxslər, əgər bu cür keçirilməsinin qeyri-qanuni olmadığı barəsində bilirdirlər yada bilməlidirlər; - malların səhlənkər alıcıları yəni malların alınması zamanı onların qeyri-qanunu ölkəyə gətirilməsi barəsində məlumatları olduğuna baxmıyaraq malları və nəqliyyat vasitələrini öz mülkiyyətinə keçirilən şəxslər; - beynəlxalq poçt göndərişləri həyata keçirilməsinə görə gömrük orqanının icazəsini itirmiş yada icazə olmayan fəaliyyət göstərən poçt rabitə təşkilatı. 2. Gömrük rüsumunun, aksizlərin və gömrük yığımıarının hesablanması üçün “Gömrük tarifi haqqında” Az R-sı Qanuna uyğun olaraq müəyyən edilən malların və nəqliyyat vasitələrinin gömrük dəyəri əsas götürülür. Mal qismində Azərbaycan R-nın gömrük sərhədindən keçirilən nəqliyyat vasitələri də daxil olmaqla malların, o cümlədən müşayiət olunmayan baqajda, beynəlxalq poçt göndərişlərində keçirilən kommersiya məqsədləri üçün nəzərdə tutulmayan malların və yüklərin, həmçinin nəqliyyat vasitələrinin gömrük rəsmiləşdirilməsinə görə gömrük dəyərinin 0,15% miqdarında (həmin tarixə Az R-nın Mərkəzi Bankı tərəfindən müəyyən edilən məzənnəyə görə 10 ABŞ dollarından az olmayaraq) gömrük yığımı hesablanır. Bir neçə adda olan malların bəyan olunması zamanı əsas YGB-nın ayrılmaz hissəsi olan əlavə vərəqlərdən istifadə olunur. Bu zaman YGB-nın hər bir əlavə vərəqi üçün 156 sövdələşmə xarakterindən asılı olmayaraq 5 ABŞ dolları məbləgində Az R-nın Mərkəzi Bankı tərəfindən müəyyən edilən məzənnəyə görə manatla ödənc hesablanır. Azərbaycan R-nın gömrük sərhədindən tranzit gömrük proseduru altında keçirilən malların gömrük rəsmiləşdirilməsinə 30 ABŞ dolları, hər əlavə tranzit YGB-ləri üçün 10 ABŞ dolları miqdarında Az R-sı Mərkəzi Bankı tərəfindən müəyyən edilən məzənnəyə görə manatla gömrük yığımları hesablanır. Fiziki şəxslər tərəfindən Az R-nın gömrük ərazisinə gətirilən (o cümlədən müvəqqəti gətirilən) nəqliyyat vasitələrinin qeydə alınması üçün vəsiqə verilməsinə görə: - yük və minik avtomobilləri, mikroavtobus və avtobuslar üçün – 20 ABŞ dolları; - digər nəqliyyat vasitələri üçün 15 ABŞ dolları məbləğində Mərkəzi Bank tərəfindən müəyyən edilən məzənnəyə uyğun olaraq manatla ödənc hesablanır. Saxlanca görə gömrük yığımları saxlanca verilmiş malların və nəqliyyat vasitələrinin orta dəyərindən asılı olaraq Az R-sı Malıyyə Nazirliyi ilə razılaşdırılmaqla Dövlət Gömrük Komitəsi tərəfindən müəyyən edilən miqdarda hesablanır. Gömrük ödənişlərinin ödəyiciləri, gömrük ödənişlərinin hesablanması, alınması və hesablara daxil edilməsi, ödənilmə müddətinin uzadılması, gömrük ödənişlərinin qaytarılması qaydaları, gömrük borcu, gömrük borcunun ləğvi, malların gömrük dəyərləndirilməsi, gömrük borcunun ödənilməsinin təmin edilməsi üsulları və onlardan istifadə, həmçinin gömrük ödənişləri ilə bağlı güzəştlər və başqa məsələlər Gömrük Məcəllə və digər normativ hüquqi aktlarla müəyyən edilir. Fiziki şəxslər tərəfindən gömrük sərhədindən kommersiya məqsədləri üçün nəzərdə tutulmayan mallar keçirilərkən gömrük ödənişləri müvafiq icra hakimiyyəti orqanının müəyyən etdiyi sadələşdirilmiş qaydada alınır. Bəyan olunan mallara gömrük ödənişlərinin tətbiqi zamanı onların xarici iqtisadi fəaliyyətin mal nomenklaturasına uyğun kodu əsas götürülür. Gömrük rüsumlarının dərəcələri göstərilməklə, bu dərəcələrin həm malların adları, həm də kodları üzrə axtarışının həyata keçirilməsinə, qanunla nəzərdə tutulmuş digər gömrük ödənişlərinin məbləğlərinin öyrənilməsinə imkan verən, malları gömrük sərhədindən keçirən şəxslərin istifadəsi üçün nəzərdə tutulan və istifadəsi sadə olan elektron avadanlıqlar gömrük sərhəd buraxılış məntəqələrində hər kəsin yaxşı görə biləcəyi yerlərdə yerləşdirilməlidir. Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinə uyğun olaraq gömrük orqanları tərəfindən Gömrük Məcəllənin 228-230-ci maddələrində göstərilən vergilər alınır. (ƏDV, aksiz, yol vergisi) 157 Gömrük orqanları tərəfindən alınan vergilərin ödəyiciləri, vergilərin hesablanması və ödənilməsi qaydaları, vergilərdən azaedilmə, ödənişlərə möhlət verilmə və onların qaytarıldığı hallar və qaydalar Gömrük Məcəllə və Vergi Məcəlləsi ilə tənzimlənir. Gömrük ərazisinə gətirilən və bu ərazidən aparılan mallara əlavə dəyər vergisi Gömrük Məcəlləyə və Vergi Məcəlləsinə uyğun olaraq tətbiq edilir. Gömrük ərazisinə gətirilən və bu ərazidən aparılan mallara aksizlər Gömrük Məcəlləyə və Vergi Məcəlləsinə uyğun olaraq tətbiq edilir. Yol vergisi (230) Gömrük Məcəlləyə və Vergi Məcəlləsinə əsasən xarici dövlətlərdə qeydiyyatda olan avtonəqliyyat vasitələri gömrük ərazisinə daxil olarkən, yol vergisi tətbiq edilir. Yol vergisi xarici dövlətlərdə qeydiyyatda olan avtonəqliyyat vasitələri gömrük ə razisinə daxil olan zaman gömrük orqanları tərəfindən tutulur və bir bank günü ərzində dövlət büdcəsinə köçürülür. Azərbaycan R-nın gömrük ərazisinə gətirilən bir qrup mallardan “Aksizlər haqqında” Azərbaycan Respublikası qanununa, və Nazirlər Kabinetinin müvafiq qərarına uyğun olaraq aksiz vergisi tutulur. Azər R-sı ərazisinə gətirilən aksizli malların siyahısı Milli Məclis tərəfindən müəyyən edilir. Aşağıdakılar vergitutma obyekti hesab olunur: - bəyanedilmə tarixdən asılı olmayaraq MBD üzvü olan dövlətlərin (Gürcüstan, Qazaxıstan, Özbəkistan respublikaları istisna olmaqla) hüdudlarından kənarda istehsal edilmiş, Az R-na gətirilən, istehsal buraxılış tarıxdən bir ilə qədər keçmiş minik avtomobillərinin gömrük dəyəri; - MBD üzvü olan ölkələrin istehsalı (mənşə sertifikatı) olub MBD dövlətləri hüdudlarından gətirilən istehsal buraxılışı tarixindən bir ilə qədər keşmiş minik avtomobillərinin (tarixdən asılı olmayaraq) gömrük dəyəri; - mənşə və gətirildiyi ölkədən asılı olmayaraq Qaydaların 2 №-li Əlavəsində göstərilən neft məhsullarının gömrük dəyəri; - MDB dövlətlərinin istehsalı olmayan, Qaydaların 2 №-li Əlavəsində göstərilən spirtli içkilər və tütün məmulatlarının gömrük dəyəri (bu zaman nəzərə alınmalıdır ki, MDB dövlətlərinin istehsalı olan spirtli içkilər və tütün məmulatları MDB dövlətləri hüdudları kənarından gətirildikdə ümumi qaydada aksiz vergisinə cəlb olunur). 158 Azərbaycan R-sı ərazisinə idxal olunan mallara aksiz vergisi onların gömrük dəyərindən müəyyən edilmiş faizlərlə hesablanır. Spirtli içkilər, tütün məmulatı və neft məhsullarına aksiz vergisi dolayə yolla, minik avtomobillərinə isə onların gömrük dəyərindən müəyyən edilmiş faizlə birbaşa hesablanır. Az R-sı ərazisinə idxal olunan aksizli malların və aksiz tətbiq edilən minik avtomobillərinin gömrük rəsmiləşdirilməsi zamanı onların müəyyən edilmiş gömrük dəyərini D, aksiz vergisinin dərəcəsini A hərfi ilə işarə etsək, onda aksiz vergisinin məbləği aşağıdakı kimi hesablanacaqdır: Yüklə 1,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|