Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzalarí Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları haqqında túsinik

GÁPTIŃ eKINSHI DÁREJELI AǴZALARÍ
Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları haqqında túsinik
Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları bas aǵzalardı yamasa basqa bir atawısh sózden bolǵan ekinshi dárejeli
aǵzalardı tolıqtırıp, túsindirip keledi. Ekinshi dárejeli
aǵzalar grammatikalıq mánisine hám xızmetine qaray
tolıqlawısh, anıqlawısh hám pısıqlawısh bolıp úshke
bólinedi. Bul máni ózleri túsindirip kelgen sózlerge
qatnaslı sorawlar qoyıw arqalı anıqlanadı. M ı s a l ı :
Mayda ulpa, qunarlı topıraq olarǵa júdá unadı. (Ó. X.)
Bul gáptegi dıqqat etilgen sózler tómendegi ekinshi
dárejeli aǵzalarǵa bólinedi: (qanday topıraq?) mayda ulpa,qunarlı—anıqlawısh; (kimlerge unadı?) olarǵa
—tolıqlawısh;
(qalay unadı?) júdá—pısıqlawısh.
Is-háreketti zatlıq mánide túsindiretuǵın ekinshi dárejeli aǵzaǵa tolıqlawısh delinedi.
Tolıqlawıshlar, kóbinese bayanlawısh penen baylanısadı.
Olar zatlıq mánidegi tabıs hám qıya seplik qosımtalı,
tirkewishli sózlerge qoyılatuǵın sorawlarǵa juwap beredi. M ı s a l ı : 1. Aspandı tunjıraǵan bult bastı. (M.
D.)
2. Shopanlarǵa oǵada qolaylı sharayat dúzildi. (J. A.)
3. Biziń úyde jolawshılar ushın hámmesi tayar bolǵan
edi. 4. Búgin Oksana óziniń aǵası menen Ukrainaǵa
ketedi. (M. K.)
Tolıqlawıshlar tómendegi sóz shaqapları arqalı bildiriledi:
1. Tolıqlawısh, kóbinese zatlıq mánidegi seplik
qosımtalı atawısh sózlerden boladı: 1. Danalar ilimdi
mal-dúnyadan abzal kóredi. 2. Kim de kim kitapqa
kóp qarasa, kitap onıń zeynin ashadı. Kitap ótmishten
de, keleshekten de xabar beredi. («Atalar sózi») 3. Ana,
saǵan minnetdarman. (S. X.) 4. Jaqsıǵa aytsań bir gápti, aldıńda basın iyedi. Jamanǵa bir is tapsırsań, pitkenshe
ishiń kúyedi. 5. Aqıllıǵa gáp aytsań, kóp keshikpey pitedi.
(Naqıl) 6. Olar ósip-órlewdi, bekkemleniwdi biledi. (J. A.)
7. Bilegi juwan birdi jıǵadı, bilimi kúshli mıńdı jıǵadı.
Ayaǵı úlken sıyǵanın kiyedi, ayaǵı kishkene súygenin
kiyedi. (Q.n.m.)
2. Atawısh sózlerge haqqında, tuwralı, jóninde, menen, ushın tirkewishleriniń dizbeklesiwinen de boladı.
M ı s a l ı : 1. Men Tórtkúlde júrip, usı shaydı siz ushın
aldım. (T. Q.) 2. Sánem qızı tuwralı kóp oylanatuǵın
boldı. (T. Q.) 3. Inkamal apay okeandaǵı Ceylon atawı
jóninde oqıwshılarǵa sóylep berip atır. (Sh.A.) 4. Bárimiz
de mal menen adambız. (T. Q.)
Tolıqlawısh grammatikalıq bildiriliw hám mánisine
qaray tuwra tolıqlawısh hám qıya tolıqlawısh bolıp ekige
bólinedi.
Tolıqlawıshlar dúzilisine qaray jay, qospa hám
keńeytilgen tolıqlawısh bolıp úshke bólinedi.
Zatlıq mánidegi dara atawısh sózlerden bolǵan
tolıqlawıshqa jay tolıqlawısh delinedi.
1. Jay tolıqlawıshlar dúzilisine qaray dara sóz, birikken sóz hám mánili sózler menen tirkewishlerdiń
dizbeginen boladı. M ı s a l ı : 1. Kún batqannan keyin elektr
nurı Ústúrtti birden jaqtıǵa bólep jiberdi. (J. S.) 2. Quwat dalaǵa qatar qaǵıp qoyılǵan qazıqlardıń birewine
Temirkókti bayladı. (J. S.) 3. Gúres waqtında arzımaytuǵın
nárseler tuwralı oylaǵannan góri jeńis haqqında oylaw
abzal. (Termiziy)
2. Dizbekli qospa sóz yamasa gáp aǵzalarına bólinbeytuǵın sózler

diń dizbeginen bolǵan tolıqlawıshqa qospa
tolıqlawısh delinedi.
Dizbekli qospa atlıqlardan, qospa san atlıqlasqan qospa feyillerden hám gáp aǵzalarına
bólinbeytuǵın sózlerdiń dizbeginen boladı. M ı s a l ı : 1.
Terezeden túsken quyash nurı jaydıń ishin jaqtırtıp jiberdi. (T. Q.) 2. Mal sharwashılıǵına ayrıqsha itibar
berildi.
(G. S.) 3. Otız besti altıǵa bóliwge boladı. 4. Sonda da
túsindirmey ketiwdi nadurıs kórdi. (T. Q.)
Keńeytilgen tolıqlawısh atawısh feyil hám kelbetlik feyil toplamları arqalı bildiriledi. Olardı dúziwshi
atawısh hám kelbetlik feyiller atlıqlasıp, tolıqlawıshqa
tán seplik qosımtalardı hám tirkewishlerdi qabıl etedi.
M ı s a l ı : 1. Ilimli adam sonday adam, ol ózin ullı islerdi orınlawǵa tayarlaydı. (Abdulbarakat Qadiriy) 2.
Paxtakeshler ǵawashanı suwǵarıwdı basladı. («E. Q.») 3. Biraq,
ol kóbirek túsindirgendi jaqsı kóredi. (S. S.)
Awıspalı feyilge qatnaslı tabıs sepligi arqalı bildiretuǵın tolıqlawıshqa tuwra tolıqlawısh delinedi.
Tuwra tolıqlawısh kimdi? neni? kimin? nesin? qayerin?
degen sorawlarǵa juwap beredi.
Tuwra tolıqlawısh, kóbinese awıspalı feyilden ańlatılǵan is-háreketke qatnaslı aytıladı, sol is-háreket
tuwra
qaratılǵan obyektti bildiredi. M ı s a l ı : Olar qazılǵan
shuqırlardı kórdi. Ǵawashanıń túplerin suwırıp aldı.
Olardı tekserip kórdi. Suwdıń beriliwin, onı jerdiń
qabıl etiwin jaqsılap kórip shıqtıq. Jáhángir aǵanıń
aytqanı júz procent múltiksiz durıs. Hámmemiz de sonı
tastıyıqlaymız. (Ó. X.)
Geyde tuwra tolıqlawısh bayanlawıshqa jaqın, qatarlasa kelgende, tabıs sepliginiń qosımtasız túrinde de
qollanıladı. Bunday jaǵdayda tuwra tolıqlawısh xızmetindegi sóz ulšwmalıq mánidegi zattı bildiretuǵın
ǵalabalıq atlıqlardan boladı. M ı s a l ı : Arbakesh Shortanbaydan
otın tasıydı. (Sh. S.) Pursattı qoldan bermey tez tuqım
sebiw kerek. (Ó. X.)
Barıs, shıǵıs, orın seplik qosımtaları hám geypara
tirkewishler arqalı bildirilgen zatlıq mánidegi sózlerge qıya tolıqlawısh delinedi.
Qıya tolıqlawısh, kóbinese awıspasız feyillerden,
geyde atawısh sózlerden bolǵan bayanlawısh penen
baylanısıp, kimge? nege? kimnen? neden? kimde?
kim (ne) haqqında? kim (ne) menen? kim ushın? t.b.
sorawlarǵa juwap beredi. M ı s a l ı : 1. Ózińnen keyingilerge úlgi bolaman deseń, ózińnen burınǵılardan
ibrat al.
(«Atalar sózi») 2.Dasturqanǵa mazalı taǵam keldi. (M. K.)
3.Sira, ǵawashalarǵa bir nárse jetispeydi. 4.Nege deseńiz,
túp-tamırda lám-ızǵar joq bolıwı itimal. (Ó. X.) 5. Siz is
jóninde sóylestińiz. (M. D.)
Zat hám zatlıq mánidegi sózdiń sın-sıpatın, sapası
hám menshikleniwin bildiretuǵın ekinshi dárejeli aǵzaǵa
anıqlawısh delinedi.
Anıqlawısh qanday? qaysı? qansha? neshe? qaydaǵı?
kimniń? neniń? t.b. sorawlarǵa juwap beredi. M ı s a l ı :
1. Kúnniń (neniń?) sáwlesi altın (qanday?) nurın
shashtı. (N. D.) 2. Bizler jolda toǵaydaǵı (qayerdegi?)
awılǵa qayırıldıq. (T. Q.) 3. Kún awǵansha on segiz
(qansha?) bala jıynaldı. (N. D.) 4. Keshki (qaysı?) saǵım
jiyekti orap aldı. (Ó. A.)
Anıqlawıshlar, tiykarınan, tómendegi belgilerge iye
boladı: 1) zat hám zatlıq mánidegi gáp aǵzaların sı-
patlaydı; 2) tiykarınan, kelbetlikten hám zattıń sapasın,
sanın hám t.b. belgilerin bildiretuǵın sóz shaqaplarınan
boladı; 3) ózi túsindiretuǵın aǵzası menen jupkerlesiw
hám úylesiw usılında (iyelik sepliginde) baylanısadı;
4) ózi anıqlaytuǵın sózdiń aldında turadı.
Anıqlawıshlar morfologiyalıq bildiriliwi hám baylanıs usılına qaray jupkerlesiwshi anıqlawısh hám úylesiwshi
anıqlawısh bolıp ekige bólinedi.
Gápte zatlardıń sın-sıpatın, sapasın, san-muǵdarı,
tártibi hám t.b. mánilerin bildiretuǵın anıqlawıshqa jupkerlesiwshi anıqlawısh delinedi.
Jupkerlesiwshi anıqlawısh ózi sıpatlap kelgen anıqlanıwshı aǵza menen birgelikte jupkerlesiwshi sóz
dizbegin
dúzedi: salqın samal, qızıl gúl.
Jupkerlesiwshi anıqlawıshlar tómendegi sóz shaqapları
arqalı bildiriledi:
1) kelbetlik arqalı: Ol juwılǵan aq kóylek kiyip, aq
jawlıq jamılıp alǵan edi. (Sh. A.)
2) sanlıq arqalı: Sayaxatqa on eki bala kettik. (N. D.)
3) almasıq arqalı: Házir bul jerler tınısh múlgip
tur. (Sh. A.)
4) atlıq arqalı: Ol tórde turǵan temir krovatlarǵa birbir qarap qoydı. (X. S.)
5) ráwish arqalı: Teatrdıń aldına birtalay adam
jıynalǵan. (Ó. X.)
6 ) kelbetlik arqalı: Ol toqıp atırǵan z a tı n
toqtattı. (M. K.)
7) eliklewish sóz arqalı: At tuyaǵınıń pıtır-pıtır dúrsildisi esitildi. (T. Q.)
Iyelik sepliktegi sóz arqalı bildirilgen anıqlawıshqa
úylesiwshi anıqlawısh delinedi.
Úylesiwshi anıqlawısh anıqlanıwshı sóz benen tartım
qosımtası arqalı baylanısadı.
Úylesiwshi anıqlawısh iyelik sepliginde qollanıl-
ǵanlıqtan kimniń? neniń? qay jerdiń? degen sorawlarǵa
juwap beredi. M ı s a l ı : 1. Ábdikárimniń ǵazı joq bolıp
ketken. (A. B.) 2. Araldıń salqın samalı esip tur. (A. B.)
Úylesiwshi anıqlawısh orın tártibi jaǵınan anıqlanıwshı aǵza menen jaqın, qatar turıp ta yamasa aralarında basqa sózler kelip, uzaq turıp ta baylanısadı:
1. Reyimbaydıń baylawlı turǵan eki atı anda-sanda
oqıranıp qoyadı. (S. S.) 2. Jazdıń búgingi aysız aqshamı
biraz salqın edi. (T. Q.)
Úylesiwshi anıqlawısh tómendegi sóz shaqaplarınan
boladı:
1) atlıqtan: Bul ónimler, ásirese Qarjawbaydıń
atızınan kóbirek alındı. (Q. J.);2) almasıqtan: Hárbir padashı ózleriniń malların
túwellep atır. (Q. J.)
3) sanlıqtan: Besewiniń minez-qulqı, haqıyqattan da
bir-birine jaqın.
4) kelbetlik feyilden: Jıynalǵanlardıń kewlin alıw
ushın hárbirine kewilli juwap qaytarıwǵa háreket etedi.
(S. K.)
Anıqlawıshlar dúzilisine qaray jay, qospa hám keńeytilgen anıqlawısh bolıp úshke bólinedi.
1. Jay anıqlawıshlar tómendegi dúzilistegi sózlerden
boladı:
a) dara hám birikken sózlerden boladı. M ı s a l ı :
1. Awıldan kelgen ziyrek, aqıllı balalar menen dos
boldım. 2. Jamurat penen ekewin Aqsuwattaǵı jılqıǵa
jiberdim.(J. S.)
b) jup sózlerden boladı. Mı salı: 1.Súriw-súriw mallar
biriniń izinen biri dizilisip kete beredi. (Sh. A.) 2.Padapada malı, úyir-úyir jılqıları qarawsız qalǵan. (K. S.)
d) mánili sóz benen tirkewishlerdiń dizbeginen boladı. M ı s a l ı : Kúni menengi miynetimiz zayaǵa
ketpedi. (K. S.)
2. Dizbekli qospa sózlerden, gáp aǵzalarına bólinbeytuǵın sózlerdiń dizbeginen bolǵan anıqlawıshlarǵa
qospa anıqlawısh delinedi. M ı s a l ı : 1. Qızıl júzli jigittiń
qızarǵanı ólgeni. (Naqıl) 2. Orta boylı, qarapáreń jigit
ásten ornınan turdı. 3. Bul qurılısqa pútkil Qaraqalpaqstannıń barlıq jerlerinen on mıńnan aslam adam jıynaldı. (N.D.) 4. Sıdıqtıń sumlıqqa júyrik gellesi máseleniń
eki jaǵın da oylap úlgergen edi. (Sh.S.)
3. Keńeytilgen anıqlawıshlar tómendegi feyil toplamları
arqalı bildiriledi:
a) kelbetlik feyildiń basqarıwındaǵı feyil toplamlarınan
boladı. M ı s a l ı : 1. Alısta ǵawdıyıp júretuǵın kombaynlar da kórinbeydi. (Sh. A.) 2. Úlken keń oypattıń
ishinde
jelkildesip ırǵalıp ósken ǵawashalar jawdırasıp tur. (Ó. X.)
b) atawısh feyillerdiń basqarıwındaǵı feyil toplamınan
boladı. M ı s a l ı : 1. Mallar ushın ot-shóp tayarlaw isi
gújidi. (T. Q.) 2. Meni ózimniń suwǵarıw hám kanal
qazıw jumıslarıma qoyǵanıńız jaqsı bolar edi. (T.N.)
Eki atlıq qatar kelip, biri ekinshisin qosımsha má-
nide túsindirip, ayqınlap kelgen sózler ayqınlawısh delinedi. Qatar kelgen eki atlıqtıń qosımsha máni
beriwshi,
túsindiriwshi sózi ayqınlawısh, al qosımsha mánige iye
bolǵan, túsindiriliwshi sóz ayqınlanıwshı aǵza delinedi.
Ayqınlawısh qaysı? degen sorawǵa juwap beredi.
Mısalı: Bas shıpaker Esemurat Tamaraǵa náwbetshi
bolıwdı tapsırdı. (Q. J.) Bul gáptegi dıqqat etilgen bas
shıpaker sózi ayqınlawısh, Esemurat sózi ayqınlanıwshı.
Bunda Esemurat sózin bas shıpaker sózi kásibi boyınsha
ayqınlap kelgen.
Ayqınlawısh hám ayqınlanıwshı ǵalabalıq hám anıq
mánili atlıqlardan bolıp kelgende, anıq mánili atlıq
ayqınlawısh boladı da, ǵalabalıq atlıq ayqınlanıwshı
boladı. Jazıwda olardıń aralarına defis qoyıladı. M ı s a l ı :
lyotshik-kosmonavt, mexanik-aydawshı, xatker-mashinistka, shıpaker-terapevt, ana-watan, ana-jer t.b.
Gazeta-jurnal, kórkem ádebiyat, mákeme t.b. menshikli atları ayqınlawısh mánisinde qollanıladı. Bunday ayqınlawısh mánisindegi atlıqlar bas háripten baslanıp,
tırnaqshaǵa alınıp jazıladı. Mı salı: «Erkin Qaraqalpaqstan» gazetası, «Ámiwdárya» jurnalı, «Qoblan»
dástanı,
«Nókis» miymanxanasš t.b.
Eger ayqınlawıshlar adam atlarınan bolıp kelse,
tırnaqshaǵa alınbaydı. Bunday jaǵdayda adam atınan
keyin atındaǵı sózi qollanıladı. M ı s a l ı : Berdaq
atındaǵı mektep, Ájiniyaz atındaǵı pedinstitut, Ernazar
alakóz gúzarı t.b.
Ayqınlawıshlar ayqınlanıwshı aǵzanı kásibi, mamanlıǵı,
hámeli, milleti, tuwısqanlıǵı, laqabı, húrmetli ataǵı t.b.
belgileri boyınsha ayqınlaydı: Omar shayır, Erejep etikshi, Elmurat zerger, Ǵaniy palwan, Dosbergen
traktorshı,
Jiyrenshe sheshen, akademik Nurmuxammedov, professor
Nasırov t.b.
Ayqınlawıshlar orın tár tibi jaǵınan ayqınlanıwshı
aǵzadan aldın da, keyin de kele beredi.
Ayqınlawıshlar ayırımlanbaǵan ayqınlawısh hám
ayırımlanǵan ayqınlawısh bolıp eki túrge bólinedi.
Ayırımlanǵan ayqınlawısh ayırımlanǵan aǵzalı gáplerdiń
quramında úyreniledi.
Is-háreketti (bayanlawıshtı) orın, waqıt, sın, muǵdardáreje, sebep-maqset hám t.b. mánilerde
sıpatlaytuǵın
ekinshi dárejeli aǵzaǵa pısıqlawısh delinedi.
Pısıqlawıshlar qayda? qayerde? qashan? qalay? qáytip?
qansha? qansha ret? ne sebepten? nelikten? ne qılsań?
ne qılsa da? ne qılǵan menen? t.b. sorawlarǵa juwap beredi. M ı s a l ı : 1. Keshe (qashan?) usı fermaǵa
(qayda?)
keldim. (J. S.) 2. Ol oyın tez (qalay?) juwmaqladı. (T. Q.)
3. Quyash kem-kemnen (qalay?) qızara basladı. (Sh. A.) 4. Teńizden (qayerden?) balıq kóp (qansha) uslandı.
5. Onıń júzi quwanǵanınan (nelikten) qızarıp ketti. (S. S.)
Pısıqlawısh tómendegi belgilerge iye boladı:
1) is-hárekettiń isleniwindegi hár túrli ráwishlik
mánilerdi bildiredi;
2) ráwishlik mánidegi sorawlarǵa juwap beredi;
3) ráwish, hal feyil, qıya seplik qosımtalı hám
tirkewishli atlıq hám t.b. sózlerden boladı;
4) ózi qatnaslı sóz benen jupkerlesiw hám basqarıw
usıllarında baylanısadı;
5) bayanlawıshtan uzaqlasıp, gáptiń basında kelgende
bayanlawısh penen sintaksislik baylanısı kúshsizlenedi.