Guliston davlat universiteti b. A. Xasanov, A. A. Xashimov, A. B. Muxametov, A. A. Abduvohidov buxgalteriya hisobi


Pul mablag’lari va hisob-kitoblarning mazmuni



Yüklə 2,01 Mb.
səhifə51/524
tarix30.09.2023
ölçüsü2,01 Mb.
#150972
1   ...   47   48   49   50   51   52   53   54   ...   524
Guliston davlat

2.2. Pul mablag’lari va hisob-kitoblarning mazmuni
hamda ularni hisobga olishning vazifalari

Bozor iktisodiyoti sharoitida naqd pulsiz hisob kitoblardan samarali foydalanish korxonalar iqtisodiyotining barqaror rivojlanishini ta’minlovchi asosiy omillaridan biridir. Chunki korxonalar faoliyatining uzluksiz davom etishini ta’minlash uchun zarur ishlab chiqarish zahiralari va mehnat vositalari sotib olish, davlat byudjetidan tashqari fondlar uchun to’lovlarni amalga oshirish uchun ma’lum miqdorda naqd pulsiz hisob kitoblar talab qilinadi. Shuning uchun ham korxonalar mavjud pul mablag’larini yuqorida ko’rsatilgan maqsadlarga sarflashda iqtisodiy jihatdan manfaatli va tejamli bo’lgan hamda korxonaga o’z mablag’laridan ratsional foydalanish imkonini berishni birinchi navbatda hisobga olish zarur.


Ma’lumki, iqtisodiyot rivojlanishining barcha bosqichlarida naqd pulsiz hisob kitoblar alohida ahamiyatga ega bo’lgan va ularni hisobga olish tartibi o’sha davrdagi iqtisodiyotning rivojlanishi darajasidan kelib chiqqan. Chunki har qanday bosqichda iqtisodiyotning rivojlanishi u yoki bu modeliga amal qilgan va uning ajralmas qismi sifatida esa buxgalteriya hisobi ishtirok etgan. Taraqqiyotning yuqori pog’onasiga ko’tarilish esa har doim iqtisodiy fanlarning, chunonchi buxgalteriya hisobining rivojlanishini ham belgilab bergan va ularga ta’sir etgan. Bozor munosabatlarining shakllanishi va uning chuqurlashuvi naqd pulsiz hisob kitoblar hisobining uslubiy asoslari va ularning harakatini ifodalovchi ko’rsatkichlarning sifat jihatidan o’zgarishini talab qilmoqda. Shuning uchun ham naqd pulsiz hisob kitoblarning hisobini tartibga soluvchi qonuniy va me’yoriy hujjatlarni tubdan qayta ko’rib chiqishni talab qildi. Shu asosda Respublikamizda naqd pulsiz hisob kitoblar hisobini tartibga soluvchi qonuniy va me’yoriy hujjatlar oxirgi yillarda bozor iqtisodiyoti talablaridan kelab chiqqan holda ishlab chiqildi.
Korxona amalga oshiruvchi har qanday faoliyat turi pul mablag’larini talab qiladi. Korxona pul mablag’lari asosan mahsulot, ish va xizmatlar, shuningdek qimmatbaho qog’ozlarni va mol mulkni sotishdan kelib tushadi. Yangidan tashkil etilayotgan korxonalarga esa, ta’sischilar ustav kapitalini shakllantirish uchun korxonaning bank hisob raqamiga naqd pul topshirishi yoki o’tkazib berishi mumkin.
Korxona o’ziga tegishli bo’lgan pul mablag’larini o’zining asosiy va qo’shimcha faoliyatni rivojlantirish, tovar moddiy qiymatliklarini sotib olish, ishchi va xizmatchilarga ish haqi to’lash, kapital qo’yilmalarni (ishlab chiqarish va madaniy-maishiy ob’ektlarni qurish, avtomobillar, traktorlar va boshqa asosiy vositalarni sotib olish, ko’p yillik mevali va manzarali daraxtlarni o’tkazish va o’stirish, shuningdek asosiy podani tashkil qilish) o’zlashtirish va davlat byudjeti va byudjetdan tashqari fondlarga va boshqa yuridik hamda jismoniy shaxslarning ko’rsatgan xizmatlari uchun sarflashi mumkin.
Yuridik shaxslarning pul mablag’larining tashkil topishi, saqlanishi va ulardan foydalanish tartibi O’zR Markaziy banki boshqaruvi tomonidan nazorat qilinadi. 2015 yil 16 mayda MB tomonidan tasdiqlangan va 2015 yil 22 iyunda Adliya Vazirligi tomonidan ro’yxatga olingan "Yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini amalga oshirish Qoidalari"da batafsil yoritib berilgan.
Pul mablag’larining qaysi manbalardan tashkil topishi va ularning sarflanishi alohida ahamiyatga ega. Bu boradagi masalalar “Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi” O’zRning Qonuni asosida ishlab chiqilgan O’zR 9-son BHMS “Pul oqimi to’g’risidagi hisobot”ida aniq ko’rsatib o’tilgan.
“Yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini amalga oshirish Qoidalari” da barcha yuridik shaxslar quyidagilarga amal qilishi shart:
- mulkchilik shaklidan qat’iy nazar pul mablag’larini bank muassasalarida saqlashlari shart;
- yuridik shaxslar o’rtasidagi, shuningdek, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi fuqarolar ishtirokidagi hisoblashlar faqat bank muassasalari orqali hisob-kitoblarning naqd pulsiz shaklida amalga oshirilishi zarur;
- bank muassasasidan olingan naqd pullar qaysi maqsadlar uchun olingan bo’lsa, o’sha maqsadlargagina sarflanishi mumkin;
- tashkilot o’z kassasida faqat bank muassasasi rahbari tomonidan tashkilot rahbari bilan kelishilgan holda belgilangan limit chegarasida naqd pul saqlashi mumkin;
- tashkilot o’z kassasida limitdan ortiqcha naqd pullarni faqat mehnat haqi, stipendiya, mukofot, nafaqa berish vaqtida 3 kun muddatda saqlashi mumkin;
- savdo va xizmat ko’rsatish sohalaridan kelib tushgan tushumlarni mehnat haqi, pensiya va nafaqalarni to’lash uchun sarflash ta’qiqlangan;
- xizmat safarlari uchun beriladigan pul mablag’i o’sha hududda belgilangan sarf-xarajatlar me’yorida bo’lishi zarur;
- sarflanmagan naqd pullar tashkilot kassasiga 3 kun ichida qaytarilishi va naqd pul olgan hisobdor shaxs buxgalteriyaga bo’nak hisoboti topshirishi shart.
Pul mablag’larining saqlanishi va ularning to’g’ri foydalanish javobgarligi korxona rahbari va buxgalteriya zimmasiga yuklatiladi. Ular kassa va bank muoamalalari qoidalariga rioya qilishi va ularni belgilangan qat’iy tartibda to’g’ri rasmiylashtirishlari zarur. Pul mablag’lari korxona iqtisodiyotida alohida ahamiyat kasb etadi. Ishlab chiqarish jarayoni uzluksiz bo’lganligi bois korxona mablag’lari bir vaqtning o’zida aylanishning barcha bosqichida bo’lishi mumkin. Chunki ishlab chiqarish jarayonining barcha bosqichlarida pul mablag’lari u yoki bu miqdorda sarflanadi. Shuning uchun ham korxonada doimo ma’lum miqdorda pul mablag’larini bo’lishi talab etiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning moliyaviy barqarorligi ko’p jihatdan ularning to’lov qobiliyatiga bog’liqdir.
Ma’lumki, to’lov qobiliyatining mazmuni eng avvalo bo’sh pul mablag’larining mavjudligi bilan tavsiflanadi. Chunki pul mablag’lari eng yuqori likvidlikka ega bo’lgan aktivlar hisoblanadi. Shuning uchun ham, korxonalarda mavjud bo’lgan bo’sh pul mablag’laridan samarali foydalanish uchun ularni aylanmaga kiritish alohida ahamiyatga ega. Umuman, korxonalarning pul mablag’larining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
1. Pul qiymat o’lchovi bo’lib - bu tovar qiymatining ma’lum qiymatdagi pul summasiga tengligini ko’rsatadi va bu esa o’z navbatida tovar qiymatining o’lchov birligi hisoblanadi. Pulda ifodalangan tovar qiymatining bahosi narx hisoblanadi. Qiymat o’lchovi vazifasi asosan narx orqali amalga oshiriladi. U korxona ishlab chiqqan tovarning qiymati bozor yoki preyskurant (shartnoma) bahosi uchun asos bo’ladi va mamlakatning milliy valyutasi hamda uni boshqa mamlakatlar valyutalariga tenglashtirilgan holda aks ettiriladi.
2. Korxonalarning pul mablag’lari muomala jarayonida ishlab chiqarish jarayoni uchun zarur bo’lgan resurslarni sotib olish va ko’rsatilgan xizmat, bajarilgan ish hajmlari uchun to’lov vositasi hisoblanadi. Pulga korxona hamma zarur resurslarni sotib olishi va barcha to’lovlarni amalga oshirishi mumkin. U xo’jalik sub’ektlari o’rtasidagi barcha hisob-kitoblarni amalga oshiruvchi universal o’lchovdir.
3. Pul jamg’arish vositasini bajarganda boylik to’plashga xizmat qiladi. Albatta, pul boylikning asosiy shakli, lekin uning yagona shakli emas, ammo pul boylik to’plashning eng qulay vositasi hisoblanadi. Ammo buning uchun pul qadrli bo’lishi kerak. Respublikamizning milliy valyutasini qadrli bo’lishini ta’minlash mamlakatimizning eng asosiy iqtisodiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Korxonalarning bankdagi milliy va xorijiy valyuta hisob raqamlarida saqlanayotgan pul mablag’lari mamlakatimiz iqtisodiyotining poydevorini mustahkamlashga xizmat qiladi. Chunki ular banklarning aktiv operatsiyalarini jonlanishini ta’minlaydi, milliy va chet el valyutalarining ishlab chiqarish jarayonidagi aylanishini tezlashtiradi va u bunda birdaniga ikkita muhim vazifani bajaradi. Birinchidan, korxonalarning ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilish yo’li bilan pulning aylanishini va milliy valyuta hisobiga yaratilayotgan yalpi ichki mahsulot va yalpi milliy daromadni o’sishini ta’minlaydi. Ikkinchidan esa, korxonaning milliy va xorijiy valyutadagi bank hisob raqamlaridagi pul mablag’larini ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilganligi uchun bank o’z mijozlariga ma’lum miqdorda haq ham to’laydi.
Shunday qilib, pulning birinchi vazifasi mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishga xizmat qilsa, ikkinchi vazifasi esa korxonalarga ma’lum miqdorda daromad keltirishdan iboratdir.
Pul to’lov vazifasini ham bajaradi. Bunda pul korxona mol yuboruvchilar, pudratchilar va boshqa xizmat ko’rsatuvchi xo’jalik sub’ektlariga, davlat byudjeti va byudjetdan tashqari fondlarga bo’lgan qarz majburiyatlarini to’lab berish vazifasini bajaradi.
Pul mablag’larining korxona iqtisodiyotida tutgan o’rnini mustahkamlash, pul mablag’laridan samarali foydalanish maqsadida buxgalteriya hisobi va korxona boshqaruv apparatini tegishli ma’lumotlar to’plami bilan ta’minlash talab etiladi. Buning uchun esa pul mablag’lari hisobining oldida quyidagi asosiy vazifalar turadi:
- korxona pul mablag’larini samarali boshqarish uchun zarur ma’lumotlar bilan ta’minlash;
- pul muomalalarini tartibga soluvchi me’yoriy hujjatlarda ko’rsatilgan tartiblarga rioya qilgan holda to’lov va hisob-kitoblarni o’z vaqtida amalga oshirish;
- hisob registrlarida pul mablag’larini naqdligi va harakatlarini o’z vaqtida aks ettirish;
- pul mablag’larining belgilangan maqsadlarga sarflanishi, smeta va limitlarga amal qilinishini nazorat kilish;
- pul mablag’larining inventarizatsiyasini belgilangan muddatlarda o’tkazilishini ta’minlash va o’zaro hisob-kitoblar, muddati o’tgan debitorlik va kreditorlik qarzlarini to’lanishini nazorat qilish;
- kassadagi, milliy va xorijiy valyutadagi bank hisob raqamlarida saqlanayotgan pul mablag’larining saqlanishini nazorat qilish;
- pul resurslarining harakat oqimini bashoratlash va maqbullashtirish bo’yicha tegishli boshqaruv qarorlarini qabul qilish.
Ushbu masalalarning muvaffaqiyatli bajarilishi korxonaning pul mablag’laridan samarali foydalanishni ta’minlovchi boshqaruv qarorlarini qabul qilish imkoniyatini yaratadi. Albatta, yuqoridagi vazifalarni bajarish uchun pul mablag’larining buxgalteriya hisobini to’g’ri tashkil qilish zarur bo’ladi. Buning uchun esa, korxonalarda mavjud mablag’larni turkumlash alohida ahamiyatga egadir.

Yüklə 2,01 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   47   48   49   50   51   52   53   54   ...   524




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin