Guliston davlat universiteti b. A. Xasanov, A. A. Xashimov, A. B. Muxametov, A. A. Abduvohidov buxgalteriya hisobi

Mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish usullari

Korxonalarda mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilishning normativ, jarayonli, buyurtmali, to’liq tannarx, marjinal xarajatlarni umumlashtirish, xarajatlarni mutanosib taqsimlash, aralash kabi usullari mavjud.

Mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilishning normativ usuli xarajatlar hisobi normativ usulining tarkibiy qismi hisoblanadi.
Bu usulning afzalligi unda hisob-kitoblarning oddiyligidir. Quyidagi sabablarni mazkur usulning kamchiliklariga kiritish mumkin:
– foydalanilgan zahiralar miqdori va ularga qo’yilgan baholar nazorati uchun me’yorlarning mavjud emasligi;
– chetlanish sabablari, uning aybdorlari, joyini aniqlash va tahlil etish imkoniyatining yo’qligi;
– ishlab chiqarish jarayonida xarajatlar hisob-kitoblari faqat hisobot davri oxirida o’tkazilishi mumkin va h.k.
Normativ usulda normativ xarajatlar bilan haqiqiy xarajatlar o’rtasida yuzaga keladigan farq chetlanish, deb ataladi.
Bir dona ishlab chiqarilgan mahsulotga to’g’ri keladigan normativ xarajatlar quyidagi elementlardan iborat bo’ladi:
– bevosita normativ moddiy xarajatlar;
– bevosita moddiy xarajatlarning normativ miqdori;
– normativ ish vaqti (bevosita mehnat haqi xarajatlari);
– ish vaqtining normalashtirilgan stavkasi;
– o’zgaruvchan umumishlab chiqarish xarajatlarining normativ koeffitsienti;
– doimiy umumishlab chiqarish xarajatlarining normativ koeffitsienti.
Ushbu usulni qo’llash quyidagi afzalliklarga ega: har bir xarajat turi bo’yicha norma va normativlarning o’rnatilganligi, ishlab chiqariladigan mahsulotlar birligi tannarxining normativ kalkulyatsiyasini tuzish, amaldagi normalar va ulardan chetlanishlar bo’yicha xarajatlar hisobini yuritish.
Faqat miqdor bo’yicha normalardan foydalanilganda quyidagi formuladan foydalanish mumkin:
Hx = Fzx * (Mf - Mhx)
bu erda,
Mf – xarajatlarning normativ miqdori;
Mhx – haqiqiy xarajatlarning normadan chetga chiqishi.
Sarflangan resurslardan ehtiyojga muvofiq normada foydalanilganda quyidagi formulani qo’llash maqsadga muvofiq:
Hx = (Fzx - Mxb) x M
bu erda,
Mxb – sarflangan resurslarning bahosi o’zgarishi natijasida chetlanishlar.
Sarflangan resurslarning miqdori va bahosi bo’yicha normalardan foydalanib, haqiqiy xarajatlar quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
Hx = (Fzx - Mxb) x (Mm - Mch)
bu erda,
Mm – normativ miqdor;
Mch – haqiqiy xarajatlarning normadan chetga chiqishi (sarflangan resurslar miqdori o’zgarishi sababli).
Ushbu usul normativ kalkulyatsiyalarni har bir buyum bo’yicha majburiy dastlabki tuzilishini ko’zda tutadi, ular hisobot davri boshida amal qiluvchi xarajatlar normalari asosida hisob-kitob qilinadi. Tashkiliy va ilmiy-texnik tadbirlarni tatbiq etish normalari va normativ xarajatlar yangilanishi bilan normativ kalkulyatsiyalar ham yangilanadi.
Normativ usulda xarajatlar normalar doirasida va ulardan chetlanishlar bo’yicha olib boriladi. Mavjud chetlanishlar haqidagi axborot mahsulot tannarxini shakllantirish jarayonida tezkor ta’sir o’tkazish maqsadida boshqaruv qarorlari qabul qilish uchun muhim ahamiyatga ega. Bu usulda mahsulotning haqiqiy normativ tannarxi har bir modda bo’yicha normalardan chetlanishlarni qo’shish yoki ayirish yo’li bilan hisoblanadi.
Normativ usuldan muvaffaqiyatli foydalanish uchun quyidagi shartlar bajarilishi zarur:
– resurslarning barcha turlari bo’yicha normativ asosni aniqlash;
– normativ kalkulyatsiyalarni oldindan tuzish;
– xarajatlarning kelib chiqish joylari, normalardan chetlanishlarning aybdorlari va normalar o’zgariish sabablari bo’yicha ishlab chiqarish xarajatlarini qayd etuvchi birlamchi hujjatlarni ishlab chiqish;
– har bir ishlab chiqarish bo’linmasi va butun korxona bo’yicha mahsulotlar tannarxini shakllantirish ustidan o’rnatilgan nazorat natijasi bo’yicha tezkor boshqaruv qarorlari qabul qilish va xulosalar chiqarish bo’yicha ishlarni tashkil etish.
Normativ usul ombor xo’jaligini to’g’ri tashkil etishni ham talab qiladi. Bunda omborni og’irlik o’lchov jihozlari bilan ta’minlash, ishlab chiqarish bo’linmalarini esa – suv, gaz, byg’, elektr quvvatini iste’mol qilish uchun o’lchov asboblari bilan ta’minlash, mahsulotlar nomenklaturasini ishlab chiqish, birlamchi hujjatlar va boshqa tashkiliy-texnik tadbirlarni sifatli rasmiylashtirishdan iborat.
Shunday qilib, mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilishning normativ usuli korxonalarda xarajatlar hisobi xususiyatlarini inobatga olgan holda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning haqiqiy tannarxini aniqroq hisoblashga imkon beradi, bundan tashqari bu usul xarajatlar bo’yicha chetlanishlarni batafsil tahlil etib, aniqlangan chetlanishlar va ularning sabablarini aniqlashga imkon beradi. Demak, mazkur usul xarajatlarni operativ nazorat qilish va chetlanishlarni boshqarish uchun qulaydir.