Guliston davlat universiteti pedagogika va psixologiya kafedrasi oila pedagogikasi

 
Ma’rifatparvarlarning asarlarida oila tarbiyasiga oid qarashlarning aks etishi.
XVI asrdan boshlab o’zida mualliflarning hayotiy tajribalari asosida Evropada 
bevosita ta’lim hamda bolalarni to’g’ri tarbiyalash masalalarini yoritgan asarlar 
yaratila boshlandi. Ularning mualliflari “ma’rifatparvarlar” deb nomlandi. O’rta asr 
ma’rifatparvarlari orasida chex pedagogi, “Didaktika” fanining asoschisi Yan 
Amos Komenskiy (1592-1670 yy.) alohida o’rin tutadi. 1627 yilda pedagogik 
faoliyatini boshlagan Ya.A.Komenskiy 1632 yilda “Chex didaktikasi” asarini 
yaratdi. 1633-1638 yillarda esa ushbu asarni qayta ishlab, lotin tiliga tarjima qildi 
va uni “Buyuk didaktika” deb nomladi. Mazkur asar ma’rifatparvarning mumtoz 
asari hisoblanadi. 
Asarda har bir inson hayoti uchun muhim masalalar xususida so’z yuritilgan. 
Pedagogning keyingi faoliyatida ushbu masalalar yanada rivojlantirilib, ular 
negizida qator darslik va qo’llanmalar yaratildi. “Tillar va hamma fanlarning ochiq 
eshigi” (1631 y.), “Fizika” (1633 y.), “Astronomiya” (1632 y.), “Onalar maktabi” 
(1632 y.) va b. asarlar shular jumlasidandir. 
Ya.Komenskiyning shaxs ta’limi va tarbiyasini tashkil etishdagi buyuk xizmati 
oila va maktab tarbiyasini o’zaro uyg’unlashtirish muammosining ilmiy jihatdan 
asoslab berganligi bilan belgilanadi. Ya.A.Komenskiy yashagan davrga qadar 
bolalar tarbiyasi, asosan, ikki muhit – maktab va oilada amalga oshirilar edi. 
Buyuk pedagog oilaning tarbiyaviy imkoniyatini, ota-onalarning tarbiyachi 
sifatidagi maqomiga daxl qilmagan holda yosh avlodni maktabda o’qitish va 
tarbiyalashning afzalligini asoslashga urindi. O’z yondashuvining to’g’riligini 
Ya.A.Komenskiy “Buyuk didaktika” asarining VIII bobida shunday izohlaydi: 
“Ota-onalar va ularning kasbi turlicha bo’lganligi sababli o’z bolasini tarbiyalash 
qo’lidan keladigan yoki ishdan so’ng etarlicha vaqt ajratib, bola tarbiyasi bilan 
shug’ullanadiganlar juda kam topiladi. Shuning uchun ham necha asrlardan buyon 
ko’pchilik oilalar o’z bolalarini bilimli, og’ir tabiatli maxsus kishilarga berib 
o’qitib kelmoqdalar. Yoshlarni tarbiyalovchi bunday kishilar, odatda, ustoz, 
tarbiyachi, muallim, professor deb atab kelinadi, bolalarni to’plab birga mashg’ulot 
o’tkazadigan joyni esa maktab, o’quv yurti, auditoriya, kollegiya, gimnaziya, 
akademiya va h.k. deb ataladi”
26
.
“Buyuk didaktika” asarining IX bobida o’g’il bolalar bilan bir qatorda qiz 
bolalarni ham o’qitish zarurligi asoslab berilgan: “Maktablarda faqat boylar va 
aslzodalarning bolalarinigina emas, balki umuman hammani: barcha shahar va 
qishloqlardagi aslzodalar va oddiy xalqni, boylar va kambag’allarni, o’g’il va qiz 
bolalarni ham o’qitish zarur”. 
Qizlarni ham maktablarda o’qitish zarurmi, degan savolga Ya.A.Komenskiy 
shunday javob beradi: “Xotin-qizlar erkaklar singari, ko’p holatlarda esa 
26
Коменский Я.А. Буюк дидактика. Изб.пед.соч. В.2 том. 1982. Т 1. – с 384. 

---

31 
erkaklardan ham ko’ra o’tkir aql-idrokka ega, erkaklar qatori eng yuqori 
lavozimlarni bajarib kelmoqda. 
Buyuk pedagog shaxsning rivojlanish bosqichlarini quyidagi to’rt davrga 
bo’ladi:
1) go’daklik; 
2) bolalik; 
3) o’smirlik; 
4) etuklik
27
.
Har bir davr olti yilni o’z ichiga oladi. Har bir yosh davriga mos keladigan 
maktab mavjud bo’lishi kerak. Xususan, go’daklik davri uchun – ona maktabi, 
bolalik davri uchun – boshlang’ich maktab (ona tili maktabi), o’smirlik davri 
uchun – lotin maktabi yoki gimnaziya, etuklik davri uchun akademiyaning bo’lishi 
maqsadga mvofiqdir. 
Ya.Komenskiyning fikricha, har bir oila, har bir xonadon “ona maktabi” 
hisoblanadi, zero, tarbiya dastlab oilada beriladi. “Ona tili maktabi” esa har bir 
jamoada, har bir qishloqda, gimnaziya – har bir shaharda, akademiya har bir davlat 
yoki viloyatda bo’lishi zarur. 
Buyuk pedagog qanday qilib bolada o’qishga ishtiyoq uyg’otish mumkin, degan 
savolga quyidagicha javob beradi: “Bolalarda o’qishga nisbatan ishtiyoqni 
uyg’otish va uni saqlab qolish ota-onalar, maktab, o’quv fanlari, o’qitish metodi va 
maktab boshliqlariga bog’liq... Agar ota-onalar bolalarning ko’z oldida donolik va 
donishmandlar to’g’risida yaxshi gaplar aytishsa, yaxshi kitob, chiroyli kiyim yoki 
boshqa yaxshiroq narsalar olib berishni va’da qilib, bolaning g’ayratini oshirsa, 
ayniqsa, bolani o’qitishi lozim bo’lgan muallimning bilimdonligi va 
xushmuomalaligini maqtashsa (axir, sevish va qoyil qolish taqlid qilishning eng 
samarali vositasi hisoblanadi); nihoyat boladan ba’zan muallimga biror topshiriq 
yoki kichik sovg’a bilan yuborib turishsa va h.k. bolalar fanni ham, ota-onani ham 
astoydil sevib qoladilar”.
Umuman olganda, Ya.A.Komenskiy bolalarga ta’lim va tarbiya berishni ilmiy 
jihatdan birinchi bor asoslab berar ekan, bu jarayonda oilaning, ota-onaning rolini 
asosli ravishda ko’rsatib bera oldi. 
XVII asrning oxiri va XVIII asr boshlarida G’arbiy Evropada absolyutizm va 
feodal tartiblar tanqid qilinib, ilm-fan va maorif keng targ’ib qilindi. Ijtimoiy fikr 
borasidagi 
bu yo’nalish “ma’rifat” deb atalib, uning vakillari tarixga 
“ma’rifatparvarlar” nomi bilan kirdilar. Ma’rifatparvarlar eski tartiblarni bekor 
qilishga, yangi ilg’or tartiblarni joriy qilishga qaratilgan g’oyalarni ilgari surdilar.
Ana shunday ma’rifatparvarlardan biri ingliz faylasufi