Guliston davlat universiteti

Kurs ishining ob’yekti: A A Smirnovning xotirani o’rganshga doir izlanishlari
Kurs ishining predmeti: A A Smirnovning xotirani o’rganshga doir izlanishlarini suhbat metodi va kuzatish metodi yordamida o`rganish jarayoni.
Kurs ishining maqsadi:O`zlashtirilgan nazariy bilimlar ta’lim amaliyotini yo`naltirish, ta’limini jamiyat tomonidan qo`yilayotgan ijtimoiy talablarga muvofiq takomillashtirishga imkon beradi. Ta’lim mazmunini anglab olish, ta’lim tamoyillari, ta’lim metod va vositalarini qo`llash me’yorlarini aniqlash.
Kurs ishining vazifalari:
- A A Smirnovning xotirani o’rganshga doir izlanishlari ta’riflash va tushuntirish;
- A A Smirnovning xotirani o’rganshga doir izlanishlarini mukammal tashkil etish va texnologiyalarini ishlab chiqish;
- Xotiraning psixologik nazariyalari umumiy qonuniyatlarni aniqlash, omillarini tahlil qilish va ta’riflash.
Kurs ishining metodlari: maхsus adabiyotlar va manbalarni o’rganish, ilmiy maqolalarni oʻrganish, taqqoslash va umumlashtirish, pedagogik kuzatuv, pedagogik tajribani umumlashtirish, qiyosiy tahlil qilish usuli, taqqoslash, xulosalarni shakllantirish.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi mundarija, kirish, ikkita bob, to’rtta reja,xulosa va foydalanilgan adabyotlar ro’yxatidan iborat

Xotirani o`rganishda A.A Smirnov izlanishlarining tutgan o`rni

Smirnov Anatoliy Aleksandrovich (1894-1980) - psixolog, umumiy, rivojlanish va pedagogik psixologiyaning koʻplab muammolari hamda psixologiya tarixiga oid asarlar muallifi. Eng katta shon-shuhrat Smirnovning xotira psixologiyasi boʻyicha tadqiqot siklini olib keldi. Ularda:

1) beixtiyor yodlashning sub'ekt faoliyatining tuzilishi bilan bog'liqligi eksperimental tarzda isbotlangan (birinchi navbatda, maqsad nima yoki u bilan bevosita bog'liqligi esga olinadi);
2) bu faoliyat ko'proq intellektual faoliyatni talab qilganda (masalan, masalani faqat "esda saqlash" uchun hal qilishdan ko'ra) esda saqlash samaradorligi ortadi.
3) beixtiyor yodlashda yoshga bog'liq farqlar ham topilgan. Nazariy jihatdan, bu tadqiqotlar rus psixologiyasida ong va faoliyatning birligi tamoyilining rivojlanishiga hissa qo'shdi.

Smirnovning alohida qiziqishlari xotiraning ko'plab muammolarini o'z ichiga oladi. Uning xotirani o'rganishga o'ziga xos yondashuvi bir qator nazariy va amaliy jihatdan muhim masalalarni hal qilishga imkon berdi: ixtiyoriy va ixtiyoriy, obrazli va og'zaki-mantiqiy xotira o'rtasidagi bog'liqlik, yodlashning mazmunliligi va bu jarayonda tushunishning o'rni haqida. , shuningdek, ularning munosabatlar dialektikasini ochib berish; yosh bolalarda mantiqiy yodlash imkoniyati va undan muvaffaqiyatli foydalanish yo'nalishlari haqida; insonning yoshiga qarab xotiradagi o'zgarishlar va ularning o'rnini qoplash usullari haqida; stress va ruhiy zo'riqishning individual xotira jarayonlariga tabaqalashtirilgan ta'siri haqida. U deyarli yarim asr davomida shug'ullangan eksperimental tadqiqotlar, boshqa psixologlarning fikriga ko'ra, noyob bo'lib, barcha fundamental ishlar va darsliklarga kiritilgan.

Tadqiqot natijalari juda muhim hayotiy, individual-shaxsiy va insonparvarlik ahamiyatiga ega bo'lib, "qarilik" xotirasining ba'zi jihatlari kamchiliklarini boshqalarning yuqori rivojlanishi orqali bartaraf etish uchun keng imkoniyatlar ochildi. Ushbu kompensatsiyada asosiy rolni mantiqiy xotira yoki "xotira-fikrlash" o'ynaydi (P.P. Blonskiyga ko'ra). Keyinchalik mnemonik jarayonlarning rivojlanishini boshqarish masalasi asosiy masalaga aylandi. Bolaning aqliy rivojlanishining nisbatan erta bosqichlarida mantiqiy xotirani shakllantirish imkoniyatlarini o'rganishning eng muhim vazifasi hal qilindi. Bolalarga semantik korrelyatsiya (Z.I.Istomina), material tasnifi (V.I. Samoxvalova) kabi usullardan foydalanishga o'rgatilgan; matn rejasini tuzish (K.P. Maltseva), o'z-o'zini nazorat qilish (N.M.Gnedova). Ushbu tadqiqotlarda olingan natijalarning ahamiyati shundan iboratki, ular yosh bolalarda mantiqiy yodlashning sezilarli darajada boy imkoniyatlari. Bu ta'limda ulardan muvaffaqiyatli foydalanish yo'llarini aniqlash - o'quv materialini o'zlashtirish samaradorligini oshirish imkonini berdi. Ular xotiraning tabiati va uning rivojlanishi haqidagi g'oyalarni o'zgartirdilar. Mnemonika texnikasini o‘rgatish bo‘yicha amaliy formativ mashg‘ulotlar o‘tkazish imkoniyati paydo bo‘ldi.

A.A. Smirnov shaxsiy xotirani rivojlantirishda ikki tomonlama - ijtimoiy va tabiiy qat'iyatni e'lon qildi. Rus fanida u xotiraning individual farqlari muammosini alohida muammo sifatida qo'yishda ham ustuvor ahamiyatga ega. U birinchi marta rus psixologiyasida "mnemik qobiliyatlar" tushunchasini kiritdi, ularni tezkorlik, aniqlik va yodlash kuchidagi individual farqlar sifatida tushundi. Muallif tomonidan taklif etilgan ikkita tadqiqot strategiyasini birlashtirgan yangi yondashuv: "chuqur tahliliy" va "sintetik kenglik" mnemonik qobiliyatlarni miya mexanizmlari bilan chambarchas bog'liq holda ko'rib chiqishga imkon beradi. shaxsiy xususiyatlar (motivatsiya, xarakter xususiyatlari, temperament va boshqalar). Uchta tahlil darajasida olingan faktlarning butun to'plami: psixologik, psixofiziologik va xulq-atvor; Mnemonik qobiliyatlarning ikkita asosiy turini taqsimlashni asoslaydi: axborotni olish va qayta ishlash. Birinchisi vizual ob'ektlarni xotirada aniq, batafsil saqlash qobiliyatini va vizual izning o'zi uzoq muddatli oqimini anglatadi. Aniqlangan faktlar, ular yodlashda tasvirlashning asosan majoziy shakllaridan foydalanishga individual moyillikka asoslangan degan fikrni taqdim etishga olib keldi. Bu kognitiv qobiliyatlarning turiga va umuman shaxsning individualligiga qarab individual barqaror xususiyat bo'lib chiqadi. Mnemonik qobiliyatlarning ikkinchi turi axborotni yuqori darajadagi umumlashtirish tizimiga aylantirishga yordam beradigan materialni ichki tashkil etish usullari va usullarini, tasniflash va mavhumlashtirish usullarini egallash qobiliyati bilan bog'liq.

Olingan natijalar shuni aytishga imkon beradiki, bu turdagi mnemonik qobiliyatlar xotira va fikrlash jarayonlari o'rtasidagi bog'liqlikning individual o'ziga xosligini belgilaydi; darajali tuzilishga ega bo‘lib, u xotirada tashkil etishning kategorik va tematik shakllarining xususiyatlariga asoslanadi. Ajablanarlisi (mnemonik qobiliyatlarning tabiatini tushunish nuqtai nazaridan) ular badiiy va aqliy xarakterga ega bo'lgan odamlar orasida eng ko'p farqlanishi aniqlangan haqiqatdir. Matematik qobiliyatlari aniq bo'lgan maktab o'quvchilari xotirada ob'ektlar tasvirlarini sxematik, umumlashtirilgan saqlash tendentsiyasini, tushunchalarning kategorik xususiyatlarini va ularning munosabatlarini kognitiv qayta ishlashning yaxshi rivojlangan darajasini, xotirani tashkil etishning kategorik shaklining yuqori rivojlanishini ko'rsatdilar. materialni yanada optimal tashkil etish, o'z tajribasini og'zaki-mantiqiy usullarda tartibga solishning individual sxemasi tufayli semantik xotiraning barcha turlarida yuqori natijalar; aniq adabiy qobiliyatga ega bo'lgan maktab o'quvchilari ob'ektlarning hissiy xususiyatlarini kognitiv qayta ishlashning yaxshi rivojlangan tizimiga, tasvirlashning o'ziga xos majoziy shaklidan foydalanishni afzal ko'rishga, xotirada asl nusxaga yaqin yaxlit tasvirni saqlash qobiliyatiga, tartibga solishning individual sxemasiga ega. obrazli-emotsional usullar orqali amalga oshirilgan tajriba. Mnemonik qobiliyatlarning moyilligi muammosini ishlab chiqishda V.D.ning rivojlanishiga asoslanganligi ham ahamiyatli edi. Nebilitsin asab tizimining umumiy xususiyatlari haqida gapirar ekan, mnemonik qobiliyatlarning ikki turi turli xil tabiiy shartlarga ega ekanligi aniqlandi.

Ikki turdagi mnemonik qobiliyatlarning (axborotni bosib chiqarish va qayta ishlash uchun) o'rganishdagi rolini o'rganishda ularning bilimlarni o'zlashtirish muvaffaqiyatiga turli xil ta'siri aniqlandi. Masalan, ikki turdagi shaxsiyat va kognitiv qobiliyatlarga ega bo'lgan kasbiy ta'limga ega bo'lgan maktab o'quvchilarida ularning har birining turli fanlarga ta'sirining o'ziga xos og'irligi bir xil emasligi muhimdir. Odatdagi "yozuvchilar" (individuallikning badiiy ombori vakillari) uchun bilimlarni o'zlashtirishda vizual tabiiy va semantik xotira ko'proq rol o'ynaydi. Matematik qobiliyatga ega bo'lgan maktab o'quvchilarining eng vakillik guruhida (fikrlash turiga ega) bu ko'proq darajada semantik eshitish xotirasi.

Analitik strategiya yordamida "mnemonik qobiliyatlar" atamasi orqasida yashiringan jarayonlar va tuzilmalarning sezilarli heterojenligi va ularni ta'minlash uchun miya mexanizmlarining juda ajoyib o'ziga xosligidan dalolat beruvchi ma'lumotlar olindi. Ta'limning turli profilli differentsiatsiyasiga ega bo'lgan maktab o'quvchilarida individual xotira xususiyatlarining motivatsiya, xarakter xususiyatlari, temperament, fikrlash xususiyatlari va asab tizimining individual xususiyatlari bilan o'zaro bog'liqligi aniqlandi. Individuallikning yaxlit tuzilmasida birinchi marta individual xotiraning roli va o'rni operativ tarzda o'rnatildi. Uning xususiyatlari turli xil qobiliyatlarga ega bo'lgan maktab o'quvchilarining tanlangan individuallik turlarida asosiy rol o'ynaydi. Shaxsiylikni mustahkamlovchi asosiy tizim sifatida xotirada o'ta muhim pozitsiyaning eksperimental asoslanishini oladi,

A.A. Smirnov psixologik (A. Smirnov, R. Trubnikova) va psixofiziologiya (E. Golubeva) fanlarini birlashtirgan fanlararo tadqiqotning tashabbuskori bo'ldi, bu uning asab tizimining kuchining ta'siri haqidagi gipotezasini sinovdan o'tkazdi (uning ishlashining xarakteristikasi sifatida). Yodlangan materialning hajmi va mazmunlilik darajasi kabi xotira ko'rsatkichlari bo'yicha. Smirnov o'zining birinchi monografiyasida shunday yozadi: «Yodda saqlash faqat mnemonik funktsiyaning o'ziga asoslangan o'zini o'zi ta'minlaydigan jarayon emas. U shaxsning barcha jabhalari bilan, uning ruhiy hayotining butun tuzilishi bilan, shaxs mavjudligining o'ziga xos sharoitlari ta'sirida shakllanadigan barcha psixologik fazilatlari bilan bog'liq. U, birinchi navbatda, xotiraning inson shaxsiyati bilan uzviy bog'liqligiga e'tibor qaratib, shunday ta'kidlaydi: "Biladigan "ong" emas, "fikrlash" emas, balki o'ylaydi.

Bugungi kunda inson xotirasi ko'p tizimli mavjudot sifatida qaraladi. U nafaqat reproduktiv funktsiyani (ma'lumotni qabul qilish va saqlash), balki juda muhim ishlab chiqarish funktsiyasini ham bajaradi. O'z mohiyatiga ko'ra, barcha jarayonlarni birlashtiruvchi tizim orqali yadro deb hisoblangan xotira insonning ruhiy rivojlanishini belgilaydigan psixikaning integrator funktsiyasini amalga oshiradi.

Xotira – shaxs psixik hayotini belgilab beruvchi xususiyat. Uning ahamiyati o‘tmish voqealarini qayd etish bilan cheklanmaydi. Axir hozirgi zamondagi hech qanday harakatni jarayonlardan tashqarida tasavvur qilib bo‘lmaydi; eng oddiy psixik aktning sodir bo‘lishida har bir elementni keyingisiga bog‘lash uchun esda saqlab qolish katta ahamiyatga ega. Bunday bog‘lanishga layoqatsiz bo‘lgan insonning rivojlanishi mumkin emas.

Faqat xotira insoniylik madaniyatining yo‘qolib ketmasligiga, tafakkurimizning tadbiq etilishiga va tuyg‘ularimizning kechishiga ko‘mak beradi. Bosh miya po‘stlog‘ida paydo bo‘ladigan tashqi olam obrazlariizsiz yo‘qolib ketmaydi. Ular uzoq vaqt davomida saqlanib qoladigan iz qoldiradilar. Psixikamizdagi xotira ularning zahirasi bo‘lib xizmat qiladi. Unda kechadigan barcha jarayonlar mnemik jarayonlar deb ataladi (yunonchadan «mnema» - xotira).

SHunday qilib, xotira – bu inson tomonidan o‘tmish tajribasini esda olib qolish, saqlash va keyinchalik eslashning psixik jarayoni. Inson hayotida xotiraning o‘rni beqiyosdir. Xotirasiz inson «abadiy go‘daklik holatida» qolgan bo‘lar edi (I.M. Sechenov). S.L. Rubinshteyn ta’kidlaganidek: «Xotirasiz daqiqa mavjudotlari bo‘lar edik. O‘tmishimiz kelajak uchun o‘lik bo‘lardi. Hozirgi zamon kechmishiga ko‘ra o‘tmishda badar yo‘qolardi»

Xotiraning nerv-fiziologik asosida bosh miya po’stida hosil bo’ladigan shartli reflekslar, turli assotsiativ bog’lanishlar yotadi. Lekin, odam esda olib qolish paytida assotsiatsiyalar hosil bo’lganligini mutlaqo sezmaydi. Har xil assotsiatsiyalarning hosil bo’lganini odam keyinchalik biror narsani esga tushirish paytida bo’ladi. Xotiraning nerv-fiziologik mexanizmlari xususida to’xtalar ekanmiz, so’nggi yillarda texnikaning g’oyat tez rivojlanishi natijasida turli esda olib qoluvchi apparatlarga bo’lgan ehtiyoj benihoya ko’payib ketganligini ta’kidlash joiz. Bu o’z navbatida xotiraning nerv-fiziologik mexanizmlarini psixolog va fiziologlardan tashqari injenerlar, bioximiklar, genetiklar hamda kibernetiklar tomonidan o’rganilishiga olib keldi. Natijada xotiraning nerv fiziologik mexanizmlarini tushuntiruvchi bir qancha yangi nazariyalar maydonga keldi. Ana shundaynazariyalardanengmuhimimolekulalarningo’zgarishibilanbog’liqbo’lganbioximiknazariyadir. Bu nazariyagako’rabirornarsaniesdaolibqolishvaesdasaqlabturishmaxsustuzilishnio’zgarishibilanbog’liqdir. O’tkazilgantekshirishlargako’ra, birornarsaesdaolibqolinganda, asosannervhujayralarining (neyronlarning) dendritshoxlaritarkibidao’zgarishyuzagakeladi. Ularqandaydirboshqacharoqtuzilishgakiriboladilar.Dendritlartuzilishidagihosilbo’lgano’zgarishdarrovo’tibketadiganbo’lmay,anchamustahkambo’ladi.
Xotiraning psixik jarayon sifatida o‘ziga xos xususiyati uning atrof-olamni bevosita aks ettirishga yo‘nalmaganligi, moddiy jismlar va hodisalar bilan ish eritmasligidan iborat. Jismlar olamini aks ettirish idrok va tafakkurda amalga oshiriladi. Xotira qabul qilingan obraz va tushunchalarni «ikkinchi aks ettirish» bilan ish ko‘radi.

Har bir bilish jarayoni uzluksiz xotiraga aylanadi, va har bir xotira biror bir boshqa narsaga aylanadi. Har bir psixik jarayon boshqa jarayonni amalga oshirishning sharti bo‘lib xizmat qiladi (yoki o‘sha jarayonning keyingi bosqichi). Bu uning «ikkilamchi» mahsulotga aylanib, tasavvurda amalga oshish qobiliyatiga ega bo‘lishini, jarayonning keyingi rivojlanishi uchun tayanch vazifasini o‘tashi mumkinligini bildiradi.

Xotiraning keyingi xususiyati uning bir yo‘nalishga: o‘tmishdan kelajakka qaratilganligidir. Inson xotirasining asosiy ishlash mexanizmi uning kelajakka yo‘naltirilganligidir. Xotiraning asosiy vazifasi uning kelajakka xizmat qilishidir. O‘tmishni aks ettirish kelajakda natijaga erishishning vositasi sifatida namoyon bo‘ladi

Xotira xususiyatlarining orasida uning quyidagi tabiiy xossalari ajratiladi:

- yodda saqlash tezligi – axborotni xotirada saqlab qolish uchun zarur bo‘lgan takrorlashlar soni;

- unutish tezligi – esda qolganlarning xotirada saqlanish muddati;

- yodda saqlash hajmi – insonning ma’lum vaqt ichida esda olib qolishga qodir bo‘lgan jismlar yoki dalillar soni;

- o‘zlashtirilganlarni yodda saqlash davomiyligi – insonning zarur axborotni ma’lum vaqt oralig‘ida yodda olib qolish qobiliyati;

- qayta tiklash aniqligiinsonning xotirada saqlanib qolgan axborotni aniq saqlash, asosiysi esa, aniq ishlab chiqish qobiliyati;

- xotira shayligi – talab etilganlarni darhol esga tushirish malakasi.

Xotira qaerda saqlanadi? Ming yillar davomida tibbiyot xodimlari xotiraning saqlanish joyi – bosh miya ekanligiga ishonar edilar. O‘tgan asrda avval xotiradan ko‘tarilgan voqealar haqidagi axborotni o‘timish qa’ridan yuzaga chiqarish qobiliyati uchun javobgar bo‘lgan bosh miya nuqtalarini izlash ishlari boshlab yuborilgan edi. Lekin miya qutisi qancha tadqiq etilmasin, axborot to‘plash va saqlash vazifasini bajaruvchi hech qanday soha aniqlanmadi. Ma’lum bo‘lishicha, bu vazifani yaxlit miyaning o‘zi, uning yarim sharlari bajaradi.

Xotira – shaxs psixik hayotini belgilab beruvchi xususiyatdir. Uning ahamiyati o‘tmish voqealarini qayd etish bilan cheklanmaydi. Axir hozirgi zamondagi hech qanday harakatni jarayonlardan tashqarida tasavvur qilib bo‘lmaydi; eng oddiy psixik aktning sodir bo‘lishida har bir elementni keyingisiga bog‘lash uchun esda saqlab qolish katta ahamiyatga ega. Bunday bog‘lanishga layoqatsiz bo‘lgan insonning rivojlanishi mumkin emas.

Faqat xotira insoniylik madaniyatining yo‘qolib ketmasligiga, tafakkurimizning tadbiq etilishiga va tuyg‘ularimizning kechishiga ko‘mak beradi. Bosh miya po‘stlog‘ida paydo bo‘ladigan tashqi olam obrazlariizsiz yo‘qolib ketmaydi. Ular uzoq vaqt davomida saqlanib qoladigan iz qoldiradilar. Psixikamizdagi xotira ularning zahirasi bo‘lib xizmat qiladi. Unda kechadigan barcha jarayonlar mnemik jarayonlar deb ataladi (yunonchadan «mnema» - xotira).

SHunday qilib, xotira – bu inson tomonidan o‘tmish tajribasini esda olib qolish, saqlash va keyinchalik eslashning psixik jarayoni. Inson hayotida xotiraning o‘rni beqiyosdir.

Biz xotiramizning mavjudligiga shukronalar aytmog‘imiz lozim . U bizni noto‘g‘ri ishlashdan qaytarishdan tashqari, berilgan vaqtimizni to‘g‘ri taqsimlashga, hayotimizni to‘g‘ri belgilab olishimizga yordam beradi. Oilamizni tanish, o‘zimizning tilda gapirish, uyimizni topib kelish va oziq-ovqat va suv topish imkonini beradigan jarayon, bizning xotira hisoblanadi. U tajribalarimizdan bahramand bo‘lishga,tajribalarni xayotga tatbiq qilishga va yana qayta undan zavq olishga imkon beradigan jarayon albatta bizning xotira hisoblanadi Kimlarningdir yomonliklarini unutishimizga qarshilik ko‘rsatadigan xam bizning xotiralar hisoblanadi

Sizning esda olib qolganingizjuda katta rol o‘ynaydi. Sizning to‘plagan bilim omboringiz, o‘tgan quvonch, g‘azab tufayli alamli xotiralar, yoki aybdorlik xisi xotira jarayonisiz mavjud bo‘lmagan bo‘lar edi.

Xotiraga tegishli bo‘lgan fizikaviy, kimyoviy, biokimyoviy, fiziologik, axborotli-kibernetikaviy nazariyalar, shuningdek, psixologik nazariyalar guruhlarii mavjud. Bunday nazariyalar ichida xotira faoliyati qonuniyatlarini tushunish va uni boshqarish usullarini ishlab chiqishda foydali bo‘lgan psixologik nazariyalarni ko‘rib chiqamiz.

Xotiraning ilk psixologik nazariyalaridan biri XVII asrda yuzaga kelgan, birinchi bo‘lib XVIII-XIX asrlarda Angliya va Germaniyada ishlab chiqilgan assotsiativ nazariya hisoblanadi. Ushbu nazariya asosida V osnove dannoy teorii lejit ponyatie assotsiatsiya – G. Ebbingauz, G. Myuller, A. Pilseker va boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan psixikaning alohida noyob hodisalari o‘rtasidagi aloqa tushunchasi yotadi. Bu nazariyaga asosan xotira o‘xshashligi, vaqt va fazoviy yaqinligi bo‘yicha barqaror bo‘lgan qisqa va uzoq muddatli assotsiatsiyalarning murakkab tizimi sifatida tushuniladi. Ushbu nazariyaga binoan, ko‘plab qonunlar, xususan, G. Ebbingauzning unutish qonuni kashf etilgan. Dastlabki soat davomida qabul qilingan ma’lumotning 60% gacha bo‘lgan qismi unutiladi, olti kundan so‘ng esa birinchi marta yodlab olingan matnning 20% dan kamroq qismi saqlanib qoladi. Vaqt o‘tishi bilan assotsiativ nazariya bir qator hal etilishi zarur bo‘lgan muammolar bilan to‘qnashdi, ulardan asosiysi inson xotirasining tanlab o‘tkazish xususiyatini tushuntirib berish edi.

XIX asrning oxirida assotsiativ nazariya geshtalt nazariyasi bilan almashindi. Bu nazariya uchun boshlang‘ich tushuncha va shu bilan birga, asosida xotiraning noyob hodisalarini tushuntirib berish mumkin bo‘lgan bosh tamoyil sifatida birlamchi elementlarning assotsiatsiyasi emas, balki, ularning dastlabki, yaxlit tashkiloti – geshtalt namoyon bo‘ldi. Aynan, geshtaltning shakllanish qonunlari ushbu nazariya vakillari (V. Vundt, E.B. Titchener va boshqalar)ning fikriga ko‘ra, xotirani belgilab beradi. Bu nazariya tarafdorlarining asosif fikri shundan iboratki, esda olib qolish va eslashda ma’lumot, odatda, assotsiativ asosda tarkib topgan elementlarning tasodifiy to‘plami emas, balki, yaxlit tuzilma sifatida namoyon bo‘ladi. Keyinchalik geshtalt nazariyasi ham qator qiyinchiliklar, xususan, inson xotirasining filo- va ontogenezda shakllanishi va rivojlanishining murakkab muammosi bilan to‘qnash keldi. Gap shundaki, odamdagi xotira jarayonlarini ajratuvchi motivatsion holatlar va geshtaltlarning o‘zlari ham tarafdorlari tomonidan oldindan belgilangan va rivojlanmaydigan hosilalar sifatida qabul qilingan edi. Bu bilan xotira genezisi haqidagi masala ustidagi bahslar o‘z nihoyasiga etdi.
Bixeviorizm va psixoanaliz vakillari ham xotira genezisi haqida qoniqarli javob topa olmadilar. Bixeviorizmchilarning xotira yuzasidan qarashlari assotsianistchilarning qarashlari bilan mos kelgan edi. Ular o‘rtasidagi yagona farq bixeviorizmchilarning materialni esda olib qolishdagi yordamning o‘rnini alohida ta’kidlab, o‘rganish jarayonlarida xotira faoliyatini o‘rganishga katta e’tibor qaratgan edilar (D. Uotson, E. Torndayk). Lekin bixeviorizmchilar insondagi ongli faoliyat va shaxs xususiyatlarining yordamga bog‘liqligini chetlab o‘tdilar.

Xotira hodisalarining shaxsga bog‘liqligi Z.Freyd tomonidan ko‘rsatib o‘tilgan edi. Uning fikriga ko‘ra, insonning ong osti mayllariga imkon bermaydigan barcha narsalar xotiradan siqib chiqariladi, va, aksincha, uning uchun yoqimli bo‘lganlar saqlanib qoladi. Bu bog‘liqlik tajribada o‘z tasdig‘ini topmadi. SHu bilan birga, Z.Freyd va izdoshlarining xizmatlari inson xotirasini o‘rganishda esda saqlash va unutish xotira jarayonlaridagi ijobiy va salbiy emotsiyalar, motivlar va ehtiyojlarning ahamiyatinin aniqlashdan iborat bo‘ldi. Psixoanaliz yordamida insonning motivatsion sohasi bilan bog‘liq bo‘lgan ong osti unutishning psixologik mexanizmlari aniqlandi va ta’rif berildi.

XX asrning boshlarida xotiraning mantiqiy nazariyasi yuzaga keldi, unga asosan, mos keluvchi jarayonlar faoliyati esda olib qolish zarur bo‘lgan materialni u yoki bu darajada kengroq ma’noli tuzilmalarga birlashtiradigan mazmun bog‘lovchilarining mavjudligi yoki mavjud emasligiga bevosita bog‘liq holatda bo‘ladi (A. Bine, K. Byuler). Esda olib qolish va eslashda matnning ma’noga ega bo‘lgan mazmuni ifodalanadi.

Hozirgi zamon psixologiyasida asosiy tushuncha o‘rnida shaxs faoliyatini uning barcha psixik jarayonlari, shuningdek, xotira jarayonlarining shakllanishini bog‘lovchi omil sifatida o‘rganadigan nazariya tan olinmoqda. Bu konsepsiyaga asosan, esda olib qolish, saqlash va eslash jarayonlarining kechishi ma’lumotning ob’ekt faoliyatida tutgan o‘rniga qarab belgilanadi. Ma’lumot faoliyat maqsadi sifatida namoyon bo‘lgan vaziyatlarda aloqalar yanada samaraliroq tarzda hosil bo‘lishi va dolzarblashtirilishi tajriba aniqlandi va o‘z tasdig‘ini topdi. Bu aloqalarning xususiyatlari, masalan, mustahkamligi va harakatchanligi ma’lumotning sub’ekt keyingi faoliyatidagi ishtirokining darajasi, bu aloqalarning ko‘zlangan maqsadlarga erishishdagi ahamiyati bilan belgilanadi. Faoliyat nazariyasining asosiy fikri qisqacha quyidagicha ta’riflanadi: turli tasavvurlar o‘rtasidagi aloqalar, avvalambor, sub’ektning ulardan qay tarzda foydalanishi bilan belgilanadi.

Inson xotirasining faoliyat sifatida o‘rganilishiga dastlab fransiyalik olimlarning, xususan, P. Janening ishlari sabab bo‘ldi. U birinchilardan bo‘lib, xotirani materialni esda olib qolish, qayta ishlash va saqlashga yo‘naltirilgan harakatlar tizimi sifatida ta’rifladi. Jahon psixologiyasida bu konsepsiya L.S. Vigotskiy tomonidan ishlab chiqilgan inson oliy psixik vazifalari kelib chiqishining madaniy-tarixiy nazariyasida rivojlantirildi. So‘ngra u A.N. Leontev, A.R. Luriya, P.I. Zinchenko, A.A. Smirnov va boshqalar kabi mashhur psixologlar tomonidan ishlab chiqildi.