GÜLSÜm hüseynova tat diLİ leksik fondunun
|
- Навигация по данной странице:
- GÜLSÜM HÜSEYNOVA TAT DİLİ LEKSİK FONDUNUN GENEALOJİ TƏHLİLİ (Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında) “Elm və təhsil”
- Elmi redaktor: Rəyçilər: Roza Eyvazova Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Vahid Adilov
- © «Elm və təhsil», 2013 © Gülsüm Hüseynova, 2013
- Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu Dil əlaqələri şöbəsinin müdiri filologiya üzrə elmlər doktoru, professor R.H.Eyvazova
| GÜLSÜM HÜSEYNOVA TAT DİLİ LEKSİK FONDUNUN GENEALOJİ TƏHLİLİ (Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında) “Elm və təhsil” Bakı - 2013 ЛМЕА Nəsimi adına Dilçilik institutu Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur Elmi redaktor: Rəyçilər: Roza Eyvazova Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Vahid Adilov Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Gülxanım Vəliyeva Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Gülsüm H üseynova. Tat dilinin leksik fondunun genealoji təhlili (Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında). Bakı, 2013, 160 səh. Monoqrafiyada ilk dəfə olaraq Azərbaycan tatlarının dilinin leksik tərkibi sistemli şəkildə tədqiqata cəlb olunur, İran dilləri ilə ümumi olan və bilavasitə tat dilinə məxsus leksik layları, başqa dillərdən alınmalar araşdırılır. Əsərdən dilçilər və dilçiliklə maraqlanan digər şəxslər faydalana bilərlər. 4702000000 ---------------- qnflı nəşr N09% - 2013 © «Elm və təhsil», 2013 © Gülsüm Hüseynova, 2013 3 Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili «Biz Azərbaycan deyəndə onun sərvətini, onun gözəl təbiətini nəzərdə tuturuq. Lakin bütün bunlarla yanaşı respublikamızın ən başlıca sərvətlərindən biri, bəlkə də, ən başlıca sərvəti qədimlərdən bu torpaqda yaşamış öz taleyini, öz həyatını bu torpağa bağlayan, müxtəlif millətlərdən olan, müxtəlif dinlərə etiqad edən adamlardır. Ölkə nə qədər çox xalqı birləşdirsə, bir o qədər də zəngin olar». HEYDƏR ƏLİYEV ON SOZ Dilin inkişaf tarixinin öyrənilməsində müxtəlif dillərin bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqələrinin araşdırılması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Çünki qarşılıqlı əlaqələr əlaqədə olan dillərin bir-birinə təsirini gerçəkləşdirən əsas amillərdir. Dillərarası əlaqələrin xüsusiyyətləri, onların təmaslı və ya təmassız olması, hansı dövrdə başlanması, davametmə müddəti, intensivliyi, dil daşıyıcılarının həyat və məişətinin hansı sahələrini əhatə etməsi dil sisteminin müxtəlif səviyyə və yaruslarında öz izlərini buraxır. Tədqiqat məhz belə izlərin xüsusiyyətlərini açmağı, onları dəqiqləşdirməyə, sahə anlayışları ilə adlandırmağa yönəldilir. Dil əlaqələrinin öyrənilməsinin ən yaxşı obyekti belə əlaqələ rin geniş və çoxşaxəli olduğu ərazilərdə fəaliyyətdə olan dillər təşkil edir. Tarixən və bu gün də dünyada daha çox dilin təmaslı əla qələrdə olduğu regionlardan biri Qafqazdır. Müxtəlifsistemli dillər nəzərə alındıqda Qafqazda dil əlaqələrinin geniş yayılması, çoxşaxəli olması, ardıcıl, kəsilmədən getməsi və bu gün də davam 4 Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili etməsi baxımından diqqəti ən çox cəlb edən ərazi Azərbaycandır. Ona görə də Azərbaycanda müxtəlif dillər arasındakı əlaqələr daim tədqiqat obyekti olur. Azərbaycan ərazisində yayılmış dillərdən biri də tat dili-dir. Tatlar irandilli xalq olub, Xəzəryanı ərazilərdə, xüsusən, İranda, Azərbaycanın şimal-şərq rayonlarında, Abşeron yarımadasında, Dağıstanın cənub-şərqində, Dərbənd və Mahaçqala şəhərlərində məskunlaşmışlar. Azərbaycan ərazi-sində tatlar, əsasən, respublikanın İsmayıllı, Xızı, Şamaxı, Quba, Dəvəçi və Abşeron ərazilərində daha kompakt şəkildə yaşayırlar. Tatlar bu ərazilərə hələ VI əsrdə İrandan köçürülməsi ədəbiyyatda qeyd olunur. XIX əsr yazılı mənbələrində Cavad, Naxçıvan və Zəngəzur qəzalarında da tatların yaşaması haqqında məlumatlara təsadüf olunur. Göründüyü kimi tatlar Azərbayjanın müxtəlif regionlarında qədim dövrlərdən yaşayırlar. Bu, bir tərəfdən, tat dili ilə Azər baycan dili arasındakı əlaqələrin əsrlər boyu getməsini və bu gün davam etməsi, digər tərəfdən isə respublikanın müxtəlif ərazilərində qarşılıqlı təsirdə olması baxımından linqvistik tədqiqat üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Çünki hər bir ərazinin öz dil mühiti, öz təsir şərtləri vardır. Məsələn, Bakı ərazisində Azərbaycan tat - dil əlaqələri uzun müddət həm də rus-Azərbaycan dil əlaqələri prosesində gerçəkləşmişdirsə, Quba ərazisində bu dillərin əlaqələrinə Dağıstan dilləri də öz təsirini göstərmişdir. Bu isə çoxtərəfli dil əlaqələrini, daha doğrusu, əlaqədə olan dillərin çoxluğunu və müxtəlifliyini şərtləndirmişdir. Hər bir dilin genealoji mənzərəsi bu dildə istifadə olunun dil vahidləri əsasında müəyyənləşdirilir. Belə bir mənzərənin tam şə kildə açılması həmin dili müxtəlif səviyyələrdə genetik baxımdan araşdırmağı tələb edir. Bu kitabda tat dilinin genealoji mənzərəsi onun müxtəlif yaruslarına aid vahidlərin mənşəyi əsasında öyrənilir. Təbii ki, uzaq keçmişdə Azərbaycan gəlmiş tatlar ilk əvvəl öz dillərinə aid vahidlərdən, sözlərdən, qrammatik vahidlərdən, sintaktik konstruksiyalardan istifadə etmişlər. Onlar məskun- 5 Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili laşdıqları yeni ərazidə yaşayan başqa xalqlarla müxtəlif tipli əlaqələrə girmək məcburiyyətində qalmışlar. Bu əlaqələr isə təbii ki, dil vasitəsi ilə gerçəkləşmişdir. İnsanın öz məişətinə gətirdiyi və başqa bir xalqa məxsus olan hər bir yeni əşya öz adı ilə alınmışdır. Çox zaman dil daşyıcıları dilin daxili imkanlarından istifadə edərək yeni sözlər yaradırlar. Bununla belə, dilə onunla təsirdə olan başqa dildən alınma sözlərin daxil olması hadisəsi də daim gedir. Bu hadisə nəticəsində dilin leksik səviyyədə genealoji mənzərəsi dəyişməyə başlayır. Qeyd edilən cəhət daha çox ozünü leksik səviyyədə göstərir. Leksika dilin kənar təsirə daha çox reaksiya verən yarusudur. Ona görə də dilin genealoji mənzərəsini çox zaman lüğət fondundakı sözləri mənşəcə qruplaşdırmaq yolu ilə tədqiq edirlər. Məlumdur ki, dildəki sözlərin müəyyən qismi derivatlardır. Yəni müəyyən sözlər vardır ki, onlar kökə sözdüzəldici şəkilçilər artırılması yolu ilə düzəlir və əvvəlki sözdən törəmə vahid kimi çıxış edir. Tərkibində sözdüzəldici şəkilçi olan sözlərin dilə daxil olması prosesində eyni şəkilçi tərkibli sözlərin sayca artımı bu şə kilçinin tədricən başqa dildə də sözdüzəltmə imkanları əmələ gəlir. Söz tərkibində dilə keçən vahid müstəqil alınmaya çevrilir. Beləliklə, qrammatik səviyyədə alınmalar meydana çıxır. Alınmalar leksik səviyyədə başqa şəkildə də dildə yer alırlar. Dilə keçən alınma müxtəlif nitq hissəsinə aidliyi ilə seçilir. Ayrı-ayrı nitq hissələrinə mənsubluğuna görə alınmaların öy rənilməsi genealoji qrammatik mənzərənin təyin edilməsində mühüm rol oynayır. Dillərarası əlaqələrin uzun müddət davam etməsi, qarşılıqlı təsirdə olan dillərdən birinin digəri ilə müqayisədə dominant, yəni üstün mövqedə olması, daha geniş dairədə işlənməsi onun müəyyən hazır qəliblərinin, xüsusi sintaktik konstruksiyalarının da keçidi üçün zəmin yaradır. Bu isə sintaktik səviyyədə genealoji mənzərənin təyini üçün material verir. Bu kitabda tat dilinin lüğət fondunun genealoji mənzərəsi 6 Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili tədqiq və təhlilə cəlb olunmuşdur. Azərbaycanın müxtəlif bölgələ rində yaşayan tatların dilindəki alınmalar qruplaşdırılmış, onların işləklik dərəcələrinin aydınlaşdırlılmasına cəhd göstərilmişdir. Genealoji mənzərənin tədqiq edilməsi prosesində vasitələi və vasitəsiz alınmalar məsələsinə də baxılmışdır. Monoqrafiyada tat dili, eləcə də tat və Azərbaycan dillərinin qarşılıqlı əlaqələri ilə bağlı tədqiqat işlərinə də müraciət edilmiş, onlardakı materiallardan, dil faktlarından istifadə edilmiş, həmçinin, tat dilinin genealoji mənzərəsinə dair əldə edilmiş nəticələrin müqayisəli təhlili aparılmışdır. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu Dil əlaqələri şöbəsinin müdiri filologiya üzrə elmlər doktoru, professor R.H.Eyvazova 7 Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili GİRİŞ Dilin lüğət fondunun ənənəvi təsnif formalarından biri genealoji təsnifatdır. Belə bir təsnif zamanı sözlər mənşəyinə görə qruplara bölünür. Belə bölgü sözlərin iki əsas qrupunu fərqləndirmə yi vacib edir: 1) dilin mənşəcə öz sözləri; 2) alınma sözlər. Dilin mənşəcə öz sözləri hər bir dilin lüğət fondunun əsas hissəsini təşkil edir. Dil müəyyən dillər ailəsinə daxil olur. Müəyyən dil ail əsinə daxil olan dillər tarixin müəyyən dövr lərində təşəkkül tapıb formalaşdığından, qohum dil lərin q ədim dövrünə aid leksik vahidlərə münasibətdə ortaqlıq özünü gös tərir. Yəni, pradil səviyyəsinə aid leksik fonda daxil olan vahid qohum dillərin hamısına məxsusdur. Yazısı olan dill ərin lüğət tərkibinə daxil olan sözləri müəyyən etmək üçün yazılı abidələr müstəsna rol oynayır. Lüğət tərkibi, ilk növbədə, bu abidələr əsasında formalaşır. Yazıl ı abidələrdə işlənmiş sözlə rin mənşəcə qruplaşdırılması isə etimoloji və təsviri təhlillər əsasında aparılır. Yazısı olmayan dill ərin leksik fonduna daxil olan vahidlərin ayırd edilməsi isə müəyyən çətinliklərlə bağlıdır. Bu zaman dilin daşı yıcı larının nitqi üzrə toplanmış materialların öyrənilməsi tələbi meydana çıxır. Yalnız h əmin materiallar əsasında dilin lüğət tərkibini müəyyən etmək, onun leksikasını öyrənmək mümkün olur. Dilin leksik sisteminin hərtərəfli araşdırılması bu dilə aid sözlərin başqa dillərdə işlənməsi ilə bağlı axtarışlara yol açır. Qohum dillər də bir-birinə yaxınlıq və uzaqlıq baxımın dan fərqləndirilir. Bu baxımdan bir-birinə yaxın olan qohum dillərin leksik fondunda eyni v ə ya kiçik fonetik dəyişməyə məruz qalmış sözlər aşkara çıxır. Qeyd olunan cəhət yazısız dildə işlənən sözün derivatlarının yaxın qohum dildə tapılması 8 Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili nəticəsində leksik fondun üzdə olmayan vahidlərini müəyyənləşdirməyə imkan verir. Belə araşdırmalar lüğət fondunun əsas kütləsini əhatə edə biləcək lüğətin forma laşdırılması, hazırlanması üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Dilin əsas lüğət fondu daim dəyişikliklərə məruz qalır. Bu dəyişikliklər bilavasitə cəmiyyətin həyatında baş verən ha disələrlə bağlı olur. Eyni zamanda lüğət fondunda dəyişikliklər dil daşıyıcılarının ictimai, siyasi, iqti sadi, mədəni həyatında baş verən hadisələrdən asılı olur. Q.Cəfərov lüğət tərkibinin dəyişməsini dinamik proses kimi səciyyələndirərək yazır: «Lüğət tərkibi qeyri-sabit və daim dəyişkəndir, dilin hər bir halında yeni sözlər meydana gəlməklə yanaşı, köhn ə sözlər də sıradan çıxır. Ona görə də lüğət tərkibi sabitlik vəziyyətinin inkarı təsiri bağışlayır. Lüğət tərkibində baş verən bütün dəyişikliklərə baxmayaraq, o, sistemli tədqiqatdan kənarda qala bilməz» (17, 17). Şübhəsiz ki, bütün dillərin, o cümlədən Azərbaycan tatlarının dilinin lüğət tərkibində də belə proseslər daim gedir, lüğət tərkibi dəyişir. Dildə yeni sözlər yaranır, yeni alınmalar lüğət tər kibinə daxil olur. Bununla yanaşı, dilin bir çox sözləri arxaikləşir, passiv lüğət fonduna keçir. Passiv lüğət fondu anlayışı yazısı olan dillərə şamil olunur. Arxaikləşmiş və ya köhnəlmiş sözlər yazılı abidələrdə, ədəbi əsərlərdə, nəhayət, lüğətlərdə qalır, onlar dil daşyıcılarının nitq fəaliyyətində üzə çıxmır. Lüğət tərkibinin dil daşıyıcılarının nitq materialları əsasında formalaşdırılması zamanı materialın toplandığı dövrə aid söz və ifadələri aşkara çıxarmaq mümkündür. Deməli, bu zaman arxaikləşməyə, köhnəlməyə məruz qalmış sözlərin müəyyənləşdirilməsi mümkün olmur. Azərbaycanda tat dilinin yayılma arealları əsas götürülər sə, bu dilin lüğət fondunu müxtəlif ləhcələrin leksikası əsa- 9 Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili sında formalaşdırmaq olar. Bel ə olan halda, tat dilin ə mənsub olan beş ləhcənin leksikası üzrə materiallar toplamaq lazım gəlir. Tat dili qismən yazısı olan dil kimi qiymətləndirilir. Yazı yəhudi tatlarının dilində qeydə alınır. Dağ yə hudi lərinin tatları üçün müxtəlif dövrlərdə müxtəlif qrafik sis temlərdən istifadə olunmuşdur. Birinci tat əlifbası rus in qilabından əvvəl (XX əsrin əvvəlləri) yəhudi dilinin qrafik sistemi üzrə bu di lin səs sisteminə uyğunlaşdırılmış şəkildə hazır lanmışdır. XX əsrin birinci onilliyində bu əlifba əsasında iv ritdən tərcümələr nəşr edilmişdir. Ötən əsrin 20 -ci illərində yəhudi tat dilində müxtəlif dərsliklər və əlifbalar nəşr olun muşdur. 1928-193 8-ci illərdə dağ yəhudiləri latın əsaslı əlifbadan istifadə etmişlər. 1938-ci ildə bu əlifba da dəyiş dirilmiş və rus qrafikalı əlifbadan istifadə olunmağa başlan mışdır. Yazının yəhudi tat dilinə aid olmasına baxmayaraq, yəhudi tat dili ilə tat dilinin yaxınlığı ümumi sözlərin bir his səsini qeydə almağa imkan yaratmışdır. Azərbaycan tat larının dilinin lüğət tərkibi, əsasən, bu dilin ləhcə və şivələri əsa sında aparılmış tədqiqat prosesində toplanmış materialları əhatə edir. Bu tipli işlər haqqında yuxarıda tat dili nin tədqiqat tarixindən bəhs edilərkən məlumat verilmişdir. Azərbaycan tatlarının l əhcə və şivələrinin leksikası üzrə aparılmış tədqiqatlarda ləhcələrin lüğət tərkibini təşkil edən sözlər mənşəcə üç əsas qrupa bölünür: 1) ümumiran m ənşəli sözlər; 2) spesifik leksika; 3) alınma sözl ər. Tədqiqatçılar «ümumiran mənşəli sözlər» və «spesifik sözlər» anlayışlarını təyin etmədən birbaşa bu qruplara daxil olan söz lərdən bəhs edirlər. Bu qruplar haqqında verilmiş m əlumatlardan, sözlərin təhlilindən aydın olur ki, ümumiran m ənşəli sözlər əksər və ya bir çox İran dill ərinin lüğət tərkibində yer tutan leksik 10 Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili vahidləri əhatə edir. Buna münasibətdə mübahisəli qalan məsələlərdən biri budur ki, sözün ümum iran mənşəli hesab edilməsi üçün onun İran dil lərindən təqribən neçəsində işlənməsi haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Terminologiyada beynəlmiləl terminin müəyyənləşdirilməsi zamanı terminin ən azı üç müxtəlifsistemli dildə işl ənməsi meyarı isə cəlb edilir. Əlbəttə, burada həm say, həm də dillərin müxtəlifsistemli olması əhəmiyyət kəsb edir. İran dilləri isə eyni sistemə malikdir. Əgər üç müxtəlif İran dili meyarı q əbul edilərsə, onda sözün ümumiran mənşəli olması üçün meyar təkcə sayla məhdudlaşır. Bu isə, təbii ki, məqbul sayıla bilməz. Biz hesab edirik ki, bu məsələnin həllində dilin tarixi leksikologiyası il ə bağlı faktlara istinad etməklə, sözün etimoloji təhlili əsas ola bilər. Etimoloji təhlil prosesində sözün digər İran dillərində istər fonetik cildinə, istərsə semantikasına görə variantları araşıdırılır. Belə variantların varlığı sözün ümumiran m ənşəli olmasını müəyyənləşdirməyə imkan verir. Məlumdur ki, «coğrafi ayrılma şəraitində inkişaf edən dil qohum dillərlə müqayisədə yalnız ona mənsub olan əlamətlərin məcmusunu təqdim edir. Həmin dil öz növbəsində bölünməyə məruz qalanda, ondan əmələ gələn ayrı-ayrı dialektlər əlamətlərinin ümumiliyi sayəsində, onları başqa ərazinin dialektləri ilə deyil, öz aralarında bağlayan daha sıx qohumluğa ş əhadət verir. Onlar, doğrudan da, ümumi gövd ədən ayrılmış xüsusi budaq yaradırlar» (19, 343-344). Azərbaycanda yaşayan tatların dili həm qohum dillərdən, həm bu dildə danışıb, Azərbaycanda ya şamayan tatların dilind ən, həm də respublikada yaşayan baş qa tatların dillərindən təcrid olunmuş şəkildə inkişaf edir. Ona görə də tat dilinin lüğət tərkibindəki ümumiran mənşəli sözlər tarixən bu dildə istifadə olunmuş ümumiran mənşəli sözlər ola bilər. Yəni, həmin sözlər qədim tarixi ilə seçilən sözlər qru- Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili punu əhatə etmiş olacaqdır. Tat dili ilə Azərbaycan dili arasında əlaqələr böyük tarixə malikdir. Azərbaycan dili ilə sıx əlaqələr tat dilinin leksik fonduna əsaslı təsir göstərmişdir. Nəticədə, Azərbaycan tat larının dilində alınmalarla yanaşı, külli miq darda hibrid söz lər meydana gəlmişdir. Hibrid sözlər tərkib hissələri mənşəcə müxtəlif dillərdən olan sözlərdir. Belə sözlər dilin özündə yarana bildiyi kimi, başqa dil vasit əsi ilə hazır şəkildə alına bilir. Qeyd olunan cəhət nəzərə alınarsa, Azərbaycan tatlarının dilində Azərbaycan və tat mənşəli ünsürlərdən, morfemlərdən təşkil olunmuş, el əcə də, Az ərbaycan dili vasitəsi ilə alınmış hibrid sözləri ayırmaq mümkündür. Az ərbaycan dilinin vasitə çiliyi ilə alınmış hibrid sözlərin tərkibində Azərbaycan dilinin və başqa dillərin (ərəb, fars, rus, Avropa mənşəli başqa dil) ünsürlərinin işlənməsi özünü göstərir. Beləliklə, Azərbaycan tatlarının dilinin lüğət tərkibini üç əsas qrupa bölmək olar: 1) mənşəcə dilin öz sözləri; 2) alın malar; 3) hibrid sözlər. Hər qrupu yarımqruplara ayırmaq imkanı var. Mənşəcə dilin özünə məxsus sözlər qrupunu ləhcələr üzrə də bölmək olar. Burada ümumiran m ənşəli sözlər və tat dili sözləri yarımqruplarını ayırmaq da özünü doğruldur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Az ərbaycan tatlarının dilinin bəzi şivələrində ümumiran mənşəli sözlər çoxdur. Məsələn, Lahıc ləhcəsinin leksik tərkibini, əsasən, ümumiran mənşəli sözlər təşkil edir. Qeyd etməliyik ki, həmin leksik vahidlərin müəyyən qisminə tat dilinin digər ləhcələrində də rast gəlmək olur. Dillər arasındakı əlaqələr ilk növbədə, dilin lüğət tərki binə daxil olan vahidlərdə özünü göstərir. Əlaqələr prosesində dil başqa dildən söz alır və yaxud ona söz verir. Lakin sözalma və sözvermə bir dil üçün eyni tərtibli dil hadisəsi deyil. Bu 12 Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili hadisələr dillərin tutduqları mövqed ən, onların dominantlıq dərəcələrindən asılı olur. Bir qayda olaraq do minant dilin sözləri onunla təmasda olan dillərə daha çox keçir. Hər bir alınma isə dilin lüğət tərkibinə təsir göstərir. Alınma nəinki sözü qəbul edən dilin leksik sistemind ə dəyiş mələrə səbəb olur, eyni zamanda dilin digər yaruslarına təsir üçün zəmin ya radır (80, 176). Azərbaycan tatlarının dilind ə işlənən alınma sözləri üç əsas yarımqrupa ayırmaq m əqsədəuyğundur: 1) Azərbaycan dilindən alınmalar; 2) Azərbaycan dili vasitəsi ilə alınmalar; 3) birbaşa alınmalar. Bu məsələyə münasibətdə bəzi başqa mə qamlar da üxzə çıxır. Azərbaycan tatlarının əlaqədə olduğu dillər arasında Dağıstan dill əri də var. Belə bir cəhət həmin dillərdən birbaşa sözalmaya imkan yaratmışdır. Tat di linin ləhcələri əsasında aparılan təhlildən belə bir qənaətə gəlmək olur ki, Dağıstan dillərindən birbaşa alınmalar Quba və Xaçmaz ləhcələri üçün səciyyəvidir. Tat dilinin leksik fondunu, əsasən, İran mənşəli söz və terminlər təşkil etsə də, bu dildə xeyli miqdarda Azərbaycan, ərəb və fars sözləri, eləcə də, rus dilindən və Dağıstan (ləzgi, qrız, buduq, xınalıq v ə s.) dillərindən keçmiş söz və terminlər var. Tat dili Azərbaycan ərazisindəki başqa dillərlə də əlaqədə olmuşdur. R.Heydərov Azərbaycanda dil idtifaqı məsələsinə münasibət bildirərkən ölkə ərazisinin əsrlər boyu beynəlxalq ticarət yollarının üz ərində yerləşdiyindən və zəngin təbii sərvətlərə malik olduğundan daim qonşu xalq ların və işğalçı dövlətlərin diqqət mərkəzində olmasını, bu ərazidə müxtəlif tayfaların, etnik qrupların m əskunlaşmasını, habel ə b əzi etnosların buraya köçürülməsinə görə dil ittifaqının yaranması üçün şəraitin olmasını göstərmişdir (32, 17). Tat dilinin ən çox təmasda olduğu dil Azərbaycan dilidir. 13 Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili Onun mövqeyinin genişliyi Azərbaycan ərazisində mövcud olan digər dill ərlə müqayisədə daşıdığı funksiyalarla əla qədardır. Bu funksiyalardan ən başlıcası onun döv lət dili olmasıdır. Azərbaycan dili Azərbaycan Respublikasının bü tün əhalisi üçün məcburi məktəb, radio-televiziya, mətbuat dilidir, məişətimizin bütün sahələrində istifadə olunan rəsmi dövlət dilidir. Odur ki, tat dilinin yayıldığı bütün ərazilərdə ana dilində danışan əhali məişətində, həyatın müxtəlif sahələrində ondan istifadə etsə də, radio-televiziyada, gündəlik mətbuatda, məktəbdə, yığıncaqlarda, idarə və təşkilatlarda rəsmi dil kimi Azərbaycan dilindən istifadə edir. Bu səbəbdən də tat dilinin leksik fondunda hə yatın müxtəlif sahələrini əhatə edən ictimai- siyasi və s. məfhumları bildirən söz və terminlər Azərbaycan dili hesabına artır. Bununla əlaqədar olaraq, A.L.Qrünberq və L.X.Davıdova qeyd edirl ər ki, intensiv ikidillilik şəraitində Azərbaycan dilinə mənsub olan hər bir söz tat dilində işlənə bilər və hamı onu başa düşə bilər. Onların qənaətinə görə, türk mənşəli sözlər tat dilinin istər cənub, istərsə də, şimal dialektlərinə daxil olur, dildə aparıcı mövqe qazanır. Müəlliflər bura qeyinata, yara, bulut, daq//doq, qaqlovo, qıskac, kazan, yovluq, buyruq, yoşov («yaşayış»), tütün və s. sözləri aid edirlər (69, 284). Məlum olduğu kimi, dillər ilk növbədə daxili imkanları, dilin özünə məxsus vahidləri hesabına zənginləşir və inkişaf edirsə, xarici amillər də bu prosesdə çox əhəmiyyətli rol oynayır, onların fonetik, leksik, sintaktik v ə qrammatik sistem lərində həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət dəyişmələri baş verir. Bu baxımdan konkret bir dilin materialları əsasında onun başqa dillərlə qarşılıqlı əlaqə və münasibətlərini dərindən araşdırmaq, həmin dildəki alınmaları tarixi-xronoloji aspektdə, müasir elmi səviyyədə tədqiq etmək, alınmaların dil sistemində 14 : front -> files -> libraries -> 1665 -> books books -> Redaktorlar: prof books -> AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ books -> S L a V y a n u n I v e r s I t e t I 1665 -> Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Konsepsiyası books -> Sumqayıt Dövlət Universiteti Azərbaycan dili və dilçilik kafedrası books -> AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi I. NosIml adina diLÇİLİK İnstitutu 1665 -> Mәdәniyyәt haqqında azәrbaycan respublikasinin qanun 26 Noyabr, 2015 books -> Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6 Поделитесь с Вашими друзьями:
|