22415
GÜLSÜM HÜSEYNOVA
TAT DİLİ LEKSİK FONDUNUN
GENEALOJİ TƏHLİLİ
(Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında)
“Elm və təhsil”
Bakı - 2013
ЛМЕА Nəsimi adına Dilçilik institutu Elmi Şurasının
qərarı ilə çap olunur
Elmi redaktor:
Rəyçilər:
Roza Eyvazova
Filologiya üzrə elmlər doktoru,
professor
Vahid Adilov
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,
dosent
Gülxanım Vəliyeva
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,
dosent
Gülsüm H üseynova. Tat dilinin leksik fondunun genealoji təhlili
(Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında).
Bakı, 2013, 160 səh.
Monoqrafiyada ilk dəfə olaraq Azərbaycan tatlarının dilinin
leksik tərkibi sistemli şəkildə tədqiqata cəlb olunur, İran dilləri ilə
ümumi olan və bilavasitə tat dilinə məxsus leksik layları, başqa
dillərdən alınmalar araşdırılır. Əsərdən dilçilər və dilçiliklə
maraqlanan digər şəxslər faydalana bilərlər.
4702000000
---------------- qnflı nəşr
N09% - 2013
© «Elm və təhsil», 2013
© Gülsüm Hüseynova, 2013
3
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
«Biz Azərbaycan deyəndə onun sərvətini, onun
gözəl təbiətini nəzərdə tuturuq. Lakin bütün bunlarla
yanaşı respublikamızın ən başlıca sərvətlərindən biri,
bəlkə də, ən başlıca sərvəti qədimlərdən bu torpaqda
yaşamış öz taleyini, öz həyatını bu torpağa bağlayan,
müxtəlif millətlərdən olan, müxtəlif dinlərə etiqad edən
adamlardır. Ölkə nə qədər çox xalqı birləşdirsə, bir o
qədər də zəngin olar».
HEYDƏR ƏLİYEV
ON SOZ
Dilin inkişaf tarixinin öyrənilməsində müxtəlif dillərin bir-biri
ilə qarşılıqlı əlaqələrinin araşdırılması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Çünki qarşılıqlı əlaqələr əlaqədə olan dillərin bir-birinə təsirini
gerçəkləşdirən əsas amillərdir. Dillərarası əlaqələrin xüsusiyyətləri,
onların təmaslı və ya təmassız olması, hansı dövrdə başlanması,
davametmə müddəti, intensivliyi, dil daşıyıcılarının həyat və
məişətinin hansı sahələrini əhatə etməsi dil sisteminin müxtəlif
səviyyə və yaruslarında öz izlərini buraxır. Tədqiqat məhz belə
izlərin xüsusiyyətlərini açmağı, onları dəqiqləşdirməyə, sahə
anlayışları ilə adlandırmağa yönəldilir.
Dil əlaqələrinin öyrənilməsinin ən yaxşı obyekti belə əlaqələ
rin geniş və çoxşaxəli olduğu ərazilərdə fəaliyyətdə olan dillər təşkil
edir. Tarixən və bu gün də dünyada daha çox dilin təmaslı əla
qələrdə olduğu regionlardan biri Qafqazdır. Müxtəlifsistemli dillər
nəzərə alındıqda Qafqazda dil əlaqələrinin geniş yayılması,
çoxşaxəli olması, ardıcıl, kəsilmədən getməsi və bu gün də davam
4
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
etməsi baxımından diqqəti ən çox cəlb edən ərazi Azərbaycandır.
Ona görə də Azərbaycanda müxtəlif dillər arasındakı əlaqələr daim
tədqiqat obyekti olur.
Azərbaycan ərazisində yayılmış dillərdən biri də tat dili-dir.
Tatlar irandilli xalq olub, Xəzəryanı ərazilərdə, xüsusən, İranda,
Azərbaycanın şimal-şərq rayonlarında, Abşeron yarımadasında,
Dağıstanın cənub-şərqində, Dərbənd və Mahaçqala şəhərlərində
məskunlaşmışlar.
Azərbaycan
ərazi-sində
tatlar,
əsasən,
respublikanın İsmayıllı, Xızı, Şamaxı, Quba, Dəvəçi və Abşeron
ərazilərində daha kompakt şəkildə yaşayırlar. Tatlar bu ərazilərə
hələ VI əsrdə İrandan köçürülməsi ədəbiyyatda qeyd olunur. XIX
əsr yazılı mənbələrində Cavad, Naxçıvan və Zəngəzur qəzalarında
da tatların yaşaması haqqında məlumatlara təsadüf olunur.
Göründüyü kimi tatlar Azərbayjanın müxtəlif regionlarında
qədim dövrlərdən yaşayırlar. Bu, bir tərəfdən, tat dili ilə Azər
baycan dili arasındakı əlaqələrin əsrlər boyu getməsini və bu gün
davam etməsi, digər tərəfdən isə respublikanın müxtəlif ərazilərində
qarşılıqlı təsirdə olması baxımından linqvistik tədqiqat üçün mühüm
əhəmiyyət kəsb edir. Çünki hər bir ərazinin öz dil mühiti, öz təsir
şərtləri vardır. Məsələn, Bakı ərazisində Azərbaycan tat - dil
əlaqələri uzun müddət həm də rus-Azərbaycan dil əlaqələri
prosesində gerçəkləşmişdirsə,
Quba ərazisində bu
dillərin
əlaqələrinə Dağıstan dilləri də öz təsirini göstərmişdir. Bu isə
çoxtərəfli dil əlaqələrini, daha doğrusu, əlaqədə olan dillərin
çoxluğunu və müxtəlifliyini şərtləndirmişdir.
Hər bir dilin genealoji mənzərəsi bu dildə istifadə olunun dil
vahidləri əsasında müəyyənləşdirilir. Belə bir mənzərənin tam şə
kildə açılması həmin dili müxtəlif səviyyələrdə genetik baxımdan
araşdırmağı tələb edir. Bu kitabda tat dilinin genealoji mənzərəsi
onun müxtəlif yaruslarına aid vahidlərin mənşəyi əsasında öyrənilir.
Təbii ki, uzaq keçmişdə Azərbaycan gəlmiş tatlar ilk əvvəl öz
dillərinə aid vahidlərdən, sözlərdən, qrammatik vahidlərdən,
sintaktik konstruksiyalardan istifadə etmişlər. Onlar məskun-
5
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
laşdıqları yeni ərazidə yaşayan başqa xalqlarla müxtəlif tipli
əlaqələrə girmək məcburiyyətində qalmışlar. Bu əlaqələr isə təbii ki,
dil vasitəsi ilə gerçəkləşmişdir. İnsanın öz məişətinə gətirdiyi və
başqa bir xalqa məxsus olan hər bir yeni əşya öz adı ilə alınmışdır.
Çox zaman dil daşyıcıları dilin daxili imkanlarından istifadə edərək
yeni sözlər yaradırlar. Bununla belə, dilə onunla təsirdə olan başqa
dildən alınma sözlərin daxil olması hadisəsi də daim gedir. Bu
hadisə nəticəsində dilin leksik səviyyədə genealoji mənzərəsi
dəyişməyə başlayır. Qeyd edilən cəhət daha çox ozünü leksik
səviyyədə göstərir. Leksika dilin kənar təsirə daha çox reaksiya
verən yarusudur. Ona görə də dilin genealoji mənzərəsini çox
zaman lüğət fondundakı sözləri mənşəcə qruplaşdırmaq yolu ilə
tədqiq edirlər.
Məlumdur ki, dildəki sözlərin müəyyən qismi derivatlardır.
Yəni müəyyən sözlər vardır ki, onlar kökə sözdüzəldici şəkilçilər
artırılması yolu ilə düzəlir və əvvəlki sözdən törəmə vahid kimi
çıxış edir. Tərkibində sözdüzəldici şəkilçi olan sözlərin dilə daxil
olması prosesində eyni şəkilçi tərkibli sözlərin sayca artımı bu şə
kilçinin tədricən başqa dildə də sözdüzəltmə imkanları əmələ gəlir.
Söz tərkibində dilə keçən vahid müstəqil alınmaya çevrilir.
Beləliklə, qrammatik səviyyədə alınmalar meydana çıxır. Alınmalar
leksik səviyyədə başqa şəkildə də dildə yer alırlar. Dilə keçən
alınma müxtəlif nitq hissəsinə aidliyi ilə seçilir.
Ayrı-ayrı nitq hissələrinə mənsubluğuna görə alınmaların öy
rənilməsi genealoji qrammatik mənzərənin təyin edilməsində
mühüm rol oynayır.
Dillərarası əlaqələrin uzun müddət davam etməsi, qarşılıqlı
təsirdə olan dillərdən birinin digəri ilə müqayisədə dominant, yəni
üstün mövqedə olması, daha geniş dairədə işlənməsi onun müəyyən
hazır qəliblərinin, xüsusi sintaktik konstruksiyalarının da keçidi
üçün zəmin yaradır. Bu isə sintaktik səviyyədə genealoji
mənzərənin təyini üçün material verir.
Bu kitabda tat dilinin lüğət fondunun genealoji mənzərəsi
6
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
tədqiq və təhlilə cəlb olunmuşdur. Azərbaycanın müxtəlif bölgələ
rində yaşayan tatların dilindəki alınmalar qruplaşdırılmış, onların
işləklik dərəcələrinin aydınlaşdırlılmasına cəhd göstərilmişdir.
Genealoji mənzərənin tədqiq edilməsi prosesində vasitələi və
vasitəsiz alınmalar məsələsinə də baxılmışdır.
Monoqrafiyada tat dili, eləcə də tat və Azərbaycan dillərinin
qarşılıqlı əlaqələri ilə bağlı tədqiqat işlərinə də müraciət edilmiş,
onlardakı materiallardan, dil faktlarından istifadə edilmiş, həmçinin,
tat dilinin genealoji mənzərəsinə dair əldə edilmiş nəticələrin
müqayisəli təhlili aparılmışdır.
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Dil əlaqələri şöbəsinin müdiri
filologiya üzrə elmlər doktoru,
professor R.H.Eyvazova
7
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
GİRİŞ
Dilin lüğət fondunun ənənəvi təsnif formalarından biri
genealoji təsnifatdır. Belə bir təsnif zamanı sözlər mənşəyinə
görə qruplara bölünür. Belə bölgü sözlərin iki əsas qrupunu
fərqləndirmə yi vacib edir: 1) dilin mənşəcə öz sözləri; 2)
alınma sözlər.
Dilin mənşəcə öz sözləri hər bir dilin lüğət fondunun əsas
hissəsini təşkil edir. Dil müəyyən dillər ailəsinə daxil olur.
Müəyyən dil ail əsinə daxil olan dillər tarixin müəyyən dövr
lərində təşəkkül tapıb formalaşdığından, qohum dil lərin q ədim
dövrünə aid leksik vahidlərə münasibətdə ortaqlıq özünü gös
tərir. Yəni, pradil səviyyəsinə aid leksik fonda daxil olan vahid
qohum dillərin hamısına məxsusdur. Yazısı olan dill ərin lüğət
tərkibinə daxil olan sözləri müəyyən etmək üçün yazılı
abidələr müstəsna rol oynayır. Lüğət tərkibi, ilk növbədə, bu
abidələr əsasında formalaşır. Yazıl ı abidələrdə işlənmiş sözlə
rin mənşəcə qruplaşdırılması isə etimoloji və təsviri təhlillər
əsasında aparılır. Yazısı olmayan dill ərin leksik fonduna daxil
olan vahidlərin ayırd edilməsi isə müəyyən çətinliklərlə
bağlıdır. Bu zaman dilin daşı yıcı larının nitqi üzrə toplanmış
materialların öyrənilməsi tələbi meydana çıxır. Yalnız h əmin
materiallar əsasında dilin lüğət tərkibini müəyyən etmək, onun
leksikasını öyrənmək mümkün olur. Dilin leksik sisteminin
hərtərəfli araşdırılması bu dilə aid sözlərin başqa dillərdə
işlənməsi ilə bağlı axtarışlara yol açır.
Qohum dillər də bir-birinə yaxınlıq və uzaqlıq baxımın
dan fərqləndirilir. Bu baxımdan bir-birinə yaxın olan qohum
dillərin leksik fondunda eyni v ə ya kiçik fonetik dəyişməyə
məruz qalmış sözlər aşkara çıxır. Qeyd olunan cəhət yazısız
dildə işlənən sözün derivatlarının yaxın qohum dildə tapılması
8
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
nəticəsində
leksik
fondun
üzdə
olmayan
vahidlərini
müəyyənləşdirməyə imkan verir. Belə araşdırmalar lüğət
fondunun əsas kütləsini əhatə edə biləcək lüğətin forma
laşdırılması, hazırlanması üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Dilin əsas lüğət fondu daim dəyişikliklərə məruz qalır.
Bu dəyişikliklər bilavasitə cəmiyyətin həyatında baş verən ha
disələrlə bağlı olur. Eyni zamanda lüğət fondunda dəyişikliklər
dil daşıyıcılarının ictimai, siyasi, iqti sadi, mədəni həyatında
baş verən hadisələrdən asılı olur.
Q.Cəfərov lüğət tərkibinin dəyişməsini dinamik proses
kimi səciyyələndirərək yazır: «Lüğət tərkibi qeyri-sabit və
daim dəyişkəndir, dilin hər bir halında yeni sözlər meydana
gəlməklə yanaşı, köhn ə sözlər də sıradan çıxır. Ona görə də
lüğət tərkibi sabitlik vəziyyətinin inkarı təsiri bağışlayır. Lüğət
tərkibində baş verən bütün dəyişikliklərə baxmayaraq, o,
sistemli tədqiqatdan kənarda qala bilməz» (17, 17). Şübhəsiz
ki, bütün dillərin, o cümlədən Azərbaycan tatlarının dilinin
lüğət tərkibində də belə proseslər daim gedir, lüğət tərkibi
dəyişir. Dildə yeni sözlər yaranır, yeni alınmalar lüğət tər
kibinə daxil olur. Bununla yanaşı, dilin bir çox sözləri
arxaikləşir, passiv lüğət fonduna keçir. Passiv lüğət fondu
anlayışı yazısı olan dillərə şamil olunur. Arxaikləşmiş və ya
köhnəlmiş sözlər yazılı abidələrdə, ədəbi əsərlərdə, nəhayət,
lüğətlərdə qalır, onlar dil daşyıcılarının nitq fəaliyyətində üzə
çıxmır. Lüğət tərkibinin dil daşıyıcılarının nitq materialları
əsasında formalaşdırılması zamanı materialın toplandığı dövrə
aid söz və ifadələri aşkara çıxarmaq mümkündür. Deməli, bu
zaman arxaikləşməyə, köhnəlməyə məruz qalmış sözlərin
müəyyənləşdirilməsi mümkün olmur.
Azərbaycanda tat dilinin yayılma arealları əsas götürülər
sə, bu dilin lüğət fondunu müxtəlif ləhcələrin leksikası əsa-
9
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
sında formalaşdırmaq olar. Bel ə olan halda, tat dilin ə mənsub
olan beş ləhcənin leksikası üzrə materiallar toplamaq lazım
gəlir.
Tat dili qismən yazısı olan dil kimi qiymətləndirilir. Yazı
yəhudi tatlarının dilində qeydə alınır. Dağ yə hudi lərinin tatları
üçün müxtəlif dövrlərdə müxtəlif qrafik sis temlərdən istifadə
olunmuşdur. Birinci tat əlifbası rus in qilabından əvvəl (XX
əsrin əvvəlləri) yəhudi dilinin qrafik sistemi üzrə bu di lin səs
sisteminə uyğunlaşdırılmış şəkildə hazır lanmışdır. XX əsrin
birinci onilliyində bu əlifba əsasında iv ritdən tərcümələr nəşr
edilmişdir. Ötən əsrin 20 -ci illərində yəhudi tat dilində
müxtəlif dərsliklər və əlifbalar nəşr olun muşdur. 1928-193 8-ci
illərdə dağ yəhudiləri latın əsaslı əlifbadan istifadə etmişlər.
1938-ci ildə bu əlifba da dəyiş dirilmiş və rus qrafikalı
əlifbadan istifadə olunmağa başlan mışdır. Yazının yəhudi tat
dilinə aid olmasına baxmayaraq, yəhudi tat dili ilə tat dilinin
yaxınlığı ümumi sözlərin bir his səsini qeydə almağa imkan
yaratmışdır. Azərbaycan tat larının dilinin lüğət tərkibi, əsasən,
bu dilin ləhcə və şivələri əsa sında aparılmış tədqiqat
prosesində toplanmış materialları əhatə edir. Bu tipli işlər
haqqında yuxarıda tat dili nin tədqiqat tarixindən bəhs
edilərkən məlumat verilmişdir.
Azərbaycan tatlarının l əhcə və şivələrinin leksikası üzrə
aparılmış tədqiqatlarda ləhcələrin lüğət tərkibini təşkil edən
sözlər mənşəcə üç əsas qrupa bölünür: 1) ümumiran m ənşəli
sözlər; 2) spesifik leksika; 3) alınma sözl ər. Tədqiqatçılar
«ümumiran mənşəli sözlər» və «spesifik sözlər» anlayışlarını
təyin etmədən birbaşa bu qruplara daxil olan söz lərdən bəhs
edirlər. Bu qruplar haqqında verilmiş m əlumatlardan, sözlərin
təhlilindən aydın olur ki, ümumiran m ənşəli sözlər əksər və ya
bir çox İran dill ərinin lüğət tərkibində yer tutan leksik
10
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
vahidləri əhatə edir. Buna münasibətdə mübahisəli qalan
məsələlərdən biri budur ki, sözün ümum iran mənşəli hesab
edilməsi üçün onun İran dil lərindən təqribən neçəsində
işlənməsi haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Terminologiyada
beynəlmiləl terminin müəyyənləşdirilməsi zamanı terminin ən
azı üç müxtəlifsistemli dildə işl ənməsi meyarı isə cəlb edilir.
Əlbəttə, burada həm say, həm də dillərin müxtəlifsistemli
olması əhəmiyyət kəsb edir. İran dilləri isə eyni sistemə
malikdir. Əgər üç müxtəlif İran dili meyarı q əbul edilərsə,
onda sözün ümumiran mənşəli olması üçün meyar təkcə sayla
məhdudlaşır. Bu isə, təbii ki, məqbul sayıla bilməz. Biz hesab
edirik ki, bu məsələnin həllində dilin tarixi leksikologiyası il ə
bağlı faktlara istinad etməklə, sözün etimoloji təhlili əsas ola
bilər. Etimoloji təhlil prosesində sözün digər İran dillərində
istər fonetik cildinə, istərsə semantikasına görə variantları
araşıdırılır. Belə variantların varlığı sözün ümumiran m ənşəli
olmasını müəyyənləşdirməyə imkan verir. Məlumdur ki,
«coğrafi ayrılma şəraitində inkişaf edən dil qohum dillərlə
müqayisədə yalnız ona mənsub olan əlamətlərin məcmusunu
təqdim edir. Həmin dil öz növbəsində bölünməyə məruz
qalanda, ondan əmələ gələn ayrı-ayrı dialektlər əlamətlərinin
ümumiliyi sayəsində, onları başqa ərazinin dialektləri ilə deyil,
öz aralarında bağlayan daha sıx qohumluğa ş əhadət verir.
Onlar, doğrudan da, ümumi gövd ədən ayrılmış xüsusi budaq
yaradırlar» (19, 343-344). Azərbaycanda yaşayan tatların dili
həm qohum dillərdən, həm bu dildə danışıb, Azərbaycanda ya
şamayan tatların dilind ən, həm də respublikada yaşayan baş qa
tatların dillərindən təcrid olunmuş şəkildə inkişaf edir. Ona
görə də tat dilinin lüğət tərkibindəki ümumiran mənşəli sözlər
tarixən bu dildə istifadə olunmuş ümumiran mənşəli sözlər ola
bilər. Yəni, həmin sözlər qədim tarixi ilə seçilən sözlər qru-
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
punu əhatə etmiş olacaqdır.
Tat dili ilə Azərbaycan dili arasında əlaqələr böyük tarixə
malikdir. Azərbaycan dili ilə sıx əlaqələr tat dilinin leksik
fonduna əsaslı təsir göstərmişdir. Nəticədə, Azərbaycan tat
larının dilində alınmalarla yanaşı, külli miq darda hibrid söz lər
meydana gəlmişdir. Hibrid sözlər tərkib hissələri mənşəcə
müxtəlif dillərdən olan sözlərdir. Belə sözlər dilin özündə
yarana bildiyi kimi, başqa dil vasit əsi ilə hazır şəkildə alına
bilir. Qeyd olunan cəhət nəzərə alınarsa, Azərbaycan tatlarının
dilində Azərbaycan və tat mənşəli ünsürlərdən, morfemlərdən
təşkil olunmuş, el əcə də, Az ərbaycan dili vasitəsi ilə alınmış
hibrid sözləri ayırmaq mümkündür. Az ərbaycan dilinin vasitə
çiliyi ilə alınmış hibrid sözlərin tərkibində Azərbaycan dilinin
və başqa dillərin (ərəb, fars, rus, Avropa mənşəli başqa dil)
ünsürlərinin işlənməsi özünü göstərir.
Beləliklə, Azərbaycan tatlarının dilinin lüğət tərkibini üç
əsas qrupa bölmək olar: 1) mənşəcə dilin öz sözləri; 2) alın
malar; 3) hibrid sözlər. Hər qrupu yarımqruplara ayırmaq
imkanı var. Mənşəcə dilin özünə məxsus sözlər qrupunu
ləhcələr üzrə də bölmək olar. Burada ümumiran m ənşəli sözlər
və tat dili sözləri yarımqruplarını ayırmaq da özünü doğruldur.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Az ərbaycan tatlarının dilinin
bəzi şivələrində ümumiran mənşəli sözlər çoxdur. Məsələn,
Lahıc ləhcəsinin leksik tərkibini, əsasən, ümumiran mənşəli
sözlər təşkil edir. Qeyd etməliyik ki, həmin leksik vahidlərin
müəyyən qisminə tat dilinin digər ləhcələrində də rast gəlmək
olur.
Dillər arasındakı əlaqələr ilk növbədə, dilin lüğət tərki
binə daxil olan vahidlərdə özünü göstərir. Əlaqələr prosesində
dil başqa dildən söz alır və yaxud ona söz verir. Lakin sözalma
və sözvermə bir dil üçün eyni tərtibli dil hadisəsi deyil. Bu
12
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
hadisələr dillərin tutduqları mövqed ən, onların dominantlıq
dərəcələrindən asılı olur. Bir qayda olaraq do minant dilin
sözləri onunla təmasda olan dillərə daha çox keçir. Hər bir
alınma isə dilin lüğət tərkibinə təsir göstərir. Alınma nəinki
sözü qəbul edən dilin leksik sistemind ə dəyiş mələrə səbəb
olur, eyni zamanda dilin digər yaruslarına təsir üçün zəmin ya
radır (80, 176).
Azərbaycan tatlarının dilind ə işlənən alınma sözləri üç
əsas yarımqrupa ayırmaq m əqsədəuyğundur: 1) Azərbaycan
dilindən alınmalar; 2) Azərbaycan dili vasitəsi ilə alınmalar; 3)
birbaşa alınmalar. Bu məsələyə münasibətdə bəzi başqa mə
qamlar da üxzə çıxır. Azərbaycan tatlarının əlaqədə olduğu
dillər arasında Dağıstan dill əri də var. Belə bir cəhət həmin
dillərdən birbaşa sözalmaya imkan yaratmışdır. Tat di linin
ləhcələri əsasında aparılan təhlildən belə bir qənaətə gəlmək
olur ki, Dağıstan dillərindən birbaşa alınmalar Quba və
Xaçmaz ləhcələri üçün səciyyəvidir.
Tat dilinin leksik fondunu, əsasən, İran mənşəli söz və
terminlər təşkil etsə də, bu dildə xeyli miqdarda Azərbaycan,
ərəb və fars sözləri, eləcə də, rus dilindən və Dağıstan (ləzgi,
qrız, buduq, xınalıq v ə s.) dillərindən keçmiş söz və terminlər
var. Tat dili Azərbaycan ərazisindəki başqa dillərlə də əlaqədə
olmuşdur. R.Heydərov Azərbaycanda dil idtifaqı məsələsinə
münasibət bildirərkən ölkə ərazisinin əsrlər boyu beynəlxalq
ticarət yollarının üz ərində yerləşdiyindən və zəngin təbii
sərvətlərə malik olduğundan daim qonşu xalq ların və işğalçı
dövlətlərin diqqət mərkəzində olmasını, bu ərazidə müxtəlif
tayfaların, etnik qrupların m əskunlaşmasını, habel ə b əzi
etnosların buraya köçürülməsinə görə dil ittifaqının yaranması
üçün şəraitin olmasını göstərmişdir (32, 17).
Tat dilinin ən çox təmasda olduğu dil Azərbaycan dilidir.
13
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
Onun mövqeyinin genişliyi Azərbaycan ərazisində mövcud
olan digər dill ərlə müqayisədə daşıdığı funksiyalarla əla
qədardır. Bu funksiyalardan ən başlıcası onun döv lət dili
olmasıdır. Azərbaycan dili Azərbaycan Respublikasının bü tün
əhalisi üçün məcburi məktəb, radio-televiziya, mətbuat dilidir,
məişətimizin bütün sahələrində istifadə olunan rəsmi dövlət
dilidir. Odur ki, tat dilinin yayıldığı bütün ərazilərdə ana
dilində danışan əhali məişətində, həyatın müxtəlif sahələrində
ondan istifadə etsə də, radio-televiziyada, gündəlik mətbuatda,
məktəbdə, yığıncaqlarda, idarə və təşkilatlarda rəsmi dil kimi
Azərbaycan dilindən istifadə edir. Bu səbəbdən də tat dilinin
leksik fondunda hə yatın müxtəlif sahələrini əhatə edən ictimai-
siyasi və s. məfhumları bildirən söz və terminlər Azərbaycan
dili hesabına artır. Bununla əlaqədar olaraq, A.L.Qrünberq və
L.X.Davıdova qeyd edirl ər ki, intensiv ikidillilik şəraitində
Azərbaycan dilinə mənsub olan hər bir söz tat dilində işlənə
bilər və hamı onu başa düşə bilər. Onların qənaətinə görə, türk
mənşəli sözlər tat dilinin istər cənub, istərsə də, şimal
dialektlərinə daxil olur, dildə
aparıcı mövqe qazanır.
Müəlliflər bura qeyinata, yara, bulut, daq//doq, qaqlovo,
qıskac, kazan, yovluq, buyruq, yoşov («yaşayış»), tütün və s.
sözləri aid edirlər (69, 284).
Məlum olduğu kimi, dillər ilk növbədə daxili imkanları,
dilin özünə məxsus vahidləri hesabına zənginləşir və inkişaf
edirsə, xarici amillər də bu prosesdə çox əhəmiyyətli rol
oynayır, onların fonetik, leksik, sintaktik v ə qrammatik sistem
lərində həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət dəyişmələri baş verir.
Bu baxımdan konkret bir dilin materialları əsasında onun
başqa dillərlə qarşılıqlı əlaqə və münasibətlərini dərindən
araşdırmaq, həmin dildəki alınmaları tarixi-xronoloji aspektdə,
müasir elmi səviyyədə tədqiq etmək, alınmaların dil sistemində
14
Поделитесь с Вашими друзьями: |