Gumanitar fanlar

Ozbekistonda NNT rivojlanish dinamikasi
3. Jamoat birlashmalari fuqarolik jamiyatining muhim sharti. Ma‘lumki, istiqlol yillarida milliy qadriyatlar, madaniy an‘analarni jahonning ilg’or demokratik tamoyillari bilan boyitgan holda davlat-jamiyat hamkorligiga tatbiq etishning o’zbek modeli tajribasi yaratildi. Bugun ko’plab davlatlar davlat va jamiyat munosabatlarini tartibga solishning eng maqbul yo’li sifatida qarayotgan bu amaliyot davlatimiz asosiy qonunlari shakllanishidayoq e‘tiborga olindi. Xususan, bosh Qomusimizning 56 moddasida ―O’zbekiston Respublikasida qonunda belgilangan tartibda ro’xatdan o’tkazilgan kasaba uyushmalari, siyosiy partiyalar, olimlarning jamiyatlari, xotin-qizlar, faxriylar va yoshlar tashkilotlari, ijodiy uyushmalar, ommaviy harakatlar va fuqarolarning boshqa uyushmalari jamoat birlashmalari sifatida e‘tirof etiladi⁶⁶‖ deb, uning huquqiy ob‘ekti o’z ifodasini topgan. SHuningdek, O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida ―Davlat jamoat birlashmalarining huquqlari va qonuniy manfaatlariga rioya etilishini ta‘minlaydi, ularga ijtimoiy hayotda ishtirok etish uchun teng huquqiy imkoniyatlar yaratib beradi. Davlat organlari va mansabdor shaxslarning jamoat birlashmalari faoliyatiga aralashishiga, shuningdek jamoat birlashmalarining davlat organlari va mansabdor shaxslar faoliyatiga aralashishiga yo’l qo’yilmaydi‖⁶⁷81 kabi normalarning mustahkamlanganligi mamlakatimizda jamoat birlashmalarining shakllanishi va rivojlanishi davlat tomonidan to’laqonli ta‘minlanganligi hamda uning organlari bilan teng huquqda hamkorlik qilishini ko’zda tutadi. YUrtboshimiz ―Mamlakatda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati rivojlantirish‖ Konsepsiyasi yuzasidan qilgan ma‘ruzasida fuqarolik jamiyati institutlarining yanada rivojlanishiga erishish bir qator qonunlarni qabul qilish bilan bog’liqligini ta‘kidlab o’tdi. Unda, jumladan, «Ijtimoiy sheriklik to’g’risida»qonunda davlat hokimiyati va fuqarolik jamiyati institutlari munosabatlarida bir qator o’zgarishlar vujudga keladi. Birinchidan, «Ijtimoiy sheriklik to’g’risida» Qonun bugun mamlakatda ijro etish bilan bog’liq, asosan davlat hokimiyati va boshqaruv organlari zimmasida bo’lib kelayotgan bir qator vazifalar va ular bo’yicha vakolatlarga egalikda davlat – jamiyat sherikchiligini ifodalaydi. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish dasturlarini amalga oshirishda ularni loyihalashtirish, tashkillashtirish, tartibga solish, boshqarish, nazorat qilish bo’yicha vazifalar va vakolatlarning bir qismi fuqarolik jamiyati institutlari zimmasiga o’tishi bir tomondan davlat va jamiyat boshqaruvini amalga oshirishda fuqarolik jamiyati institutlarining rolini oshirsa, ikkinchi tomondan bu fuqarolik jamiyatiga o’tish talablaridan birining hal etilishini ifodalaydi. Ikkinchidan, davlat hokimiyati va boshqaruv organlari hozirgi vaqtda ijtimoiy- gumanitar muammolarni tahlil etish va ular bo’yicha belgilangan tadbirlarni amalga oshirishda etakchilik qilib keladi. Uchinchidan, davlat tuzilmalari ushbu munosabatlarga o’z vakolatlarida belgilangan me‘yorlardan kelib chiqib yondashadi, fuqarolik jamiyati institutlarining esa o’rtadagi masalani hal etishda ishtirok etish vakolatlari aniq emas. Bu holat esa o’zo’zidan masalaning bir tomonlama hal etilishi yoki sansolorlikning kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Tortinchidan, fuqarolik jamiyati institutlarining o’z-o’zini boshqaruv mexanizmlari va huquqiy vakolatlarining o’zgarishi davlat hokimiyati va boshqaruv organlari mexanizmi va huquqiy vakolatlarida ham tarkibiy o’zgarishlarini vujudga keltiradi. 2010 yilning noyabr oyida O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining tashabbusi bilan qabul qilingan ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ ko’ptarmoqli NNTlarni rivojlantirish va qo’llab-quvvatlash yangi bosqichining boshlanish davri bo’ldi. Konsepsiyaning qoidalaridan kelib chiqib, bir qator qonun hujjatlari, shu jumladan 2013 yil 28 dekabrda ―Ekologik nazorat to’g’risida‖gi Qonun qabul qilinib, NNTlar ekologik nazoratning asosiy sub‘ekti sifatida belgilandi. 2014 yilning 5 mayida ―Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatining ochiqligi to’g’risida‖gi Qonun, shu yilning 25 sentyabrda esa ―Ijtimoiy sheriklik to’g’risida‖gi Qonun qabul qilindi.
―Ijtimoiy sheriklik to’g’risida‖gi Qonunga ko’ra NNTlarni ijtimoiy ahamiyatga molik masalalarni hal qilishda ishtirok etishga samarali jalb qilishning va davlat tomonidan rag’batlantirishning shakllaridan biri sifatida Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesi, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar Kengashlari huzuridagi nodavlat notijorat tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini qo’llabquvvatlash jamoat fondlari orqali NNTlar faoliyatini moliyalashtirishning yangi mexanizmi yaratildi. O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 2013 yil 12 dekabrda qabul qilingan PQ–2085-sonli ―Fuqarolik jamiyati institutlarini rivojlantirishga ko’maklashish borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida‖gi qarorining qabul qilinishi ushbu sohadagi qonunchilikni rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Birinchi Prezident qarorini amalga oshirish maqsadida 2014 yil 10 martda 57-sonli Hukumat qarori qabul qilindi. YUqorida qayd etilgan qonun hujjatlariga ko’ra NNTlarni tuzish va faoliyatini tashkil etishning tashkiliy-huquqiy mexanizmlari yanada takomillashtirildi va sezilarli darajada soddalashtirildi, xususan:
1.NNTni davlat ro’yxatidan o’tkazish uchun undiriladigan davlat boji stavkalari miqdori 5 baravarga, ularning ramzlarini davlat ro’yxatidan o’tkazish uchun undiriladigan yig’imlar miqdori 2,5 baravarga kamaytirildi. Bunda nogironlar, fahriylar, xotin-qizlar va bolalar jamoat birlashmalarini davlat ro’yxatidan o’tkazish uchun davlat boji mazkur qaror bilan tasdiqlangan davlat boji miqdorining 50 foizi miqdorida undiriladi;
2.O’zbekiston Respublikasida ro’yxatga olingan NNTning alohida bo’linmalari (vakolatxonalari va filiallari)ni, shu jumladan yuridik shaxs huquqiga ega bo’lganlarini davlat ro’yxatidan o’tkazish va hisobga olish uchun davlat boji undirilmaydi;
3.Davlat ro’yxatidan o’tkazish to’g’risidagi arizani ko’rib chiqish muddati ikki oydan bir oyga kamaytirildi; Taqdim etilgan arizalarni oqibatsiz qoldirish to’g’risidagi qaror qabul qilish institute chiqarib tashlandi;
4.Ta‘sis hujjatlarini rasmiylashtirish tartibi soddalashtirilib, hujjatlarni notarial tasdiqlash talabi bekor qilindi, shuningdek, endilikda ta‘sis hujjatlari avvalgidek uch nusxada emas, balki faqat ikki nusxada va faqat davlat tilda taqdim etiladigan bo’ldi; NNTni qayta ro’yxatdan o’tkazish uchun hujjatlarni taqdim qilish tartibi soddalashtirildi va h.k.
5.Hujjatlarni notarial tasdiqlashni bekor qilish, NNTni davlat ro’yxatidan o’tkazish to’g’risidagi arizalarni ko’rib chiqish muddatining qisqartirilishi kabi ijobiy o’zgarishlar ―O’zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish to’g’risida‖gi 2014 yil 11 dekabrdagi O’RQ-381 Qonunida ham o’z aksini topdi. SHu bilan birga, Vazirlar Mahkamasining 2014 yil 10 martdagi qarori bilan Nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyatining huquqiy asoslarini takomillashtirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlarrejasi tasdiqlandi.
1.Davlat boshqaruvi organlari tomonidan NNTlarning milliy qonunchilik va xalqaro shartnomalarda mustahkamlangan huquq va qonuniy manfaatlariga rioya qilinishi masalalariga muhim ahamiyat berildi.
2.Vazirlar Mahkamasining 2014 yil 10 martdagi 57-sonli qaroriga ko’ra har chorakda NNTning rahbar organlari tomonidan qabul qilingan qarorlarini adliya organlariga taqdim qilish amaliyoti bekor qilindi.
3.NNTlarning faoliyati shak-shubhasiz turli xil tadbirlarni o’tkazish orqali erishiladigan hayriya va ijtimoiy foydali maqsadlarga erishishga yo’naltirilgan. Bu erda shuni ta‘kidlash joizki, qonunchilikda shuningdek NNTlar tomonidan tadbirlar o’tkazish tartibini takomillashtirishga qaratilgan tegishli ijobiy choralar ko’rildi.
4.Xususan, 2015 yilning 4 iyunida O’zbekiston Respublikasi adliya vazirining buyrug’i bilan (ro’yxat raqami 2679) Nodavlat notijorat tashkilotlari tadbirlarini kelishish tartibi to’g’risidagi nizom tasdiqlandi. NNTlarning tadbirlarini kelishishning huquqiy belgilanishi avval ham mavjud bo’lganligi sababli ushbu nizom yangilik hisoblanmaydi. Mazkur nizomning asosiy vazifasi huquqni qo’llash amaliyotida bir xillikni ta‘minlashdan iborat.
5.NNTlar faoliyatining erkinligini kafolatlash va tadbirlarni hech qanday to’siqlarsiz o’tkazilishini ta‘minlash maqsadida, nizomda qonun hujjatlari va NNT ustavida belgilangan maqsadlardan kelib chiqib o’tkazilayotgan tadbirlarga adliya organlari vakilining noqonuniy aralashuviga yo’l qo’yilmasligi, shuningdek NNTning ro’yxatdan o’tkazuvchi organning noqonuniy hatti-xarakatlari ustidan shikoyat qilish huquqi alohida belgilab o’tilgan. NNTlar faoliyatini tartibga solish sohasidagi qonunchilikdagi ijobiy o’zgarishlarga ob‘ektiv nazar tashlansa, mazkur ma‘ruzaning xulosasi sifatida shuni qayd etish mumkinki, ularning barchasi:
- birinchidan, fuqarolik jamiyati institutlarining muhim davlat qarorlarini qabul qilishdagi o’rni va ta‘sirini kuchaytirish;
- ikkinchidan, fuqarolarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish hamda ularning farovonligini, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy rivojlanishini yuksaltirish;
- uchinchidan, NNTlarning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirishga yo’naltirilgan kompleks choralarni amalga oshirish, NNTlar va boshqa fuqarolik institutlarini institutsional rivojlantirish, ularning iqtisodiy barqarorligini ta‘minlashga yo’naltirilganligini ta‘kidlash mumkin.