Gumanitar fanlar

2. Fuqaroviy ong va uning namoyon bo„lish omillari
Endi bevosita fuqaroviy ongning mazmun mohiyatiga e‘tibor qaratish o’rinlidir. Fuqarolik ongi demokratik qadriyatlar, ideallar, huquq va erkinliklar nuqtai nazaridan shaxs, jamiyat va davlat o„rtasidagi munosabatlarni anglashdan iborat. Albatta har bir davlat va jamiyatda demokratik qadriyatlar o’ziga xos tamoyillir va me‘yorlar asosida qabul qilinadi. Fuqarolik ongi jamiyat taraqqiyotining shunday bosqichidagi ruhiy holatini anglatadiki, bu davrda demokratik me‘yorlar va qadriyatlar hayotning asosiga aylanadi. Fuqarolik ongi iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, ma‟naviy sohalarda me‟yoriy, shakllantiruvchi, yo„naltiruvchi, muloqotga etaklovchi singari rang barang vazifalarni bajaradi. Bu vazifalar ta‘sirlashgan holda o’zaro kesishadilar va bir-birini to’ldiradi. Ularning ko’pchiligi davlat va uning institutlariga xosdir. Ammo davlat organlari qonunlar, me‘yoriy hujjatlar, qoida va talablardan iborat huquqiy doirada
faoliyat yuritsa, fuqarolik ongi erkin shakllanadi. Fuqaroviy ong me‘yorlari ijtimoiysiyosiy jarayonlar natijasida shakllanadi, uni muvofiqlashtiradigan yoki uni amalga oshiradigan maxsus tuzilmalar bo’lmaydi. Fuqarolik ongining vazifalari alohida individ emas, balki butun jamiyat faoliyati bilan bog’liq. Fuqarolik ongi jamiyat hayotida turli shakllarida namoyon bo’ladi. Kishilar shaxsiy va ijtimoiy qadriyatlar borasida o’z qarashlari, tasavvurlari, qadriyatlari, intilishlari, me‘yorlarini turli ko’rinishlarida namoyon etishadi. Jamiyat, guruhlar, shaxsning ijtimoiy manfaatlari namoyon bo’ladigan fuqaroviy manfaatlar tizim holiga keladi. Aynan tizim
holida bo’lganligi tufayli fuqaroviy manfaatlar har bir shaxsning qadriyatlarini hayotga tatbiq etadi, uning jamiyatga, davlatga, boshqa fuqarolarga nisbatan munosabatini shakllantiradi. Fuqaroning mas‘uliyati, maqsadlari, vazifalarini belgilashga, ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan xususiyatlarini shakllantirishga ko’maklashadi. Aynan ana shu tarzda shakllangan fuqaroviy ong fuqarolik jamiyatining shakllanishiga xizmat qiluvchi qadriyatlar, me‘yorlar, g’oya hamda tasavvurlarni shakllantirish, jamiyatni komillik va erkinlikka etaklashga xizmat qiladi. Fuqarolik jamiyati bir necha avlod almashinuvini talab etadigan jarayon bo’lgani singari fuqaroviy ong ham tarixiy davr mobaynida shakllanadi. Har bir mamlakatdagi fuqaroviy ong shu mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy tizimning tabiatiga mos ravishda shakllanadi. SHu mamlakatga xos bo’lgan ijtimoiy tizim, aloqalar va munosabatlarni aks ettiradi. Fuqarolik ongi tabiiy va tadrijiy taraqqiyot mahsuli bo’lib, uni sun‘iy jihatdan tezlashtirish mumkin emas. U ijtimoiy, iqtisodiy hamda siyosiy omillar negizida tadrijiy tarzda shakllanadi. Har bir avlod mavjud demokratik qadriyatlarni o’zlashtiradi va yangilarini yaratadi. Bu jarayonda fuqarolik ongini belgilab beruvchi me‘yorlar va qadriyatlarni saqlash hamda uzluksiz takomillashtirish eng muhim faoliyat hisoblanadi. Tadrijiy taraqqiyot natijasida demokratik tasavvurlar mustahkamlanib, asta sekinlik
bilan fuqarolik tajribasi to’planib boradi. Fuqarolik ongi bir qator o’ziga xos xususiyatlarga ega. Fuqarolik ongi ijtimoiy tizimning o’zgarishi bilan yangilanadigan qadriyatlarga moslashib boradi. Boshqa tarafdan fuqarolik ongi ijtimoiy o’zgarishlarni keltirib chiqaruvchi faol omil hisoblanadi. U fuqarolarni faol harakatga boshlovchi tasavvurlar bilan bog’liq bo’lganligi tufayli,
jamiyat o’zligining yangilanishiga, ijtimoiy taraqqiyotni tezlashtiruvchi omilga aylanishi mumkin. Fuqarolik ongi ijtimoiy taraqqiyotning ruhiy negizini yaratgan holda jamiyatning mustahkamlanishiga xizmat qiladi. Fuqarolik ongi yangi g’oyalarni qabul qilish darajasida ochiq xarakterga ega. YAngi g’oyalar shu tizimga mos ekanligi o’z isbotini topgan taqdirda asta sekin jamiyatning mohiyatiga singib boradi. Madaniy yangilanishlar uzluskiz tarzda ijtimoiy ongga ta‘sir ko’rsatish darajasida ko’p ro’y bergan taqdirda jamiyatda voqelikni his etish uchun yangicha usullar vujudga keladi va bu o’z navbatida fuqaroviy ongning o’zgarishiga olib keladi.
Mamlakatda siyosatni tubdan o’zgartirish hatto mulkka nisbatan munosabatni ham butunlay o’zgartirish mumkin, ammo kishilarning asosiy qarashlari va qadriyatlarini tezlik bilan o’zgartirib bo’lmaydi. Fuqarolik ongi umumiy tamoyillargagina asoslanmasdan, mohiyati jihatidan o’zgarib boradi. Albatta jamiyatda barqaror bo’lgan, har qanday siyosiy tizimga xos bo’lgan tarixiiy tajriba, an‘analar singari o’zgarmas xususiyatga ega qadriyatlar mavjud bo’lib,
ular fuqaroviy ongda ro’y berishi mumkin bo’lgan tezkor o’zgarishlarni tiyib turadi. YAngi tarixiy tajriba esa aynan ana shunday qadriyatlar negizida vujudga keladi va fuqarolar ongiga singib boradi. Tushuncha sifatida ―fuqarolik ongi‖ haqida gap ketganda avvalo fuqaroning davlat bilan siyosiy-huquqiy munosabatlari nazarda tutilib, kishining biror-bir davlatga mansubligi va shu davlatning qonunlariga bo’ysunishi tushuniladi. Kishining huquqiy maqomida ifodalangan fuqarolik davlat bilan fuqaro o’rtasida amal qiladigan bir qator huquq va burchlar bilan mustahkamlangan. Turli ijtimoiy sub‘ektlarning o’zaro ta‘sirlashuvi ro’y beradigan va manfaatlari amal qiladigan jamiyat munosabatlariga fuqaroviy ong kirib boradi va ularni aks ettiradi. SHuningdek, u kishilararo munosabatlarga ta‘sir ko’rsatgan holda ularga aniqlik, mazmun va shakl bag’ishlaydi. Kishilarning ijtimoiy hayot hamda davlatga nisbatan, shaxs bilan davlat o’rtasida haqiqiy va me‘yoriy munosabatlar to’g’risidagi tasavvurlari fuqaroviy ongda mujassamlashgan. Ijtimoiy-siyosiy, diniy, axloqiy, huquqiy, iqtisodiy va boshqa me‘yorlar, talablar, tamoyillir, qoidalar umumiy fuqaroviy dunyoqarash shaklida fuqaroviy ongning tarkibiy
elementlari sifatida namoyon bo’ladi. Demokratik jamiyatning barqarorligi demokratik qadriyatlar bilan boyishni taqozo etadi. Bu jarayon jamiyatdagi fuqarolarning ijtimoiy erkin sharoitda yashashga qanchalik tayyor ekanliklari, ya‘ni shaxslarning fuqaroviy etukligi va faolligiga bog’liq. O’z navbatida fuqaroviy etuklik va fuqaroviy mus‘uliyat jamiyat a‘zolarining fuqaroviy ongi darajasi bilan belgilanadi. Aynan fuqaroviy ong jamiyatning ma‘naviy, intellectual hamda ijtimoiy-iqtisodiy salohiyatini shakllantiradi. Fuqaroviy ong jamiyatni birlashtirishga xizmat qiladi, umumiy manfaatlar yo’lida fuqarolar o’rtasida kelishuv bo’lishiga xizmat qiladi. Jamiyatda ro’y beradigan turli ijtimoiy-madaniy omillar ta‘sirida fuqaroviy ong o’zgarib boradi va fuqaroviylik to’g’risidagi g’oyalar taraqqiyotida o’z aksini topadi. Davlat va jamiyat, davlat va shaxs o’rtasidagi munosabatlarning tabiati haqidagi bilimlarning kengayishi ―fuqaroviylik‖ tushunchasini qayta qayta tafakkur qilishni taqozo etadi. Ijtimoiy jarayonlar natijasida sayqallangan fuqaroviy madaniyat va fuqaroviy ong kishilarni iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, axloqiy jihatdan shakllantiradi.