H. S. HÜMBƏtov, V. V. BƏŞİrov, V. R. Mohumayev yağli və efir yağLI

  2. 1. 
KEŞNİŞ 
 
  Xalq t
əsərrüfatı əhəmiyyəti və istifadəsi. Keşniş ətirli səbzə 
t
ərəvəz bitkilərindən biri olub, müxtəlif növ xörəklərdə ədvə, dad, 
ətir verici kimi işlədilir. Keşniş əsas efir yağlı bitki hesab edilir. O, 
efir yağlı bitkilərin əkin sahəsinin 80 % -ni təşkil etməklə, təbii efir 
yağlarının 60 - 80%-ni verir. Keşnişin meyvələrində 0,7 - 1,2 % efir 
ya
ğı vardır. Efir yağı almaq üçün təkcə Avropa (Rusiya, Voronej 
keşnişi) Qərbi Çin və Abxazya keşnişi istifadə olunur. Bunlardan ən 

131 
 
C
ədvəl  3
 
Bitkilərin tərkibindəki piyli və efir yağlarının miqdarı 
 
Bitkilərin 
adları 
Yağ əldə 
olunan 
orqan 
Efir  yağının  tərkibi 
Piyli 
yağın 
miqdarı,  
%-
lə 
Miqdarı, 
%-
lə 
Əsas tərkib hissəsi 
(komponenti) 
1 
2 
 
3 
4 
Keşniş 
Meyvəsi 
(toxumu) 
0,7-1,2 
Linalol spirti (60-
70%) deşil, aldehid, 
terpenlər 
17-24 
Cirə 
“---” 
2,5 - 4,0 
Anetol (80-90%) 
metilhavnikol, anis 
turşusu, terpenlər 
16-26 
Zirə 
“---” 
4,0 - 6,0 
Karvoi (50-
65%) α-
limonen (35%-
ə 
qədər) 
dihidrokarbon 
14-22 
Razyana 
“---” 
0,5 - 6,5 
Anetol (50-60%), 
metilhavikol, 
kamfen 
10,5-17 
Ajqon 
(Hind 
zirəsi) 
“---” 
2,0 -10,0 
Timol və karvakrol 
(35-67%) dipenten, 
α-pinen, α-terpinen 
15-30 
Acı nanə 
Quru yarpağı 
və bütün 
bitki 
1,0 -3,5 
Mentol (43,5-
64,7%) mentol efiri 
və valeryan turşusu 
(4-7%), L 
və α 
metanol (6-20%) 
- 
Əsl  
lavanda 
Təzə çiçək 
qrupu 
0,7-1,6 
Linalilasetat (30-
56%), linalol (10-
20%), 
α-pinen bəzi 
üzvi turşular 
- 

132 
 
1 
2 
 
3 
4 
Evqenollu 
reyhan 
Bitkinin 
yaşıl kütləsi 
(yarpağı və 
çiçək qrupu) 
0,3- 0,7 
Evqenol (62-80%), 
otsimen (10-16%), 
linalol (13%), l-
kadinen (10-12%) 
- 
Sürvə 
Çiçək qrupu 
0,1- 0,3 
Linalilasetat (38-
73%), l-linalol (10-
15%), l 
və α tuyon 
- 
Qırmızı 
ətirşah 
Yaşıl kütləsi 
(yarpaqları) 
0,1- 0,8 
Sitronelol (55%-
ə 
qədər), linalol (10-
12%), qraniol 14%-
ə qədər, mentol (3-
4%) 
- 
Efiryağlı 
qızılgül 
Çiçəkləri 
0,07- 0,16 
Feniletil spirti (40-
50%) qeraniol (5%-
ə qədər), sitronelol 
(30-35%) evrenol 
(2-3%), 
stearoptenlər (5%-ə 
qədər) 
- 
Qara 
çörəkotu 
(nigella) 
Meyvəsi 
(toxumu) 
0,5 -1,5 
- 
- 
 
yaxşısı Rusiya keşnişi hesab olunur. Keşniş meyvələrindən efir yağı-
nı su buxarı vasitəsilə alırlar. Bu yağ rəngsiz və bəzən sarımtıl rəngli 
maye  olub,  xoşagələn  ətirli  iyə  və  dada  malikdir.  Onun  tərkibində 
20-
dən artıq komponent vardır ki, bunlardan da ən əsasları linalool 
(60-80 %), heraniol (3-5 %), linalil asetat (5%-
ə qədər) və s. dir. Tər-
ki
bində 18-28 % piy şəkilli yağlardan sabunbişirmədə olein turşuları 
alınmasında  və  metallurgiyada  istifadə  edilir.  Keşnişin  tərkibində 
orta hesabla 67 mq  % С vitamini, 278 mq % A provitamini, toxum-
la
rında 16 %-ə qədər zülal maddəsi vardır 
(c
ədvəl 4).
 
Bundan başqa 
keşniş yağının tərkibində 5%-ə qədər geraniol spirti və 20 %-ə qədər 
terpen qruplu başqa ətirli maddələr də vardır.  

133 
 
Cədvəl  4 
Keşniş meyvəsinin kimyəvi tərkibi (quru maddə %-lə) 
 
Komponentlər 
Miqdarı %-lə 
Efir yağı 
0,7-1,2 
Piyli yağ 
18,0-28,0 
Zülali maddələr 
16,0 
Nişasta 
9,0 
Pentozanlar 
12,0 
Sellüloza 
32,0 
Saxaroza 
2,0 
Kül elementləri 
6,0 
Keşnişin  toxumları  özünə  məxsus kəskin iyə  malik olub limon 
ətrini xatırladır, Bu cəhətdən keşniş toxumlarından çörək-bulka, qən-
nadı  məmulatları,  marinadlar,  pendir,  kolbasa  məmulatları,  likör  və 
piv
ə istehsalında aromat vermək üçün geniş istifadə edilir. Keşnişin 
toxumlarından alınmış efir yağını ətriyyat sənayesində istifadə edir-
l
ər.  
Keşniş bitkisinin yarpaqları, zərif zoğu və toxumları insanlar tə-
r
əfindən nəinki ərzaq, dad və ətirverici kimi, eyni zamanda bəzi xəs-
t
əliklərin müalicəsində  geniş  istifadə  edilir.  Keşnişin  şirəsi ilə  ürək 
ağrıları və ürək sancmalarını müalicə edirlər.  
Keşniş yağı və meyvəsi iştaha artırıcı dərman kimi keçmiş Sovet 
Dövlət Farmakopeyasının  X nəşrinə daxil edilmişdir. Yağından bir 
sıra  Qalen  preparatlarının  (Klavdi Galen Qədim  Roma əsilli həkim, 
cərrah  və  filosof,  təqribən  130-200-cü illər )  tərkibində  (bitkilərdən 
hazırlanmış preparatların), meyvələrindən isə müxtəlif yeyinti məh-
sullarına  xoş  iy  verən  maddə  kimi  geniş  istifadə  edilir.  Keşnişdən 
alınan şrot (cecə) heyvandarlıqda yaxşı yem kimi istifadə olunur.
  
Tarixi yayılması və məhsuldarlığı.  Keşniş Aralıq dənizi mən-
şəli qədim bitki hesab olunur. Rusiyaya XIX əsrin əvvəllərində gəti-
ril
miş və mərkəzi quberniyalarda becərilməyə başlanmışdır. Hazırda 
keşniş  əkinləri  daha  çox  Rusiyanın  mərkəzi  qaratorpaq    zonasında, 

134 
 
Şimali  Qafqazda,  orta  Volqa  boyunda  və  Ukraynada  yayılmışdır. 
Toxum  m
əhsuldarlığı 0,6-1,0 ton/ha  təşkil edir.
  
Botaniki 
təsviri və bioloji xüsusiyyətləri. Keşniş kərəviz (çətir-
çiç
əklilər) (Apiaceae) fəsiləsinə  mənsub  olub,  onun  botaniki  adı 
Coriandrum sativum-dur. Birillik ot tipli 
bitki olub, sıra ilə düzülmüş 
uzun saplaqlı və yumurtaşəkilli yarpaqları vardır. Keşniş bitkisi kök 
boğazı ətrafında bir-birinə yaxın sıx, lakin növbə ilə düzülmüş yar-
paq qrupları əmələ gətirir. Tez yetişən sortları zəif, gec yetişənləri isə 
qüvv
əli yarpaqlar əmələ gətirir. Bitkisi silindrik, üzəri qabırğalı, tor-
paq s
əthində düz duran, yaxud dirsəkvarı buğumlu, əyilmiş gövdəli 
o
lur.  Hündürlüyü  şəraitdən  asılı  olaraq  130  sm  və  daha  artıq  olur. 
Xırda, bir evli, ikicinsli çiçəkləri mürəkkəb çətir şəklində gövdəsinin 
başında  yerləşir.  Keşnişin  çiçək  qrupu  mürəkkəb  çətirdir.  Bir  neçə 
sadə çətir birləşib mürəkkəb çətir əmələ gətirir.
 
Çiç
əkləri ilk önсə sa-
d
ə çətirli, sonra isə 3-5-ci sıralarında baş gövdə və budaqların ucla-
rında yerləşən mürəkkəb çətir əmələ gətirir. Çiçək tacı çəhrayı rəng-
dədir. Ləçək yarpaqları 5 ədəd, bir-birindən aralı olur. Ləçəkləri açıq-
ç
əhrayı rəngli olanlar geniş yayılmışdır 
(r
əngli şəkil 25).
 
 
Dişiciyi iki yuvalı, aşağı yumurtalıqlıdır və hər yuvasında bir yu-
mur
tacığı olur. Toxumları kürəvi uzunsov-yumru formalı olub iki to-
xumcuqdan ibar
ətdir. Toxumlarının diametri 2-7 mm arasında dəyişir 
v
ə onların 1000 ədədi 4,5-7,0 qr. olur. 
Çarpaz tozlanır. İkipaylı toxumdan ibarət meyvələri avqust-sent-
yabr aylarında yetişir. Meyvəsinin uzunluğu 2,3-4,1 mm arasında də-
yi
şilir. Meyvənin ümumi kütləsinin 34-40%-ni qabıq, 60-66%-ni isə 
nüvə təşkil edir. Meyvənin hər iki yarısının içəri tərəfində 2 efir yağı 
vəzisi yerləşir. Meyvə bölündükdə və ya qabığı zədələndikdə efir ya-
ğı asanlıqla buxarlanır. Ona görə də yığım vaxtı meyvənin zədələn-
məsinə, xırdalanmasına yol vermək olmaz. Meyvənin əmələ gəldiyi 
il
kin dövrlərdə efir yağı xarici yerliklərdə yəni meyvə qabığının üst 
qatında  toplanır.  Yetişdikdə  meyvələr  sıxılır  və  xarici  yerliklərdəki 
efir  yağları  tamamilə  buxarlanır.  Meyvələri  yetişdikdə  xoş  ətirli  iy 
verir.  
Keşniş soyuğa davamlı kahı, ispanaq və acıtərəyə nisbətən istili-
y
ə asan dözən, uzun gün bitkisidir. Günün uzunluğuna və istiyə tə-

135 
 
ləbkardır,  lakin  rozet  yarpaqları  soyuğa  davamlıdır.  Qısa  və  sərin 
gün
lərdə  rozet  yarpaqları  yaxşı  böyuyür,  yüksək  məhsul  verir.  Тo-
xum zoğu əmələ gətirmir və toxum vermir, ona görə də istifadə müd-
dəti uzanır. Rozet yarpaqları 3-5 irikəsimli yarpaqdan ibarətdir. Göv-
də yarpaqları çoxkəsimli, nazik, uzunsovdur. Səbzə kimi əsasən rozet 
yarpaqlarından istifadə olunur. 
Vegetasiya  müddəti  (kütləvi  cücərmədən  texniki  yetişməyə  qə-
dər olan dövr) səpin vaxtından asılı olaraq dəyişir və 35-40 gündən 
başlamış 50-60 günə qədər və daha çox uzana bilir. Bu müddət həm 
də sortun xüsusiyyətindən asılıdır. Bitkilərin normal böyüməsi üçün 
17-25 
0
С temperatur tələb edir, Uzun müddət -2 
0
C v
ə qısa müddətdə 
-7 
0
C temperatura dözür. Soyuğa davamlı olmasına baxmayaraq isti-
likd
ə özlərini qismən asan nizamlaya bilir. Lakin məhsuldarlıq aşağı 
dü
şür. Bəzi bitkilərə nisbətən rütubətə xeyli tələbkardır. Onun trans-
pirasiya 
əmsalı torpaq tipindən asılı olaraq 500-700 arasında dəyişir, 
Torpaq v
ə havanın nisbi rütubətliyi 75- 80%-dən az olmalıdır. Qida 
madd
ələrinə olduqca tələbkardır. Keşniş üçün suyu özündən asan sız-
dıran torpaqlar daha əlverişlidir. Torpaq reaksiyası (pH) neytrala ya-
xın olmalıdır.  
Sor
tları: Pervomayski. Bu sortun kolunun hündürlüyü orta he-
sabla 50 sm-
ə kimidir, Gövdəsi düzdurandır. Çox budaqlanan və orta 
d
ərəcədə yarpaqlayandır. Gövdə və yarpaqları yaşıl rənglidir. Çiçək-
l
əri  açıq  çəhrayı  və  çətiri  sıxdır.  Mərkəzi çətirində  orta hesabla to-
xum
ların  sayı  30-a qədərdir,  Toxumları  olduqca  iri,  yumru-kürəvi 
formalı və tutqun boz rənglidir. 1000 ədəd toxumun çəkisi 5-7 qram-
dır. Tez yetişən sort olub, ərzaqlıq yetişkənliyinə kimi 40-50 gün, to-
xum
ların yetişməsinə 80 -100 gün vaxt tələb edir. 
26 - B. Bu sortun kolunun hündürlüyü 60 sm-d
ək olub, gövdəsi 
düzduran v
ə  zəif  budaqlanandır.  Gövdə  və  yarpaqları  açıq  yaşıl, 
çiç
əkləri  açıq  çəhrayı  rənglidir. Çətiri  olduqca  sıx  və  mərkəzi çəti-
rind
ə 50 ədədə qədər toxum əmələ gətirir. Toxumları xırda, yumru, 
kür
əvi formalı, üzəri zəif qabırğalı, rəngi isə sarı-bozumtuldur. 1000 
ədəd toxumunun kütləsi 4,76-6,96 qram arasında dəyişilir. Orta  ye-
tişən sort olub ərzaqlıq yetişkənliyinə kimi 45-55, fizioloji yetişkən-
liyin
ə kimi 82-102 günədək vaxt tələb edir. 

136 
 
247-1. 
Bu sortun kolu yığcam olub, hündürlüyü 70 sm-ə kimidir, 
Gövd
əsi düzduran, zəif budaqlanan və kifayət qədər sıxdır. Gövdə və 
yarpaqları açıq yaşıl rənglidir. Çiçəkləri açıq çəhrayı rənglidir. Çətiri 
olduqca  sıxdır.  Mərkəzi çətirində  toxumların  sayı  55-ə  kimi olur, 
Toxumları  iri  və  yumru  –  kürəvi  formalı,  rəngi isə  açıq-bozumtul 
r
ənglidir, Orta hesabla 1000 ədəd toxumun kütləsi 6,4 qramdır. Orta 
gecyetişən  sortdur,  Ərzaqlıq  yetişkənliyinədək 73-80 gün, fizioloji 
yetişkənliyinə kimi 84-105 gün vaxt tələb edir. 
Yerli Gəncə. Bu sortun kolunun hündürlüyü 65 sm olur. Gövdə-
si 
əsasən düz duran və orta dərəcədə budaqlanandır. Gövdə və yar-
paqlan tutqun-
yaşıl rənglidir. Qrup yarpaqları kök boğazından olduq-
ca sıx əmələ  gəlir, Rəngi tutqun qonuru antosian piqmentliyə  çalır. 
Qrup  yarpaqları  demək olar ki, torpaq səthində  üfüqi vəziyyətdə 
yerl
əşir,  Yarpaq  və  saplaqları  bir  çox  sortlara  nisbətən  qalın,  ətirli, 
h
əm də xoşagələn dada malikdir. Ərzaqlıq hissəsi olan saplaq, yarpaq 
v
ə zəif zoğunu biçdikdən sonra bir neçə gün təravətini itirmədən yax-
şı qalır, Çiçəkləri cəzbedici ağımtıl-çəhrayı rəngli və çətiri iri həm də 
sıx  yerləşir. Mərkəzi çətirində toxumların sayı 40-60 ədəd arasında 
d
əyişir, Toxumları orta irilikdə olub, əsasən kürəvi formalı və tutqun 
q
əhvəyi-boz rəngə çalır. 1000 ədəd toxumun kütləsi 5,2- 6,5 q olur. 
Ən  tez  yetişən sort olub, ərzaqlıq  yetişkənliyinədək 35-45 gün, 
fizioloji yetişkənliyinə kimi 60-90 gün vaxt tələb edir. 
Torpağın seçilməsi. Səbzə tərəvəz bitkiləri torpağın münbitliyi-
nə, strukturuna çox tələbkar olduğundan, bitkiləri peyinlə (və ya di-
gər üzvi gübrə ilə) yaxşı gübrələnmiş və ya üzvi çürüntülərlə zəngin, 
yaşayış məntəqələrinə yaxın alaqsız, su ilə təmin olunmuş və bərabər 
suvarıla bilən sahələrdə yerləşdirmək lazımdır. Baş soğan, sarımsaq, 
xiyar, kartof, paxlalı və bostan bitkiləri keşniş bitkisi üçün ən yaxşı 
sələflərdir. 
Torpağın  hazırlanması.  Keşniş  səpiləcək  torpaq  sahəsi  sələf 
bitkilərindən  azad  olan  kimi, bitki qalıqlarından  təmizlənməli  və 
üzləmə aparılmalıdır. Üzləmədən 15-20 gün sonra hektara 25-30 ton 
peyin çürüntüsü, 300-350 kq superfosfat, 100-150 kq 
kalium gübrəsi 
verilir və 25-30 sm dərinliyində dondurma şumu aparılır. Тorpaq qa-
tının  qalınlığı  imkan  vermədikdə  şumun  dərinliyi  onun  qalınlığına 

137 
 
uy
ğunlaşdırılır. Erkən yazda tarlaya çıxmaq mümkün olan kimi sahə 
dişli mala ilə malalanır və kultivatorla yumşaldılır. Payız-qış müddə-
tində torpaq çox sıxlaşmış olarsa, səpinqabağı ikiləmə aparılır. Sahə 
çox  kəltənli  olduqda  kultivasiyadan  əvvəl  və  ya  ikiləmədən  sonra 
diskli mala 
ilə kəltənlər əzilməlidir. 
Yay  və  payızda  keşniş  toxumunu  səpmək  üçün  ayrılmış  sahə 
sələfdən azad olan kimi suvarılır, torpaq yetişdikdə (arat çıxan kimi) 
25-30 
sm dərinliyində şumlanır. Sələf bitkisi altına peyin və  fosfor 
gübrəsi verilməmişsə şum qabağı hektara 25-30 ton peyin çüruntüsü, 
300-  350 kq superfosfat 
və 100-150 kq kalium gübrəsi verilir. Sələf 
bitkisi gübrələnmiş olduqda göstərilən miqdar 40-50% azaldılır. 
Hər  iki  səpin  muddətində  səpinqabağı  hektara  1,5-2,0  sentner 
ammo
nium şorası verilib, kultivatorla 10-12 sm dərinliyində torpağa 
qarışdırılır və sahə dişli mala ilə malalanır. 
Тoxumun hazırlanması və səpin. Səpin üçün ayrılmış toxumun 
təsərrüfat  yararlılığı  hökmən  müəyyənləşdirilməlidir.  Cücərmə  fai-
zin
dən  asılı  olaraq  səpin  normasına  düzəliş  verilir  və  səpinə  10-15 
gün 
qalmış qranozan və ya ТMТD ilə quru halda dərmanlanır. 
Kiçik sahələrdə keşniş əvvəlcədən hazırlanmış ləklərə əl ilə və 
ya əl toxumsəpənləri ilə cərgəvi üsulla səpilir. Geniş sahələrdə toxum 
traktora  qoşulan  səpici  maşınlarla  4-6  cərgəli  lent  üsulu  ilə  səpilir. 
Lentdə cərgəaraları 29 sm, lent araları isə 60-70 sm saxlanır.  
İlboyu  arası  kəsilmədən  məhsul  almaq  keşniş  toxumu  fevralın 
ikinci  yarısı-martın  əvvəlindən  başlayaraq  oktyabrın  axırınadək  hər 
10-15 
gündən bir səpilir.  
Erkən  yazda  məhsul  almaq  üçün  keşniş  toxumunu  noyabrın 
ikinci 
yarısı və dekabr ayında (qışqabağı) da səpmək olar. 
Göstərilən səpin müddətləri respublikanın aran rayonlarına aid-
dir. Dağətəyi və dağlıq rayonlarda keşnişin yaz səpini 15-25 gün gec, 
yay-
payız səpini isə 10-12 gün tez aparılır. 
Keşniş bitkisindən keyfiyyətli məhsul almaq üçün onun toxum-
larının səpin normasına riayət edilməlidir. Birinci sinif toxum keyfiy-
yətlərini nəzərdə tutmaqla hektara səpin norması 12-16 kiloqramdır. 
Тoxumlar 1,5-2,0 sm dərinliyə səpilməlidir. 

138 
 
Qulluq işləri. Keşniş əkinlərinə qulluq cərgəaralarında torpağın 
yumşaldılmasından, alaq otlarının təmizlənməsindən, suvarmadan və 
yemləmədən  ibarətdir.  Cərgəaralarında  torpaq  yumşaldılmalıdır  ki, 
torpaqda nəmlik saxlansın və su ilə hava nisbətinin pozulmasına yol 
verilməsin.  Yumşaltma  hər  dəfə  suvarmadan  və  güclü  yağışlardan 
sonra 
aparılır. Əkinlər bitkilərin tələbatıia uyğun olaraq optimal nəm-
likdə saxlanmalıdır. Suvarmaq lazım gəldikdə lent aralarında şırımlar 
açılır (şırımaçanla) və lentlər ləklərdə olduğu kimi suvarılır. Keşniş 
bitki
ləri az su hopdurma üsulu ilə suvarılmalıdır. Bitkilər zəif  böyu-
dükdə  azotlu  və  kaliumlu  gübrələrin  qarışığı  ilə  yemləmə  aparılır. 
Kalium  güb
rəsi həmdə bitkilərin xəstəliklərə qarşı müqavimətini ar-
tırır. Yemləmə məqsədilə hektara cərgəaralarına 200 kq ammonium 
şorası və 100 kq kalium gübrəsinin qarışığı verilir, torpaqla qarışdırı-
lır və sahə suvarılır. Bu iş məhsul yığımına azı 15-20 gün qalmış gö-
rül
məlidir. 
Yığım. Keşniş, bitkilərinin boyu 15-18 sm-ə çatdıqda məhsul yı-
ğımına başlanmalı və çiçək zoğu əmələ gələnə  qədər qurtarmalıdır. 
Bu 
bitkilər kök boğazından bir qədər aşağıdan biçilir, torpaqdan və 
yararsız  yarpaqlardan təmizlənir, 200-250 qr.-lıq dəstələrə bağlanır. 
Səliqə ilə təmiz yeşiklərə və ya kisələrə doldurularaq satışa göndəri-
lir. Dəstə bağlayarkən ehtiyatlı olmaq lazımdır ki, bitkilər əzilməsin. 
K
eşniş  bitkisinin  hektardan  yaşıl  yarpaq  məhsuldarlığı  orta  he-
sabla  90-150 sen. 
arasında olur. Lakin, qranulometrik tərkibcə yün-
gül olan münbit torpaqlarda, vaxtında və yaxşı qulluq edildikdə daha 
artıq məhsul görürmək olar. Toxum almaq üçün bitkinin yerüstü his-
səsi, meyvəsi yetişən vaxt əllə biçilib, dərz-dərz bağlandıqdan sonra 
açıq havada qurudulur və yaxud iri təsərrüfatlarda kombaynla biçilir. 
Quru
dulmuş  hissələrin  döyülüb  təmizlənməsi  nəticəsində  meyvələr 
başqa hissələrdən ayrılır və xüsusi kisələrə doldurulub tədarük mən-
təqələrinə təhvil verilir. Toxum məhsuldarlığı 6-10 s/ha təşkil edir. 
 
2. 2. R A Z Y A N A 
 
Xalq t
əsərrüfat əhəmiyyəti. Razyana meyvələri bütöv halda ye-
yinti s
ənayesində və tibdə istifadə olunur. Razyana toxumlarının tər-

139 
 
kibind
ə 4-6% efir yağı vardır. Ona görə də razyana efir yağı almaq 
üçün d
ə becərilir.  Efir yağının ən qiymətli tərkib hissəsi anetol adla-
nan 
ətirli maddədir. Efir yağı və onun tərkibində olan anetol yeyinti, 
ətriyyat-kosmetika və əczaçılıq sənayesində işlədilir. Dərman məqsə-
dil
ə meyvələrindən istifadə olunur. Meyvəsini sentyabr ayında yeti-
şənə az qalmış toplayıb açıq havada bir müddət qurudur, xüsusi ma-
şında  başqa  qarışıqlardan  təmizləyib  ayırır,  aptek  anbarına  təhvil 
verirl
ər. Meyvəsinin tərkibində efir yağından başqa 16-18% piyli yağ 
v
ə 27 % zülal maddəsi vardır. 
 Razyana meyv
əsindən elmi təbabətdə  soyuqdəymədən  baş  ve-
r
ən xəstəliklərdə, xüsusən tənəffüs  yollarının iltihabında  yumşaldıcı 
v
ə bəlğəmgətirici öskürək dərmanı kimi, eləcə də mədə-bağırsaq xəs-
t
əliyində  həzm  prosesini  yaxşılaşdıran  və  köpmənin  qarşısını  alan 
vasit
ə kimi geniş istifadə olunur. Razyana meyvəsi dəmləmə və bişir-
m
ə şəklində öd kisəsinin iltihabında və böyrək xəstəliklərində də qə-
bul edilir.  
Xalq t
əbabətində  razyanadan çay kimi dəmləyib  uşaqlarda  tez-
tez baş verən mədə ağrılarında, spazmı aradan qaldıran və köpmənin 
qarşısını alan dərman kimi istifadə edilir. Bu məqsədlə razyana mey-
v
əsini qurudulumuş nanə yarpağı ilə bərabər hissədə qarışdırıb dəm-
l
əmək çox yaxşı nəticə verir. 
 
Tarixi, yayılması və məhsuldarlığı. Razyana  yabanı halda ən 
çox  Aralıq  dənizi sahilində  yayılmışdır.  Razyananın  vətəni qərbi 
Asiya,  Şimali  Afrika  və  cənubi Avropa hesab edilir. Rusiyada onu 
XX 
əsrin 30 illərindən becərməyə başlamışlar. Azərbaycanda da bu 
bitkiy
ə yabanı halda  çox rast gəlmək olur. Ukraynada, Krasnodarda, 
Voronejd
ə  və  Şimali  Qafqazda  razyana  geniş  miqyasda  becərilir. 
Hazırda razyana Krasnodar diyarında və Çernovski vilayətində 1000 
hektar sah
ədə becərilir. Hektardan toxum məhsuldarlığı 0,5-0,7 ton-
dur. 
Botaniki t
əsviri və bioloji xüsusiyyətləri. Adi razyana (Foeni-
culum vulqare Mill.) k
ərəvizkimilər (Apiaceae) fəsiləsinə daxil olan 
birillik, iki illik v
ə çoxillik ot tipli bitkidir. Çoxillik forması becərilir. 
Bu formanın kökü ətli mil köküdür. Gövdəsi dairəvi, zəif qabırğalı, 
içi boş, güclü budaqlanan 1,5-2 m hündürlükdədir. Yarpaqları növ-

140 
 
b
əli düzülüşlü, iri, qınlı, çılpaq, çoxlu lələklərə bölünmüş, sapşəkilli 
hiss
ələrdən ibarətdir. Gövdəsinin aşağı hissəsindəki yarpaqları iri və 
uzun saplaqlı, yuxarı hissəsindəkilər isə saplaqsızdır 
(r
əngli şəkil 26).
  
Qiym
ətli olduğu üçün ikillik bitki kimi becərilir. 
Çiç
ək qrupu mürəkkəb çətiridir. Xırda, sarı rəngli çiçəkləri göv-
d
əsinin təpəsində çətir formasında yerləşir. Ləçəkləri və erkəkciyi 4 
ədəddir.  Dişiciyi  qabırğalıdır.  İki  yuvalı,  aşağı  yumurtalığı  vardır. 
Meyv
əsi  uzunsov  silindir  formalı,  iki  toxumludur. 14 mm-ə  qədər 
uzunluqda olur. Yetişmə zamanı toxumlar tökülür. 
Razyana istilik-sev
ən bitkidir. Onun toxumları 6-8 
0
C-d
ə cücər-
m
əyə başlayır. Toxumların cücərməsi üçün optimal temperatur 20 
0
C 
- dir. C
ənub və qərb rayonlarında qışı yaxşı keçirir. Vegetasiya müd-
d
ətində temperatur cəmi 2500 
0
C-d
ən artıq olmalıdır. Çiçəkləmə və 
yetişmə dövründə istiliyə xüsusilə tələbkarlıq göstərir.  
Razyana işıq və nəmlik sevən bitkidir. Kölgəli və tutqun havada 
vegetasiya müdd
əti, xüsusən də  çiçəkləməsi və  toxumun  yetişməsi 
l
əngiyir. Torpağın nəmliyinə ən çox tələbat toxumun cücərməsi döv-
ründ
ə  və  gövdələnmənin  əvvəlindən tam çiçəkləməyə  qədər olan 
dövrd
ə göstərir. Çiçəkləmə zamanı quraqlıq arzu olunmayandır. 
Razyana üçün 
əlverişli  torpaqlar  yaxşı  becərilmiş  münbit qara 
torpaqlar, su il
ə gətirilmiş, yuyulmuş torpaqlar hesab edilir. Ağır  gil-
li, sulu v
ə bataqlaşmış torpaqlar razyana üçün yararsızdır. 
Razyananın seleksiya sortu yoxdur. Səpinlərdə Çernovski sortu-
nun  populyasiyasından istifadə edilir.