Halqali chuvalchanglar (annelida) tipi

HALQALI CHUVALCHANGLAR (ANNELIDA) TIPI

Toksik nuqtayi nazardan ko‘p tukli halqalilar (Polychaeta)

sinfiga kiruvchi dengiz halqali chuvalchanglari osrganilgan. Poli-

xetlar tipik dengiz hayvonlari bo‘lib, ular orasida suvda suzuvchi,

dengiz tubida o‘rmalab yoki balchiqqa ko‘milib oluvchi hamda

ingichka nay ichida o ‘troq yashovchi turlari bor. Ayrim turlari

parazit hayot kechiradi. Polixetlar sayoz suvlarda ko‘p uchraydi,

ularni qator shakllari pelagik yoki plankton holida yashash tarziga

moslashgan. Suvning chuqur qismlarida yashovchi yirtqich polixet­

lar ко pchilik holatda toshlar, suvo tlar orasida uchraydi. Ko4p

turlari vaqtinchalik yoki doimiy naychalarda, shu qatorda gruntda

ham yashaydi. Polixetlar asosan, mayda pelagik organizmlar,

shuningdek o ‘simlik qoldiqlari bilan oziqlanadilar.

Belbog‘sizlar ayrim jinsli, jinsiy sistemasi ham oddiy tuzilgan.

Tanasida belbog‘ bo‘lmaydi. Metamorfoz orqali ko‘payadi.

Lichinkasi troxofora deb ataladi.

Tip:

Annelides Halqali chuvalchanglar

Kenja tip: Aclitellata Belbog‘sttlar

Sinf: Polychaeta

Ko‘ptuklilar

Turkum: Phyllodocemorpha Fillodosemorfa

Oila: Glyceridae Glitseridlar

Tur:

Glycera convolute Keferstein Glitsera

Morfologiyasi. Tanasi yarim shaffof, uzunligi 10 smgacha,

160-180 segmentga ega. Parapodiylaming b ir qismi - orqa mo‘y-

lovi jabraga aylangan. Tananing oxirgi segmentlari jabrasiz. Parapo-

diyalari yaxlit bazali va ikkiga boUingan ustki bo‘laklardan iborat.

Og‘iz peristomiumning qorin tomonida joylashgan. Halqumi nozik

silindrik papillalar bilan qoplangan.

Zaharli apparatining tuzilishi. Ko‘pchilik erkin yashovchi

yirtqich polixetlarda (ularga zaharli turlari ham kiradi) halqumi

muskulli harakatlanuvchi yoki qayriluvchi hartumsimon silindrik

nayga aylangan. U bukkal bo‘lim davomi bo‘ladi. Halqum va

bukkal bo‘lim orasida xitin jag ‘lar joylashgan. Ularning ilgaksimon

o‘tkir qismi ichkariga qarab qayrilgan va chekkalari tishli bo‘ladi.

Halqumdan keyin keladigan qizilo‘ngachni oldingi bo‘limiga bir

juft uzunchoq so‘lak bezlari ochiladi va undan zaharli sekret ishlab

chiqariladi.

Bundan tashqari, polixetlarda zaharli parapodiyalar ham bo‘lishi

mumkin. Bunday parapodiyalar tuklari g ‘ovak bo‘lib, zahar bilan

to‘lib turadi. Parapodiyalar uchlari o ‘ljaga tegib ketsa, oson sinadi

va ulardagi zahar tashqariga to ‘kiladi.

Biologiyasi va ekologiyasi. Tropik-boreal tur. Parapodiyalari

va muskulli halqumi yordamida qumni kovlab yashaydi. Saxalin

qirg‘oqlarida joylashish zichligi 4-15 dona/m2. Mayda plankton

organizmlar va detrit, o‘simlik qoldiqlari bilan oziqlanadi.

Tarqalishi. Barens dengizining janubiy - g ‘arbiy qismida,

Oxota va Yapon dengizlarida yashaydi.

Zaharlanish manzarasi. Polixetlar bilan zaharlanish kasbiy

xarakterga ega bo‘lib (masalan, baliqchilarda), bunda zaharla-

nishning mahalliy (o‘tkir og‘riq, giperemiya, shishlar) va umumiy

(bosh og‘rishi, ko‘ngil aynishi) belgilari namoyon bo‘ladi.

Birinchi yordam. Tuklar qoldiqlarini olib tashlash (eng

yaxshisi yopishqoq tasma bilan), teriga spirt, ammiak eritmasi yoki

soda surtish kerak. Shuningdek, dezinfeksiyalovchi latta bog‘lash

kerak. Profilaktik choralar sifatida polixetlar ko‘p bo‘lgan joylarda

poyaf/al va qoiqoplar kiyish tavsiya qilinadi.

Zaharining kimyoviy tarkibi va ta’sir mexanizmi.

Bezlaridan olingan ekstrakt dafhiyalar yuragining to ‘xtashiga olib

keladi va proteolitik va kollagenaz aktivlikka ega. Ekstraktidan

Mr=300000 (Mr - molekulyar massa) bo‘lgan neyrotoksin oqsil a-

glitserotoksin ajratilgan. Toksin presinaptik ta’sirga ega va MPKP

chastotasini oshiradi, atsetilxolin (Ax)ni Sa2+ bog‘liq ajralishiga olib

keladi. a-glitserotoksin uchun retseptorlar vazifasini presinaptik

membranani ekstratsellyular yo‘nalgan oqsillari bajaradi degan

taxminlar mavjud, chunki proteolitik ferment pronaza bilan ishlash

toksinning bog‘lanishining va Axajralishining oldini oladi.

Turkum: Eunicemorpha Evnitsemorfa

Oila: Lumbrinereida& Lyumbrinereidlar

Urug‘: Lumbrineris Lumbrinereis

Tur: L. heteropoda Lumbrinereis geteropoda

Morfologiyasi. Tanasi yashil va boshqa ranglarda boMadi.

Halqumida jag ‘larga ega bo‘lib, yuqori jag ‘ida tishsimon plastin-

kalar mavjud. Shu plastinka yordamida ozig‘ini qirib olib yeydi.

Biologiyasi va ekologiyasi. Tinch okean va Osiyo subtropik -

boreal tur. Oxota dengizining janubiy qismida 12metr chuqurlikda,

qumli tublarda uchratilgan. 0 ‘z nasliga g‘amxo‘rlik qiladi.

Lichinkalari urg‘ochisining teri burmalari orasida rivojlanadi.

Tarqalishi. Yapon, Oxota, Sariq va Sharqiy Xitoy dengizlarida

(Yaponiya qirg‘oqlarida) tarqalgan.

Zaharining kimyoviy tarkibi va ta’sir mexanizmi. Hasha-

rotlar asab tizimini zararlovchi kuchli insektitsid - nereistoksin

tutadi. Umurtqali hayvonlar uchun toksikligi nisbatan past:

sichqonlar uchun o ‘rtacha letal dozasi venaga yuborish uchun 30

mg/kg, teri ostiga yuborish uchun 1000 mg/kg, ichkariga yuborish

esa 118 mg/kg ni tashkil qiladi. Tajribada suvga nereistoksinni

qo‘shish natijasida baliqlar o‘ladi. Nereistoksinning past konsentra-

tsiyalari (10'7 mol/1) Ax hosil qilgan ion oqimlarini pasaytiradi,

yuqori konsentratsiyalari esa (10~4 mol/1) Na+ va K+ oqimlarini

pasaytirib, neyron membranalarini qutbsizlanishiga olib keladi.

Nereistoksin xolinoretseptor kompleksni ion kanalini yoki potentsial

boshqaruvli komponentini to‘sadi degan faraz mavjud. Nereistok-

sinni sintetik analogi l,3-bis(karbamolitio)-2-N,N-dimetilaminop-

ropan-gidroxlorid (tijorat nomi «kartap» yoki «padan») kuchli

insektitsid bo‘lib, undan Yaponiyada sholi, choy, xurmo va boshqa

qishloq xo‘jalik ekinlari zararkunandalariga qarshi ishlatishda

foydalaniladi.

Amaliy ahamiyati. Nereistoksinni fosfororganik hosilalari,

yapon olimlari fikricha, kolorado qo‘ng‘iziga qarshi eng yaxshi

vositadir. Qushlar, baliqlar, kemiruvchilar hamda asalarilar uchun

zararsiz hisoblanadi.