Hashoratlar fiziologiyasi. Hasharotlar

QISHLOQ XOʻJALIGI ENTOMOLOGIYASI — umumiy entomologiyaning bir sohasi; hasharotlarning tana tuzilishi. organlari faoliyati, yashash tarzi, tashqi muhit bilan oʻzaro munosabati, zararli va foydali tomonlari va b. ni oʻrganadi. Qishloq xoʻjaligi entomologiyasi, asosan, hasharotlar — q. x. ekinlari, jumladan, oʻsimliklar zararkunandalari ularga qarshi kurash choralari hamda ular koʻpayishi prognozi usullarini ishlab chiqishni, zararkunandalarning tabiiy kushandalari — entomofaglarni, changlatuvchi-hasharotlar, asalari (asal berali), tut va eman ipak qurti (ipak uchun), lok beruvchi cherveslar, tuproq hosil boʻlishida ishtirok etuvchi hasharotlar va b. ni muhofaza qilish va samaradorligini oshirish yoʻllarini, shuningdek, hasharotlardan tashqari boshqa zararli umurtqasiz hayvonlar — nematodalar, mollyuskalar va kanalarni ham tadqiq etadi. Qishloq xoʻjaligi entomologiyasi fan sifatida zoologiya, umumiy entomologiya va agronomiya asosida shakllandi. Uning mustaqil fan boʻlib (19-a. 50-y. larida) rivojlanishi hasharotlarning inson hayotida tutgan amaliy ahamiyati bilan bogʻliq. Qishloq xoʻjaligi entomologiyasining ilmiy va i. ch. vazifalari ekinlar hosildorligini oshirish maqsadida oʻsimliklarni himoya qilishning yanada samarali usullarini topish, oʻsimlik zararkunandalarini yoʻq qilish, foydali hasharotlarni muhofaza qilish hamda ulardan samaraliroq foydalanish yoʻllarini ishlab chiqishdan iborat.
Zararkunanda turlarning madaniy oʻsimliklar va muhitning boshqa omillari bilan oʻzaro murakkab munosabati, ular miqdorining keskin oʻzgarib turishi hamda tabiatda moddalar aylanishidagi keng ishtirsji har tomonlama ekologik i. t. ishlari olib borishni taqozo etadi.
19-a. boshlarida zararkunandalarga qarshi faol kurash choralari hali qoʻllanmagan davrda ekinlar hosili 10—40% gacha kamaygan. Agroekologik, kimyoviy va b. qarshi kurash choralarining rivojlanishi tufayli baʼzi juda xavfli hasharotlar — chigirtka, tunlam va b. keltiradigan zarar keskin kamaydi. Qishloq xoʻjaligi entomologiyasi va oʻrmon entomologiyasiga oid dastlabki ishlar 19-a. la paydo boʻlgan. Bir qancha mamlakatlar (Fransiya, Angliya, Rossiya)da ilmiy entomologik jamiyatlar tashkil qilingan. Zararkunanda hasharotlar (ayniqsa, chigirtka va b.) ning q. x. ga ksltirgan katta zarari i. t. ishlarini markazlashtirish hamda zararkunandalarga qarshi kurash choralarini davlat miqyosida olib borish zarurligini taqozo etdi. Shunday qilib, koʻpgina mamlakatlarda oʻsimliklarni zararkunandalardap himoya qilish boʻyicha davlat entomologik xizmati vujudga keldi. Hasharotlarni ilmiy asosda oʻrganishni Oʻrta Osiyoda A. P. Fedchenko, V. F. Oshanin va b. boshlab bergan. Toshkentda birinchi entomologik st-ya 1911-y. da ochilgan (hoz. Oʻzbekiston oʻsimliklarni himoya qilish instituti). Uning vazifasi q. x. ga katta ziyon keltiradigan juda xavfli zararkunandalar (chigirtka, kemiruvchilar, tunlamlar, kanalar va b.)ni, kasalliklarni (qorakuya, zang, vilt, gommoz va b.) oʻrganishdan iborat edi.
Oʻrta Osiyoda entomologiya fani rivojiga hamda zararkunanlalarga qarshi kurash chora-tadbirlarini ishlab chiqishga N. Zaprometov, M. Karimov, M. Kosobuskiy, N. Mirpoʻlatova, K. Mirpoʻlatov, V. Nikolskiy, R. Olimjonov, M. Sonina, F. M. Uspenskiy, S. Xarin, V. V. Yaxontov va b. katta hissa qoʻshdi. Tashkiliyxoʻjalik, agrotexnik, kimyoviy va biologik qarshi kurash usullarini oʻzida mujassamlashtirgan oʻsimliklarni intefal himoya usuli sistemasi ishlab chiqildi. Oʻzbekistonda gʻalla, texnika va b. ekinlar zararkunandalari entomofaglarini koʻpaytiradigan 725 dan ortiq biolaboratoriyalar hamda biofabrika bor (2004). Qishloq xoʻjaligi entomologiyasi sohasidagi ishlar va entomolog kadrlar tayyorlash Toshkent agrar un-ti va b. bir qancha in-tlarda olib boriladi.