Hatasız Düşünme Sanatı
Yüklə 1,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
SONUÇ ÖNYARGISI
Bir kararı asla sonuca göre değerlendirmeyin! Ufak bir düşünce deneyi: Varsayalım ki, bir milyon maymun borsada oynuyor. Deli gibi ve elbette tamamen rastlantısal olarak hisse senedi alıp satıyorlar. Ne olur? Bir yıl sonra maymunların yaklaşık yarısı hisse senetleriyle kâr, diğer yarısı da zarar eder. İkinci yılda da maymunların yarısı toplamda kâr, diğer yarısı da zarar edecektir. Bu böyle devam eder. 10 yıl sonra hisse senetlerini hep doğru değerlendiren yaklaşık 10.000 maymun olacak, 20 yıl sonra ise geriye hep doğru yatırımları yapmış tek bir maymun kalacak, o da milyarder olacaktır. Ona “başarılı maymun” adını verelim. Medya buna nasıl tepki verir? Hayvanın üzerine üşüşüp “başarısının reçetesini” ortaya çıkarmaya çalışacak ve aradığını bulacaktır: Belki başarılı maymun diğerlerinden daha fazla muz yiyordur, belki kafesin farklı bir köşesinde oturuyordur, belki dalda tepetaklak sallanıyor ya da bitlerini ayıklarken uzun uzun düşüncelere dalıyordur. Bir başarı reçetesi olması lazım, değil mi? Yoksa bu kadar müthiş bir performansı nasıl gösterir ki? 20 yıl boyunca hep doğru tahminde bulunan biri kara cahil bir maymun olabilir mi? Mümkün değil! Maymun hikâyesi sonuç önyargısını gösteriyor: Kararları o zamanki karar sürecinden değil sonuçtan yola çıkarak değerlendirme eğilimimiz. Bu düşünce hatası tarihçi hatası olarak da bilinir. Tipik bir örneği, Japonlar’ın Pearl Harbor’a saldırısıdır. Askeri üssün boşaltılması gerekir miydi, gerekmez miydi? Bugünkü bakış açımızla elbette gerekirdi, çünkü bir saldırının eşiğinde olunduğuna dair bir sürü ipucu vardı. Fakat bu işaretler ancak şimdi geriye dönüp bakılınca bu kadar net gözüküyor. O zamanlar, 1941’de bir sürü çelişkili ipucu vardı. Bazıları saldırının geleceğine işaretti, bazıları değildi. Kararın kalitesini (üssün boşaltılması ya da boşaltılmaması) değerlendirebilmek için kendimizi o zamanki bilgi durumunda düşünmek ve sonradan edindiğimiz bütün bilgileri (her şeyden önce Pearl Harbor’ın gerçekten saldırıya uğradığı bilgisini) süzüp çıkarmamız gerekir. Başka bir düşünce deneyi yapalım. Üç kalp cerrahının başarısını değerlendireceksiniz. Bunun için her bir cerraha beş zorlu ameliyat yaptırıyorsunuz. Yıllar içinde bu müdahalelerin ölümle sonuçlanma oranı % 20 civarına oturmuş durumda. Kesin sonuç ise şöyle: Cerrah A’nın ameliyatlarında beş hastadan hiçbiri ölmüyor. Cerrah B’nin ameliyatlarında bir, Cerrah C’nin ise iki hastası ölüyor. Cerrah A, B ve C’nin başarısını nasıl değerlendirirsiniz? Çoğu insan gibi düşünüyorsanız, Cerrah A’yı en iyi, B’yi ikinci iyi, C’yi de en kötü cerrah olarak tanımlarsınız. Ve böylece tam da sonuç önyargısının tuzağına düşmüş olursunuz. Neden olduğunu tahmin etmişsinizdir: Örnekleme çok küçük ve sonuç aynı oranda anlamsız. Peki, bu üç cerrahı nasıl değerlendirebilirsiniz? Cerrahlar hakkında gerçekten bir karar verebilmeniz için onların yaptığı işten anlamak ve ameliyatların hazırlığını birebir gözlemlemeniz gerekir. Yani işin doğrusu sonucu değil süreci değerlendirmektir. Ya da ikinci seçenek olarak çok daha büyük bir örnekleme kullanabilirsiniz: 100 ya da 1000 ameliyat. Küçük örneklemelerle ilgili soruna başka bir bölümde değineceğiz. Şimdilik şunu anlamak yeterli: Ortalama bir cerrahın elinde % 33 olasılıkla kimse ölmez, % 41 olasılıkla bir, % 20 olasılıkla da iki hasta ölür. O üç cerrahı bu sonuçlara göre değerlendirmek ihmalkârlık olacağı gibi etik de olmaz. Sonuç: Bir kararı asla sonucundan yola çıkarak değerlendirmeyin. Kötü bir sonuç illa kötü bir karar verildiği anlamına gelmez –ve bunun tersi de geçerlidir. Yani yanlış olduğu ortaya çıkmış bir kararla boğuşmak ya da belki tamamen tesadüf eseri başarıya götüren bir karar nedeniyle kendi sırtınızı sıvazlamak yerine, neden o şekilde karar verdiğinizi tekrar gözden geçirin. Karşınıza mantıklı ve makul sebepler mi çıkıyor? O zaman bir dahaki sefere aynı şekilde davranmanızda fayda var. Son sefer şansınız yaver gitmese bile… |