Hayot faoliyati

292

jadvalning davomi
Meteoritlar 0,0001 - -

Texnogen ofatlar (1959—1978-yillar bo'yicha statistika

ma’lumotlari)		18,25	23,30
Aviatsiya	5,05
Avtomobil transporti	1,20	16,80	18
Suv transportlari	1,95	13,10	15,05
Yong‘inlar va poitlashlar	3,60	9,45	13,05
Temir yo‘l transporti	0,35	9,0	9,35
Shaxtalar	0,75	5,30	6,05
Plotinalar	0,14	0,45	0,59

Amerika Qo‘shma Shtatlarida olib borilgan tadqiqotlar asosida tabiiy va texnogen fojialar haqidagi umumiy m a’lumotlar bor va bu fojialarni butun dunyo bo'yicha bo'layotgan xuddi shunday voqealar bilan solishtirilgan ma’lumotlar ham mavjud. Bunda halokatli fojia sifatida Butun dunyo Sog‘liqni saqlash tashkiloti tomonidan qabul qilingan talabga muvofiq 1 0 dan ortiq kishining halokati bilan yakunlangan favqulodda hodisalar sanaladi.

Yuqorida keltirib o'tilgan jadvaldan ko'rinib turibdiki, tabiiy va texnogen ofatlarning umumiy nisbati 1:4. Tabiiy ofatlar orasida, shuningdek, Rossiya mutaxassislarining fikrlari bo‘yicha ham birinchi o'rinni suv toshqinlari (8,15%) egallaydi undan keyin zilzilalar (7,22%), bo'ronlar (5,20%). Texnogen ofatlar orasida umuman harakatlanish vositalari, ya’ni aviatsiya, atomobil, suv transportlari va temir yo‘l transportlarida (65,7%) uchrashi keltiriladi.

Rossiya grajdan mudofaasi va favqulodda hodisalar ilmiy tekshirish instituti ma’lumotlariga asosan Rossiya hududidagi asosiy yirik favqulodda hodisalar natijalari quyidagi jadvalda keltiriladi.

					22-jadval
Yillar	Favqulodda hodisa ar soni			Zarar ko‘r-	Halok
	Hammasi	Texnogen	Tabiiy ganlar soni, bo'lgan-
		ofatlar	ofatlar	ming kishi	lar
1991	334	209	125	25	236
1992	1015	769	246	6 8	947
1993	1027	905	1 2 2	18	1320
1994	1322	1097	225	51	2672
		293

»

1995		1088	281	jadvalning davomi
	1369			57	4679
1996	1349	1034	315	2 0	2	1	2	0
1997	1665	1174	360	83	1735

Umum qabul qilingan qoidalarga asosan ofatlar og‘irlilik darajasiga qarab quyidagicha sinflanadi:

— kichik ofatlar, bunda halok bo‘lganlar va jarohatlanganlar soni 25—100 kishi, kasalxonaga yotishi kerak bo‘lganlar soni 10—50 kishi.

—o'rtacha, bunda halok bolganlar va jarohatlanganlar soni 1 0 1 — 1000 kishi, kasalxonaga yotqizilishi kerak bolganlar soni 51—250 kishi.

— katta, bunda halok bo'lganlar va jarohatlanganlar soni 1 0 0 0 dan ortiq va kasalxonaga yotqizilishi kerak bo‘lganlar soni 250 kishidan ortiq.

Shundan kelib chiqib, dunyodagi XX asr davomida yuz bergan eng yirik ofatlarni keltirib o‘tish foydadan holi bo‘lmaydi, chunki o‘quvchilar ongida yirik ofatlar tasawurini hosil qilish o‘zimizda ham shunday holat yuz berganda unga qarshi kurashish chora-tadbiriarini puxta o ‘ylab olib borishlariga zamin yaratadi. Yana shuni ham ta’kidlash joizki, tabiiy ofatlarni bo'lishi mumkin yoki mumkin emasligini oldindan aytib berish imkoniyati hozircha yo‘q. Hozii^i yaqin davrlarda bo'lib o‘tgan tabiiy ofatlarni ko'pchiligini yer yuzasining asrning oxirgi yillarida isiganligi va bu ekologiya muvozanatini buzilganligi bilan bog‘liqligini ta'kidlovchi olimlar safl ortib bormoqda. Ulaming fikrlarini inkor qilmagan holda, shuni ham ta’kidlash joizki, hozirgi zamon taraqqiyoti va dunyo hamjamiyatining sa’y-harakati qay darajada bo'lishidan qat’i nazar rivojlanish darajasi energiya ishlab chiqarish hisobiga o‘sishi muqarrar va bu muqarrarlik ekologiyani yaxshilash hisobiga amalga oshirilishi mumkin deb hisoblash ham safsatabozlikdan boshqa narsa emas. Shunday ekan hamma mamlakatlar va davlatlar ekologiyaga e’tibor beradi deb aytish qiyin.

XX asrda bo‘lgan yirik tabiiy ofatlar


_______ _______________ _______________23-jadval

Ofatlar turi	Halokatga	Ofat boMgan joy va yili
Vulqon otilishi	uchraganlar soni
	30000	Martinika oroli, 1902-y.
Yer yuzasi surilishi	3000	Italiya, 1962-y.

294

Texnogen ofatlarda boMishi mumkin bo‘lgan


halokatlarning tavsiflari


(oxirgi villar adabiyotlarida berilgan ma’lumotlar)

					24-jadval
Ofat keltiruvchi texnogen	0	‘rtacha		O'lganlar va jarohat-
vositalar	miqdori			langanlar nisbati
Aviatsiya		1 0	-100	. 1	0 : 1
Avtomobillar	1 0		gacha	1:5
Suv transporti		10-100			-
Temir yo‘l transporti		1 0	-100	1	: 1 0
Katta korxonalarda		1 0	-100	1	: 1 0
portlashlar				1:10	, 1:20
Binolardagi yong‘inlar		10-100
Zaharli moddalar bilan		1 0	-100	1:50
avariyalar		tagacha		1:5
Shaxtalarda portlashlar	1 0

Yana shuni liam ta’kidlash kerakki, tabiiy ofatlar keltirishi mumkin bo‘lgan zarar va. halokatli holatlar masshtabini ham oldindan aytish yoki bashorat qilish imkoniyati yo‘q. Shuning uchun ham har qanday tabiiy ofatlar oqibatlarini keyingi aniqlashlar bilan tartibga keltiriladi. Shuning uchun ham har qanday tabiiy ofatning oqibatlarini e’lon qilinganda unda oldingi olingan ma’lumotlar haqiqiy deb emas, balki boshlang‘ich ma’lumot sifatida qabul qilinishi kerak. Texnogen ofatlar haqidagi statistika ma’lumotlarini 26-jadvalda keltirilgan.

Bu yerda keltirilgan miqdorlar bitta transport vositasida yuz bergan ofatlar sifatida yo‘l transport avariyalari uchun keltirilgan.

295

Shuni ham aytib o‘tish kerakki, texnogen ofatlar ancha kichkina bo‘lib ko‘rinishiga qaramay hozirgi zamon transport vositalarining ko‘plab avariyaga uchrayotganligini hisobga olinganda, bu eng ko‘p halokatli qurbonlarga olib kelayotgan ofatlar ekanini unutmaslik Jcerak.

Bizning respublikamiz uchun tabiiy ofatlarning ko‘p turlari an’anaviy bo'lmasada, uning eng katta xavf solayotgan zilzilalarni hisobga olishga to‘g‘ri keladi. Zilzilalar oldindan bashorat qilish qiyin bo‘lgan tabiiy ofatlar sirasiga kiradi. Bizning respublikamiz mana shu tabiiy ofat eng ko‘p uchrashi mumkin bo‘lgan hududga joylashgan. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, zilzilalarni bashorat qilish va o ‘rganish institutlarining ko‘pligi va bu muammoni o‘rganayotgan davlatlar buning uchun istagancha mablag1 ajratish imkoniyatiga ega bo‘lgan davlatlar (masalan, Yaponiya) bo‘lsada, lekin zilzilalarni oldindan belgilash va aniq bo‘lish vaqtini e’lon qilish va bu bilan minglab odamlarni halokatdan saqlab qolish imkoniyati hozircha yo‘q. Zilzilalar to‘satdan va nihoyatda qisqa muddatda yuz berganligi sababli uning halokatli ta’siri ayanchli bo‘ladi. Ya’ni bir necha sekund davomida minglab kishilar vayronalar ostida qolishi va halokatga duchor bo‘lishi mumkin.

Adabiyotlarda keltirilishicha faqat bir marta 1963-yili Xitoyda zilzila vaqtini oldindan aytib berish imkoniyati bo‘lgan va faqatgina 1300 kishi zilzila oqibatida halok bo‘lgan, agar ogohlantirilmaganda o‘n minglab kishi zilzila qurboni boMishi mumkin edi. Umumiy yer sharining o'ndan bir qismi zilzila xavfi bo'lgan hududlar hisoblanadi. Bizga ma’lum bo‘lgan XIX—XX asrda eng yirik va vayronagarchilikka sabab boMgan zilzilalarni keltirib o‘tamiz. Olma-Otada 1887 va 1911-yillarda, Andijonda 1902-yili, Dushanba-1903-yili, Farg‘ona-1907 va 1946-yillar, Ashxabod-1929 va 1948-yillar, Toshkent-1966-yil, Leninakan-1988-yil va Neftegorsk-1989-yillarda bo'lgan zilzilalar yuqorida nomi zikr etilgan shaharlarni vayronaga aylantirib ko'plab odamlarning hayotiga zomin bolgan. YUNESKO tashkilotining axborotiga qaraganda oxirgi o’n yilliklar ichida zilzila oqibatida halok bo‘lganlar soni 1 mln kishidan oshib ketgan.