Hayot faoliyati

X. 9. Nolga ulab muhofaza qilish

Elektr qurilmalarining tok o'tmaydigan metall qismlarini ol­ dindan nol sim bilan ulab qo'yish nolga ulab muhofaza qilish deb yuritiladi.

Muhofazalovchi nol simi elektr manbai g'altagining neytral qismlarini mustahkam yerga ulash bilan boshlanib uch faza bilan birlikda to'rtinchi nol sim tariqasida butun tarmoq bo'ylab tortib boriladi va iloji boricha ko'proq (ma’lum masofalarda) yerga ulab boriladi.

Nolga ulab muhofaza qilishning vazifasi yerga ulab muhofaza qilishniki bilan bir xil, ya’ni elektr asbobi korpusiga oqib o'tib ket­ gan kuchlanishni zararsizlantirishdan iborat. Nolga ulab muhofaza qilishning ishlash prinsipini korpusga o'tib ketgan elektr tokini nol simi bilan ulash hsobiga qisqa to'qinish vujudga keltirish bilan, elektr qurilmasiga kelayotgan tok kuchining ortib ketishiga eri-shiladi va buning natijasida elektr qurilmasini muhofaza qilish uchun o'matilgan saqlovchi eruvchi qurilmani yoki saqlovchi av-tomatni o'chirish bilan elektr qurilmasiga kelayotgan elektr tokini uzib qo'yiladi. Bunday vazifani bajaruvchi, saqlovchi, eruvchi qurilmalar yoki avtomatlar oldindan elektr qurilmasidagi elektr to­ kining ma’lum miqdorda oshishiga moijallab o'rnatib qo'yiladi.

Bunday saqlovchi qurilmalar yordamida korpusiga tok o'tkazib yuborayotgan (buzilgan) elektr qurilmasini saqlovchi-eruvchi quril-

186

malar o‘rnatilgan taqdirda uni o‘chirish 5—7 s, avtomatlar yor­ damida esa 1— s davomida amalga oshiriladi.

Bundan tashqari nolga ulangan qismlar yerga qo'yilgan boiganligi sababli saqlovchi eruvchi qurilmalar elektr qurilmasini o'chirib toksizlantirguncha ularni yerga ulab muhofaza qilish siste-masi sifatida kishilarni elektr toki xavfidan saqlab turadi.

Boshqacha aytganda, nolga ulangan elektr sistemasida yerga ulanganligi sababli kuchlanish xavfsiz darajaga tushib qolgan boMadi. Uch fazali to‘rtta simli elektr tizimlari nolga ulab muho­ faza qilish tizimlari sifatida neytrali yerga mustahkam ulangan 1000 V gacha kuchlanishga ega boMgan qurilmalarda keng joroiy etilgan. Odatda, bunday qurilmalar 380 220 V, 220 127 V va 660 380 V kuchlanishlar bilan mashinasozlik sanoat korxonalari va shuning­ dek, sanoatning boshqa tarmoq korxonalarida keng qoMlaniladi.

Elektr qurilmalarini o‘rnatish qoidalariga asosan nol simining elektr o'tkazuvchanligi asosiy o‘tkazgichlarning o'tkazuv-chanligining yarmidan kam boMmasligi kerak. Bunday hollarda zararlangan elektr qurilmasi orqali qisqa to'qinish toki kuchi elektr qurilmasini o'chirish uchun yetarli boMadi.

Aytib o‘tilganlardan quyidagi xulosa chiqadi: neytrali mustahkam yerga ulangan 1000 V kuchlanishdagi elektr tizimlarida ishlaganda elektr xavfsizligini ta’minlash uchun nol simi asosiy vazifani bajaradi. Shuning uchun ham bunday qurilmalarida nol simisiz ishlash taqiqlanadi.

Neytralni yeiga ulashning asosiy vazifasi nol simining kuchla­ nishi, shuning bilan birga unga ulangan elektr qurilmalari kor-puslari kuchlanishim, biror faza to'satdan yerga urib ketgan taqdirda xavfsiz miqdorgacha kamaytirishga qaratilgan.

Haqiqatan ham to‘rtta simli uch fazali elektr tizimining ney­ trali yerga ulanmagan boMsa favqulodda yerga tok o'tayotgan boMsa, nolga ulangan elektr qurilmalari bilan yer o'rtasida tar-moqning bir fazasi kuchlanishiga teng boMgan kuchlanish S, hosil boMadi va bu kuchlanish toki elektr qurilmasini o'chirib qo'yguncha davom etishi mumkin. Bu esa yoM qo‘yib boMmaydigan hodisa hisoblanadi.

Agar neytral yerga ulangan boMsa, unda butunlay boshqacha, haqiqatda ham mutlaqo xavfsiz holat yuzaga keladi. Bunda UF ulanishi Rzm—fazaning yerga ulanish qarshiligi va neytralning qar-shiliklari o'rtasida proporsional taqsimlanadi, natijada yer bilan nolga ulangan qurilma o‘rtasidagi qarshilik keskin kamayadi: