Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış
Yüklə 3,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1
Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış
Hamıya yaxşı məlumdur ki, demokratiyanın beşliyi qədim Yunanıstandır, daha dəqiq deyilsə, Afinadır. Afinalıların da taleyində tiraniya dövrü mövcud olmuşdur. Pisistratın tiran hakimiyyətindən sonra aristokratlar cəhd etdilər ki, Afinada özlərinə məxsus oliqarxiya (azlığın hakimiyyəti) quruluşunu yaratsınlar. İslahatçı aristokrat Klisfen (ingilis dilli ədəbiyyatda Klisten) həmin plana qarşı çıxdı və Afina xalqına arxalanaraq, b.e.ə. 508-ci ildə polisdə (şəhər- dövlətdə) baş vəzifəni tutmaqla, dövlət quruluşunu islahata uğratdı. Klisfenin islahatları bu vaxt Afina demokratiyası üçün bünövrə yaratdı. Afinanın hər bir azad vətəndaşı, onun kəndli, sənətkar, tacir və aristokrat olmasından asılı olmayaraq, bərabər hüquqlar aldı. Klisfen islahatlarının məqsədi ənənəvi yerlərin və regionların hakimiyyətini zəiflətmək idi, çünki onlar aristokratik qüvvənin əsası kimi çıxış edirdi. O, demosları – Attikanın (Afina şəhər-dövlətinə daxil olan ərazi) kəndilərini və şəhər sakinlərini siyasi həyat üçün bünövrə olacaq bir birliyə çevirdi. Bu ənənəvi yerlərin və regionların həmin vaxta qədər mövcud olan hakimiyyətinə ağır zərbə vurdu. Bundan iki əsr əvvəl, Romuldan sonra Romanın ikinci, əfsanəvi çarı olan Numa Pompili başqa buna bənzər bir bəlanı aradan götürmək üçün eyni qaydadakı tədbirdən istifadə etmişdi. Romanın sakinləri olan yerlilərlə sabinlilər arasında ayrı-seçkilik, traybalizm əsasında baş verən münaqişələrin qarşısını almaq üçün o, adamları sənət növləri üzrə yaratdığı çox saydakı gildiyalarda birləşdirilmişdi. Bu gildiyalara həm əsl romalılar, həm də 2
sabinlilər daxil idilər və belə vəziyyət onları tayfaçılığın zərərli hisslərindən uzaqlaşdırdı. Klisfen demosun bütün vətəndaşlarını on tribaya (bunlar «fil» adlanırdı) böldü, onların hər biri Attika kənd mahallarında, sahil zonalarında və Afinanın özündə məskunlaşmış sakinlərdən ibarət idi. Yerlə zəkalar siyasi quruluşda mühüm rola yiyələndilər. Bu on filin hər biri hər il üçün Beş yüzlər Şurasına 50 üzv seçirdi. Şura xarici siyasət və maliyyə işlərinin icrasını həyata keçirirdi və Məclisə – ecclesia – ya (Xalq yığıncayına) məsələlər hazırlayırdı. Bütün kişi vətəndaşların iştirak etdiyi bu Məclis azad və açıq müzakirələrdən sonra qanunların qəbul edilməsində son hakimiyyətə malik idi. Beləliklə, Klisfenin islahatları Afina siyasi sistemində vətəndaşların Məclisinin (Xalq yığıncayının) mərkəzi rolunu gücləndirdi. Heredot özünün «Tarix» kitabında Klisfenin Afinadakı demokratik dəyişikliklərini xüsusi qeyd edir: «Afina, əlbəttə, əvvəllər də artıq böyük şəhər idi, indii isə tiranlardan azad olunduqdan sonra daha qüdrətli olmuşdur. Əvvəllər hüquqsuz olan və fil tək tanınan ərazi vahidlərinin adını dəyişdi və sayını artırdı». Onu da əlavə edir ki, xalq onu qoruyurdu və ona qarşı olan təhlükəni aradan qaldıra bilmişdi. Klisfenin islahatları Afina demokratiyasının əsasını qoydu. Sonrakı beşinci əsrdə (b.e.ə) çoxlu dəyişikliklər baş verəcəkdi, bu vaxt afinalılar özləri sistemi ifadə etmək üçün «demokratiya» sözündən istifadə etməyə başladılar (bu, yunan sözü «demos»-dan «xalq» və «kratia»-dan – «hakimiyyət» əmələ gəlmişdi). Beləliklə, həmin ifadə «xalq üçün hakimiyyət» demək idi. B.e.ə. 500-cü ildən Afina əvvəllərdə olduğundan daha çox birləşmiş idi və yunanların işlərində mühüm rol oynamağı öz üzərinə götürməyə hazırlaşırdı. B.e.ə. 500-cü ilin ətrafından Makedoniya çarı II Filippin Yunanıstanı işğal etdiyi 338-ci ilə qədər olan dövr yunan tarixinə klassik Yunanıstan adı ilə daxil olmuşdur. Həmin əsr yarımdan çox olan illər parlaq hakimiyyət dövrü idi. Onun əsas hissəsi isə Afina demokratiyasının Periklin başçılığı altında çiçəklənməsi zamanı kimi tanınır. Yunanların sonrakı töhfələrinin çoxu bu dövr ərzində baş vermişdir. Bu era yunan dövlətləri ilə nəhəng Persiya imperiyasının ciddi qarşıdurması ilə başlamışdı. Yunan sivilizasiyası bütün Aralıq dənizi regionunda genişləndiyindən labüd olaraq şərqdə Persiya imperiyası ilə qarşılıqlı münasibətdə olmalı idi. Böyük yunan dramaturqu Esxil özünün «Persiyalılar» pyesində yunanların çoxunun özləri ilə persiyalılar arasında mühüm fərq olduğu barədə gəldikləri qənaəti təsvir edir. Pyesdə Persiya çariçası afinalılar haqqında daha çox məlumat əldə etməyə maraq göstərdiyindən soruşur: «Onlara kim ağalıq edir?» Ağanın çobanı kimdir?» Bu suallara xor cavab verir: «Onlar heç kəsə qul deyillər, onlar həm də təbəə deyillər». Beləliklə, yunanların əksəriyyəti görürdü ki, persiyalılarla mübarizə, azadlıqla quldarlıq arasındakı rəqabət tək olacaqdır. Yunanlara görə hər bir şəxs dövlətin vətəndaşı olmaqla, hansısa hökmdarın təbəəsi deyildir. B.e.ə. 490-cı ildəki Marafon döyüşündə afinalıların böyük və güclü Persiya ordusu üzərində parlaq qələbəsi həm də azad insanların, azadlığın
3
nə olduğunu bilməyənlər üzərində necə böyük mənəvi qüdrətə malik olduğunu nümayiş etdirdi. Perikl b.e.ə. 450-ci ildən mühüm siyasi rol oynamağa başladı. Onun rəhbərliyi altında Afina polisində demokratiyanın genişləndirilməsi siyasəti aparıldı. Bu vaxt afinalılar Sparta ilə və sərhədlərindən kənardakı öz imperiyalarını genişləndirməklə məşğul idilər. Bu dövr Perikl erası adlanır, Afina qüdrətinin yüksəlməsi və sivilizasiya kimi onun çiçəklənməsinin kulminasiya zamanı hesab olunur. Perikl erası dövründə afinalılar demokratik sistemə tam nail olmuşdular. Xalqın hökmranlığı Məclisdə (ecclesia-da) təcəssüm olunmuşdu, bura 18 yaşından yuxarı olan bütün kişi cinsindən olan vətəndaşlar daxil idi. Məclis bütün qanunları qəbul edir və müharibə barədə, həmçinin xarici siyasət üzrə sonuncu qərarları verirdi. Məclisə yardımçı nəzarət orqanı kimi Beş yüzlər Şurası fəaliyyət göstərirdi. Şura 50 nəfərdən ibarət on kiçik qrupa – pritanilərə bölünmüşdü. Pritanilərin hər biri ilin onda biri dövründə (o vaxtkı təqvimdə il 10 aydan ibarət idi) Məclisdən keçən qanunların icrasına nəzarət etmək vəzifəsini daşıyırdı. Şəhər magistratları (icra üzrə məsul şəxslər) da adətən sinif fərqlərinə məhəl qoyulmadan seçilirdi və yalnız bir illik müddətdə fəaliyyət göstərirdi. Bu o demək idi ki, kişi cinsindən olan vətəndaşların çoxu ömürlərinin müəyyən dövründə hansısa bir ictimai vəzifə tuturdu. Generallar (strateqlər) adlanan və on qulluqçudan ibarət olan şura dövlətin işini idarə etmək üçün ictimai səsvermə ilə seçilirdi və onların hakimiyyəti məhz qazandıqları nüfuzdan asılı olurdu. Generallar adətən varlı aristokratlar olurdu, buna baxmayaraq, başqa qaydada seçim etmək məsələsində də xalq tam sərbəst idi. Perikl on beş dəfə strateq seçilmişdi. Bu da onun siyasi həyatda mühüm rol oynamaq qabiliyyti ilə əlaqədar idi. Perikl doğma polisinin dövlət quruluşu barədə deyirdi: «Bizim konstitusiya demokratiya adlanır. Çünki hakimiyyət azlığın əlində deyil, bütün xalqın əlindədir. Məsələlər özəl debatlarda müzakirə ediləndə hər bir kəs qanun qarşısında bərabərdir. Çünki bizim siyasi həyatımız azad və açıqdır. Bizim hər günkü həyatımız digər adamlarla, bir-birimizlə münasibətlərdədir. Burada hər bir fərd təkcə öz işləri üçün deyil, həm də dövlətin işləri üçün maraqlıdır». Perikl dövrünün reallığı, onun dediklərini bütünlüklə təsdiq edir. 488-ci ildən sonra afinalılar vəzifəli şəxslərin xalq qarşısında məsuliyyət hissini yüksəltmək üçün daha yeni bir tədbirdən istifadə etməyə başladılar. Məclis üzvləri onların xoşuna gəlməyən, polis üçün daha zərərli hesab etdikləri şəxslərin adını qırıq saxsı parçalarında yazmaqla, onun Afinadan sürgün edilməsinə – ostrakizmə məruz qoymağa səs verirdilər. Beləliklə, vəzifə sahibləri təkcə onlara nüyuz bəxş edən səlahiyyətlərdən deyil, həm də müəyyən müddətə Afina vətəndaşlığı hüququndan məhrum olurdular. Çoxluğun neqativ səsini (əgər ən azı altı min nəfər səs vermişdisə) alan şəxs on illiyə polisdən sürgün edilirdi. Ancaq çox hallarda sürgün olunan adama ehtiyac hiss edildikdə, vətəndaşlar onu geri çağırırdılar. Bir sıra görkəmli dövlət xadimləri belə ağır cəzalı taleyi yaşamalı olmuşdular.
4
Periklə gəldikdə o, afinalıların demokratik idarəçiliyə cəlb edilməsini xeyli genişləndirdi. Hakimiyyət xalqın əlində idi. Perikl həmçinin vəzifə sahiblərinin əvvəlki pulsuz xidmət etmək qaydasını ləğv edib, onlara dövlət maaşı verilməsi qaydasını qoydu. Bu qrupun tərkibinə həmçinin məhkəmələrin jüri üzvü vəzifəsi də daxil idi. Bu o demək idi ki, hətta kasıb vətəndaşlar da ictimai vəzifə tuta bilərdilər və onlar ictimai işlərdə öz iştiraklarına müsbət yanaşacaqdılar. Lakin əhalinin çox hissəsinə həmin siyasi hüquqlar verilməmişdi, belə hüquqlardan məhrum olunanlara qadınlar, qullar və Afinada yaşayan əcnəbi sakinlər – meteklər daxil idi. Perikl, dövlətinin idarə olunmasına Afina vətəndaşlarının orta və yoxsul təbəqələrini cəlb etməklə, Avropa tarixində ilk dəfə olaraq həqiqi demokratiyanın – xalq hakimiyyətinin meydana çıxmasına səbəb oldu. Onun dövründə Məclis – Xalq yığıncağı ali qanunverici orqanı olmaqla başlıca rol oynayırdı. Burada 315 min nəfər Afina sakinindən 45 min nəfəri iştirak edirdi. Qədim Afinanı «bəşəriyyətin uşaqlığı» dövrü adlandırırlar. Bu uşaqlıq isə özünün görkəmli nailiyyətləri ilə öyünə bilərdi. Karl Marks qeyd edirdi ki, yunanlar normal uşaqlar idilər və yaşlı adam, əgər uşaqlığı normal olmuşdursa, daim onu məhəbbətlə yad edəcəkdir. Afina demokratik dövlət quruculuğundan yaranan ideyalar ümumiyyətlə dövlətin necə olması barədə nəzəriyyələrin yaranmasına səbəb oldu. Böyük yunan filosofları Platon və Aristotel siyasi həyatın təşkili barədə orijinal fikirlər irəli sürdülər. Platon (b.e.ə. 422-348-ci illər) alimlərin çoxu tərəfindən Qərb sivilizasiyasının ən böyük filosofu hesab edilir. Öz müəllimi Sokratın mühakimə edilməsindən və edamından sonra məyus olan Platon ədalətə əsaslanan dövlət quruluşunun layihəsini hazırlamağa cəhd etdi. Siyasi quruluşun utopik idealını o, özünün «Respublika» dialoqunda yaradır. Platonun dövlətini filosoflar idarə edir, bu dövlət vətəndaşların mənəvi gücündən qalxır, həm də dəqiq silk bölgüsünə malik olur. Afinadakı təcrübəsinə əsaslanan Platon fəaliyyət göstərən demokratiyaya münasibətdə, ona inam bəsləməmək mövqeyinə gəlib çıxdı. Filosofa məlum idi ki, ədalətli və rasional dövlətdə yaşamayan fərdlər etik həyata da nail olmurlar. Öz daxili düşüncəsi onu əhalisinin üç əsas qrupa bölündüyü ideal bir dövləti virtual qaydada qurmağa gətirib çıxardı. Lap yuxarıda yüksək sinif, idarə edən elita, məşhur filosof – çarlar dururdu. O, yazırdı ki, əgər filosoflar öz ölkəsində çarlara çevrilmirlərsə və ya indi çar adlananlar və hökmdarlar müdriklik barədə kifayət dərəcədə əsl istəklə ilhamlanmırlarsa; əgər, necə deyərlər, siyasi hakimiyyət və fəlsəfə bir-birilə görüşmürlərsə, burada dövlətlər üçün, həm də bütün bəşəriyyət üçün bədbəxtliklərdən heç bir rahatlıq olmayacaqdır. İkinci qrup igidlərdən ibarətdir. Onlar döyüşçülər olmalı və cəmiyyəti qorumalıdırlar. Yerdə qalanların hamısı kütlə olacaqdır, onlar müdriklik və igidlikdən deyil, yalnız arzu ilə hərəkətə gəlirlər. Platonun bu üç qrupu Hindistanda vaxtilə hakim kəsilən kasta sistemini xatırladır. 5
Platonun ideal dövlətində hər bir qrup öz rollarına malik idi, cəmiyyəti yaradır və harmoniya qaydasında fəaliyyət göstərirdi. İcmanın ehtiyacları Platonu fərdi xoşbəxtlikdən daha çox düşündürürdü. O, hər şeydən əvvəl sərvət toplamağa və nüfuz qazanmağa hər hansı bir qayğı göstərməkdən uzaqlaşmağı vacib sayırdı ki, beləliklə icma üçün daha yaxşı olan şeylər uğrunda mübarizə aparılsın. Platon inanırdı ki, qadınlar da həmçinin hökmdar ola bilərlər. Bu məsələdə o, yunan dövlətlərinin mövcud təcrübəsindən əsaslı qaydada aralanırdı. Platon Afinada Akademiya adlanan məşhur bir məktəb yaratmışdı. Aristotel (b.e.ə. 384-322-ci illər) Platonun şagirdi olmaqla, həmin Akademiyada 12 il təhsil almışdı. Sonralar isə özü Böyük Aleksandrın müəllimi olmuşdu. Aristotel də Platon kimi bəşər işlərini düzgün istiqamətləndirən hökumətin səmərəli formasını arzu edirdi. Öz müəllimindən fərqli olaraq, o, heç də ideal ədalətin təcəssümünə əsaslanan ideal bir dövlət axtarmırdı. O, çalışırdı ki, mövcud hökumətləri rasional qaydada yoxlamaqla, ən yaxşı hökumət formasını tapsın. Özünün «Siyasət» əsərində Aristotel 158 dövlətin konstitusiyalarını nəzərdən keçirir və mütəşəkkil hökumətlərin başlıca kateqoriyalarına gəlib çıxır. O, hökumətin üç yaxşı formasını qeyd edir. Bunlar monarxiya, aristokratiya və konstitusiyalı hökumətdir. Öz tədqiqatlarına əsaslanaraq o, xəbərdarlıq edirdi ki, monarxiya asanlıqla tiraniyaya, aristokratiya oliqarxiyaya, konstitusiyalı hökumət isə radikal demokratiyaya və ya anarxiyaya keçə bilər. O, xalqın əksəriyyəti üçün ən yaxşı forma kimi konstitusiyalı hökumətə rəğbət bəsləyirdi. Aristotel demokratiya haqqında belə deyirdi: «Bərabərlik iki cür olur: miqdara görə və ləyaqətə görə… Buradan da əsas iki növ dövlət quruluşu meydana çıxır - demokratiya və oliqarxiya… Ümumiyyətlə, səhv odur ki, bərabərliyin həqiqi və ya digər növünü hər yerdə qurmağa çalışasan. Ondan sonra baş verənlər bu səhvin sübutu rolunu oynayır: belə bərabərliyə əaslanan dövlət quruluşunun heç bir növü dayanıqlı qalmır… Necə olsa da, demokratik quruluş böyük təhlükəsizlik bəxş edir və oliqarxiyada isə iki növ qarışıqlıq rüşeymi gizlənir: bir-birilə və xalqla ixtilaf. Demokratiyada isə yalnız oliqarxiya ilə ixtilaf meydana gəlir; xalq özü özünə qarşı (bunu qeyd etmək lazımdır) bunt qaldırmayacaqdır». («Siyasət», 5-ci kitab)
Yeni tarixdə dövlət quruluşu nəzəriyyəsi İngilis filosofu Con Lokk (1632-1704-cü illər) və XVIII əsrdəki fransız maarifçiliyinin nümayəndələri dövlət quruluşu barədə yeni fikirlər irəli sürərək, bu sahədəki təlimi xeyli inkişaf etdirdilər. Onlar həmçinin liberalizmin ideya- siyasi nəzəriyyəsini yaratdılar. Lokk göstərirdi ki, dövlət hakimiyyəti qanunvericilik və içra qollarına bölünməlidir və beləliklə o, hüquqi dövlətin əsas konstitusiya prinsiplərinin formulunu verdi. Bu müddəa onun «Dövlətin idarə olunması barədə iki traktat» əsərində şərh olunur. Sonralar isə bu ideya fransız mütəfəkkiri Şarl Monteskyo tərəfindən xeyli inkişaf etdirilərək, hakimiyyətin
6
bölünməsi və ayrı-ayrı qanunların bir-birinə nəzarət etməsi barədə tam əsaslandırılmış təlim yaradıldı. Con Lokkun sələfi Tomas Hobbs (1588-1679-cu illər) dövlətin «Bizim öz dincliyimiz və müdafiəmiz üçün borclu olduğumuz böyük Leviafan» (Leviafan – Bibliya mifologiyasında nəhəng dəniz əjdahasıdır) adlandırır. Bu dövlətdə hökmdar icra, qanunvericilik orqanları və hakim kimi çıxış edir. Mütləq hökmdar nəhayətsiz hakimiyyətə malik olur. Hobbsa görə təbəələr üsyan edə bilməzlər, bunu etdikdə onlar əzilməlidirlər. Con Lokk siyasi hakimiyyətə Hobbsdan tam fərqli qaydada baxırdı və bir adamın mütləq hökmranlığına qarşı çıxırdı. O, İngiltərədəki Şanlı inqilab vaxtı yazdığı «Dövlətin idarə olunması barədə iki traktat» əsərində özündən əvvəlki müəllif kimi insanların sosial cəhətdən təşkil olunmağa başladığı təbiət şəraitini yada salır. Lakin Hobbsdan fərqli olaraq bu cəhəti qeyd edirdi ki, insanlar o vaxt müharibə şəraitində deyil, bərabərlik və azadlıq şəraitində yaşayırdılar. Təbiət qoynunda yaşayan insanlar onların əlindən alına bilinməyən müəyyən təbii hüquqlara - həyat, azadlıq və mülkiyyət hüquqlarına malik idilər. Beləliklə, onlar qarşılıqlı qaydada müqavilə bağlayırdılar ki, öz hüquqlarının müdafiəsinə arxayın olmaq üçün hökumət yaratsınlar. Bu müqavilə qarşılıqlı vəzifələr qoyurdu: hökumət xalqın hüquqlarını himayə edəcək, bu vaxt xalq isə hökumətə qarşı ağıllı qaydada hərəkət edəcəkdir. Lakin əgər hökumət bu müqaviləni pozsa, misal üçün, əgər monarx adamların hüquqlarını qorumaq barədəki vəzifəsini yerinə yetirməkdə uğursuzluğa uğrasa və ya mütləq hakimiyyətə iddia etsə, icmanın razılığı olmadan qanunlar qəbul etsə – xalq özünə yeni hökumət formalaşdırmalıdır. Lokka görə xalq iclası, ancaq əvvəlcədən torpaq sahibləri olan və parlamentdə təmsil olunan aristokratiya idi, heç də torpaqsız kütlə deyildi. Ona görə də Lokk çətinliklə siyasi demokratiyanın tərəfdapı hesab oluna bilərdi, lakin onun ideyaları XVIII əsrdə həm Amerika, həm da Fransa inqilabları üçün mühüm rol oynadı və onun konstitusional hökumət, qanunun idarəçiliyi, hüquqların müdafiəsi barədəki tələbləri dəstəklənərək, tətbiq edilmək üçün istifadə edildi. Lokk mühüm insan haqları barədə müddəanı birinci olaraq əsaslandırmışdır. Bunlara azadlıq, bərabərlirk, şəxsiyyətin və mülkiyyətin toxunulmazlığı daxildir. Bu ideyalarla o, liberializmin banilərindən biri oldu. Fransız maarifçilərinin işləyib hazırladıqları cəmiyyət anlayışı belə bir inama əsaslanırdı ki, hər bir adam öz hüquqlarını bilməli və həyata keçirməlidir. Maarifçiliyin fəlsəfi ideyalarının yayılmasının nəticəsi, dövlətin siyasi problemlərinin həllində hər bir vətəndaşa bilavasitə iştirak etmək hüququnun verilməsi tələbi oldu. Onlardan xeyli əvvəl ingilis filosofu Con Lokk artıq hər bir insanın həyat, azadlıq və mülkiyyət hüququnun təbii, əbədi və onun əlindən alınmaz olduğunu bəyan etmişdi. Hər bir hökmdar idarə etmək hüququnu itirmək istəmirsə, həmin hüquqlara hörmət etməyə borcludur. Qeyd olunan təbii hüquqları bu və ya digər səbəblər üzündən pozmaq istəyənlərdən qorumaq üçün adamlar könüllülük
7
əsasında, onların ağlının hökm etdiyi kimi, ictimai müqavilə bağlayırdılar. Lokkun ictimai müqavilə barədəki nəzəriyyəsi belə bir prinsipdən irəli gəlirdi ki, bu yolla yaradılan nüfuzlu dövlət orqanı vətəndaşların açıq və ya dinməz razılığına söykənə bilər. İctimai müqavilə anlayışı maarifçilik xadimlərinin hazırladıqları cəmiyyət haqqında olan təlimin ən əsas müddəalarından biri oldu. Dövlət, vətəndaşlarının əlindən əsas hüquqlarını – həyat, azadlıq və mülkiyyət hüququnu ala bilməz. Əksinə, o, bunları qorumalıdır, çünki təbii hüquqlar dövlətin yaranmasından əvvəl meydana gəlmişdir. Con Lokkun bu müddəası həqiqətən də insan haqları ideyasının ilkin başlanğıcı olmaqla, Amerika Birləşmiş Ştatlarının 1776-cı ildəki İstiqlaliyyət Deklarasiyasında aydın şəkildə öz əksini tapmışdır. Təsadüfi deyil ki, Lokk XIX-XX əsrlərin siyasi liberalizminin banisi hesab olunur. Şarl Lui Monteskyo (1689-1755-ci illər) Böyük Britaniyanın siyasi həyatını öyrənməsi əsasında hakimiyyətin bölgüsü və hökumətin parlament qarşısında məsuliyyət daşıması təlimini inkişaf etdirdi. Bu, hüquqi dövlətin sonrakı inkişafında həlledici rol oynadı. Monteskyo belə bir qənaətə gəldi ki, azadlıq o qədər də insanların xüsusi əxlaqi keyfiyyətlərinin nəticəsi olmayıb, daha böyük ölçüdə dövlət hakimiyyətinin ağıllı şəkildə məhdudlaqdırılmasının nəticəsidir. Ona görə də o, dövlət hakimiyyətini qanunvericilik, icra və məhkəmə qollarına bölməyi təklif etmişdi. Bunu bir klan və ya oliqarxiya deyil, müxtəlif sosial qrupların nümayəndələri həyata keçirməlidir. Beləliklə, qarşılıqlı şəkildə nəzarəti təmin etmək və hakimiyyətdən sui-istifadə hallarını bütünlüklə yoxa çıxarmaq mümkündür. Belə sui-istifadə isə, Monteskyonun inamına görə, azadlığın itirilməsi demək olardı. Jan Jak Russo (1712-1778-ci illər) isə qədim Yunanıstanın nümunəsi əsasında demokratiya modelini təklif etmişdi. O, azadlıq və bərabərlik prinsiplərini, cəmiyyətin bir hissəsi kimi insanın varlığı ilə birləşdirməyi nəzərdə tutuldu. Onun mühakimələri birbaşa demokratiya prinsiplərinə əsaslanırdı: butun xalq hökmrandır («bütün dövlət hakimiyyəti xalqdan gəlir»), bütün vətəndaşlar bərabər hüquqludur və eyni vaxtda həm qanunverici və həm də hökumət kimi çıxış edirlər. Çoxluğun iradə və hüququ şəxsiyyətin iradə və hüququna ağalıq edir. Qərarlar ümumi iradə ilə qəbul olunur. Ümumi faydaya xidmət edən həqiqi ümumi iradə hamının iradəsindən yuxarıda dayanır, axırıncını ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin maraqları təhrif edə bilər.
ABŞ dövlətinin demokratik əsasları İki min ildən artıq bir fasilədən sonra bəşəriyyət yenidən demokratik dövlət quruluşunun yaranmasının şahidi oldu. Azadlığa və demokratik prinsipləri ilk dəfə özünün İstiqlaliyyət Deklarasiyasında bəyan edən Amerika Birləşmiş Ştatlarının 1789-cu ildə qəbul etdiyi Konstitusiyada bu ideyalar bütünlüklə öz əksini tapdı. Deklarasiyada vəd edildiyi kimi və Əsas Qanunun müddəaları əsasında antik dövrün yadigarı olan, Con Lokkun və fransız
8
maarifçilərinin əsərlərində öz nəzəri əsaslarını tapan yeni bir quruluş tarix səhnəsinə gətirildi. Dövləti əmələ gətirən və sonralar ştat adlanan 13 koloniya birlikdə təkcə Böyük Britaniya müstəmləkəçiliyinin buxovlarını qırıb atmaqla kifayətlənmədi, həm də azad, xalqın hakimiyyəti adlana biləcək bir dövlət quruluşunu meydana gətirdi. Beləliklə, 1776-cı ildə ABŞ-ın yaranması bəşəriyyət tarixində demokratiya ideyalarının hansısa kiçik bir şəhər-dövlətdə deyil, 3 milyon nəfər əhalisi olan bütöv bir ölkənin miqyasında reallaşmasına çevrildi. Bir müddətdən sonra Böyük Fransa inqilabının qələbəsi ilə həmin ideyalar bu ölkədə də həyata keçməyə başladı. Lakin burada acı tale respublika quruluşunun ardıcıl və daha çox baş verən təlatümlərsiz ömür sürməsinə imkan vermədi. ABŞ-ın reallığı isə avropalıları təəccübləndirməyə bilməzdi. 1831-ci ildə ABŞ-a səfər edən fransız mütəfəkkiri Aleksis de Tokvil bu təəccübü daha canlı şəkildə təsvir edir. Buradakı şəxsi azadlıqla din, özəl mülkiyyətilə bərabərlik, fərdiyyətçiliklə desentralizasiya arasındakı tarazlıq onda dərin təəssürat yaratdı. Ölkədə hələ də quldarlığın mövcud olmasına, yerli əhalinin (hinduların) rezervasiyalarda saxlanılmasına, qadınların səsvermə hüququndan məhrum edilməsinə baxmayaraq, Tokvil bu ölkənin siyasi həyatına bütövlükdə qiymət verərək, ABŞ-ı demokratiya adlandırdı. Amerika modeli spesifik tarixi-mədəni şəraitdə yaradılmışdı, ona görə də üzünü köçürməklə onu təkrar etmək uğur qazanmadı. Burada federal hökumət ştatlar (keçmiş koloniyalar) tərəfindən qurulmuşdu, bu koloniyalar isə uzun müddətli mövcudluq dövründə yüksək dərəcədə muxtariyyətə malik olmuşdu. İdeal çevikliklə yanaşı, burada sərt intizama malik olmayan partiyalar fəaliyyət göstərirdi və yerli ehtiyclara istiqamətlənmiş siyasət yeridilirdi. Amerikan siyasi sisteminin ideoloqları dövlət hakimiyyətinin təmərküzləşməsindən ehtiyat edirdilər. Ona görə də Amerika siyasi sisteminin əsasında hakimiyyətin bölgüsü prinsipi dururdu, həm də ali qanunvericilik orqanı olan ABŞ Konqressi və ali icra vəzifəsi- ölkə prezidenti seçkili idi. Ölkənin tarixində yalnız F.D.Ruzvelt dörd dəfə (1932-1944-cü illərdə) prezident seçilmişdi. 1951-ci ildən isə Konstitusiya edilən dəyişiklik əsasında prezidentin hakimiyyətdə olması hər biri dörd il olan iki müddətlə məhdudlaşdırılmışdır. Məhkəmə, hakimiyyətin digər qollarından yüksək dərəcədə müstəqilliyə malikdir, baxmayaraq ki, hakimlərin ideoloji meylləri bəzən qəbul edəlin qərarlara öz təsirini göstərir. Ştatlara xeyli dərəcədə hakimiyyət qalmışdır, onlar öz konstitusiyalarına və qanunvericilik məclislərinə malikdirlər. Qubernatorlar və ştatların əksəriyyətində ali məhkəmələr də vaxtaşırı seçilirlər. Bu qayda həm də yerli səviyyələrdə də tətbiq olunur. Bütünlükdə ABŞ-dakı 500 min saydakı vəzifəli şəxslərdən 8500-dən azı federal və regional səviyyələrə aiddir, qalanların hamısı isə yerli özünüidarəetmə orqanlarında işləyirlər. ABŞ prezidentinin seçkisi müstəqil (birbaşa) deyildir. Ancaq Elektorlar Kollegiyası prezidenti seçməyə qərar verdikdə heç vaxt ümumi qaydada səs verən seçicilərin iradəsi əleyhinə çıxmır. Britaniyadan olan ilk məskunlar (puritanlar) 1620-ci ildə «Meyflauer» gəmisində Yeni Dünyaya gəlmişdilər ki, dini ibadətlərini azad şəkildə icra etmək
9
şəraitinə malik olsunlar. 101 nəfərdən ibarət olan bu adamlar Massaçuets körfəzində sahilə çıxmamışdan əvvəl gəminin göyərtəsində gələcək koloniyanın idarə olunması qaydalarını nəzərdə tutan ilk müqaviləni imzalamışdılar. Bu sənəddə başqa cəhətlərlə yanaşı, demokratik prinsiplər öz əksini tapmışdı. Belə ki, koloniyanın qubernatoru hər il səsvermə yolu ilə seçilməli idi və bu qaydaya sonralar dəqiqliklə əməl olundu. Ona görə də «Mewflauer» gəmisinqdə bağlanan müqavilə ABŞ Konstitusiyasının rüşeymi hesab olunur. Lakin yeni yaradılan dövlət olan ABŞ-da vicdan azadlığı ön plana çəkilsə də, din dövlətdən ayrıdır və Konstitusiya bu və ya digər konfessiyaya üstünlük verməyi və kilsəyə dövlət subsidiyası ayırmağı qadağan edir. Amerika siyasi sistemi anlayışı vətəndaşlara müxtəlif vasitələrlə təlqin edilir, bu onların fəallığına şərait yaradır. Onun əsası isə məktəbdə qoyulur, şagirdlər Konstitusiyanı və ölkə ideoloqlarının əsərlərini fənn kimi öyrənirlər. Sistemin prinsipləri ondan ibarətdir ki, hökumət dəyişən olmalıdır və vətəndaşlar qarşısında hesabat verməlidir. Bütün vətəndaşlar qanun qarşısında bərabərdir, həm də ölkədə ideyaların sərbəst rəqabəti mövcüd olmalıdır. Bütün bunlar elə təsəvvür yaratmmaalıdır ki, Birləşmiş Ştatlarda problemlər yoxdur. Amerika imkanlar məkanı olsa da, o demək deyildir ki, hamı bir nəfər kimi hamı bu imkanlardan istifadədən uğur qazanır. Amerikada işsizlər ordusu böyükdür, iş qabiliyyətli əhalinin hər on birinci nəfəri işsizdir. Yoxsullara, evsiz-eşiksizlərə rast gəlmək da təəccüb doğurmur. Cinayətkarlıq, xüsusən odlu silahdan istifadə etməklə qətl hadisələri çoxdur və hökumət hələ də həmin problemlərin qaydaya salınmasında böyük uğurlar qazanması ilə öyünə bilməz. Aleksis de Tokvil yazırdı ki, “ABŞ-da olduğum müddətdə diqqətimi cəlb edən çox sayda şeylərin və hadisələrin arasında adamların mövcudluq şəraitlərinin bərabərliyi məni heyrətə gətirdi. Bərabərlik rəy yaradır, müəyyən hisslər əmələ gətirir, adət təlqin edir, onların bilavasitə həyata gətirmədiklərini isə modifikasiyaya uğradır». Doğrudan da sadə müşahidə də, dərin nəzəri analiz də ABŞ-da dövləti xalqın idarə etdiyi düşüncəsini yaradır. Amerikada xalq həm qanunları yaradanları, həm də onları icra edənləri seçir. Xalq həmçinin andiçənlər məhkəməsini seçir, onlar isə qanunu pozanları cəzalandırır. Abraham Linkolnun dediyi «xalqın hökuməti, xalq tərəfindən idarə olunan və xalq üçün mövcud olan hökumət” ABŞ reallığında öz əksini tapdı. Bütün dövlət institutları təkcə demokratik prsniplərə uyğun olaraq formalaşdırılmır, həm də onlar həmin prinsiplərin istiqaməti ilə fəaliyfət göstərirlər. Perikl Afinasanın vətəndaşı ABŞ-ı görsəydi, yəqin ki, fransız filosofunun rəyini təsdiq edib, bu ölkədə demokratiyanın təntənəsinə öz təəəccübünü gizlətməzdi.
Layiq olanların hakimiyyəti - meritokratiya Demokratiyadan tam fərqli olan bir dövlət hakimiyyəti – layiq olanların hakimiyyəti və ya meritokratiya da bəşəriyyət tarixində öz nümunəsinə
10
malikdir. Lakin bu nümunə Şərqi Asiyada – Çində yarandığından uzun müddət ərzində onun geniş xüsusiyyətləri dünyanın başqa hissələrinə məlum olmamışdır. Bu hakimiyyət də özünəməxsus olan üstünlüklərə malikdir. Layiq olanların hakimiyyəti mənasını verən meritokratiya termini latın sözü olan
Yüklə 3,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|