Hid bilish analizatori Ko’rish analizatori Ta’m bilish

Haqiqiy teri- derma qalin bo’lib, epidermisning ostki qismida joylashgan.Haqiqiy terida ter bezlari, soch va tuklar ildizi, qon tomirlari, retseptorlar va pigment hujayralari bo’ladi.
Ter bezlari terining hamma qismida tarqalgan bo’lib, faqat labning pushti qismida, jinsiy organda va quloq suprasida bo’lmaydi. Ular qo’l-oyoq kaftida, chot bo’g’imida, qo’ltiq ostida zich joylashgan bo’ladi. Odamning 1sm² terisida 500-1000 tagacha ter bezlari bo’ladi. Ular bir kechakunduzda o’rtacha 500 ml ter ajratib chiqaradi.
Ter bezlarining naychasi ingichka bo’lib, uzunligi 2 mm keladi, u terining epidermis qismida teshik bilan tashqariga ochiladi. Ter bezlarining faoliyati tufayli organizmdagi o’rtacha suv, siydik va turli tuzlar tashqariga chiqib organizmda suvg’tuzlar muvozanatini ta’minlashda faol ishtirok etadi.. Ter bezlari faoliyatini boshqaruvchi markazlar orqa miyaning ko’krak va bel sigmentlarida, yuqori markazlari esa bosh miyapo’stlog’i va gipotalamusda joylashgan. Ter bezlarining faoliyati asosan simpatik asab tizimi bilan boshqariladi.Terning ajralishi reflektor jarayon bo’lib,ta’sirlanish ta’sirida ya’ni issiqni sezuvchi retseptorlarning ta’sirlanishi natijasida hosil bo’ladi.
Terining ko’p qismi soch va tuklar bilan qoplangan, ularning ildizi haqiqiy terida joylashgan. Soch, tuklar o’zgargan epiteliy hujayralaridan iborat, piyozchasi tirik bo’ladi. Soch ildizi piyozchasi qon tomirlar va nerv tolalari bilan juda yaxshi ta’minlangan. Soch piyozchasining ikki yonida yog’ bezlari bo’lib, ular sochni moylab turadi. Soch va tuklarning rangi, ularning tarkibidagi pigmentga bog’liq. Soch va tuklar ildizining yonida ular holatini o’zgartiradigan silliq muskullar joylashgan. Haqiqiy terida qon tomirlari juda ko’p. Ular teri osti klechatkasida anastomoz hosil qilib, qon tomirlar to’rini vujudga keltiradi.
Yog’ bezlari. Yog’ bezlari bosh, yuz, orqaning yuqori qismida zich joylashgan bo’lib, 1 sutkada 30 g moy ishlab chiqaradi. Moy suvning teri orqali o’tishiga to’sqinlik qiladi, terini yumshatib, uni elastikligini ta’minlaydi; himoya vazifasini bajaradi.
Terida retseptorlar turli miqdorda tarqalgan bo’lib, ba’zilari epidermisda haqiqiy terining so’rg’ichsimon qismida joylashgan.
Terining turli qismlarida issiqni sezuvchi retseptorlar soni 30000 taga yetadi, tahminan 1 sm² da 3 ta, sovuqni sezadigan retseptorlar 250 000 taga yaqin bo’lib, 1 sm² da 12-15 ta bo’ladi.
Terida og’riqni sezuchi retseptorlar o’rta hisobda har 1 sm² da 115-125ta bo’ladi.
Terining sezish xususiyati, organizmning asab tizimi holatining ta’sir kuchiga qarab o’zgaradi.
Terida taktil, og’riq va harorat tassurotlarni qabul qila oluvchi retseptorlar joylashgan.Terida taxminan 500 000 ta taktil retseptori bo’lib, ular o’rta hisobda 1sm² da 25 tagacha joylashgan, barmoqlarning uchlarida zichroq bo’ladi. Teri turli sezgi bilan bog’liq bo’lgan afferent nerv orqali orqa miyaning orqa shoxi va bosh miyaning alohida qismlari bilan bog’langan bo’ladi.
Teri analizatorlarining nerv markazi bosh miya yarim sharlar po’stlog’ining orqa markaziy chuqurligida joylashgan bo’ladi.
Teri analizatori homilaning ona qornidagi embrional rivojlanish davridayoq shakllana boshlaydi. Yangi tug’ilgan bola terisi, retseptor tuzilmalari bilan juda yaxshi ta’minlangan bo’lib, uning yoshi ortishi bilan teridagi retseptorlar tuzilmalari morfologik va funksional tomondan rivojlanib boradi.
Bola yura boshlashi bilan oyoq panja osti terisidagi retseptorlar soni orta boshlaydi. Bolaning bir yoshida terining retseptor tuzilmalari voyaga yetgan odamlarniki darajasiga yetadi.
Terida bosim sezgisiga nisbatan moslanish hosil bo’ladi. Yangi tug’ilgan bolada taktil sezgisi ancha yaxshi rivojlangan. Yangi tug’ilgan va ko’krak yoshidagi bolalarda og’iz va ko’z, lab, kaftining ichki kaft yuzasi, oyoq tagi sezgirroq bo’ladi. Taktil sezgisi odamning butun hayoti mobaynida o’zgarib turadi. Odamning 35-40 yoshida terining sezgirligi eng yuqori bo’lib, so’ng
keksalikda kamayadi. 4-5 oylik homilada ter bezlari shakllangan bo’lib, tug’ilish arafasida uning rivojlanishi tugaydi. Qo’ltiq ostidagi ter bezlari kechroq rivojlanadi. 7 yoshgacha ter bezlarining soni katta odamnikidan ko’p bo’lib, yosh ortishi bilan ularning soni kamaya boshlaydi.
Bir oylik chaqaloqda ter bezlari o’z faoliyatini boshlamaydi, buning asosiy sababi ter bezlarining faoliyatini boshqaruvchi nerv markazi hali yetilmagan bo’ladi. Tironoqlar yangi tug’ilgan chaqaloqlarda yaxshi rivojlangan bo’lib, har kuni 0,1 mm gacha o’sadi. Yog’ bezlari yangi tug’ilgan chaqaloqlarda to’liq shakllangan bo’lib, ularning soni 1 sm² da kattalarnikidan 4- 8 marta ko’p. 7 yoshda yog’ bezlari soni kamayadi. Jinsiy balog’at yoshida ularning soni yanada ortadi.

Teri gigiyenasi

Donishmand xalqimizning maqoliga ko’ra, teri sog’liq oynasidir. Uning funksiyalari normal o’tishi uchun teri doim toza bo’lishi zarur.

Terining eng ustki epidermis qavatining hujayralari uzluksiz po’st tashlab, yangilanib turadi. Bir kecha-kunduzda teri yuzasida 10-15 g epidermis hujayralari chiqindisi hosil bo’ladi. Agar odam muntazam ravishda yuvinib turmasa, terining ustki qavatidan ajralgan po’st chiqindilari ter va yog’ bezlari suyuqligi bilan qo’shilib, teriga yopishib qoladi. Terining ustki qismi chiqindi moddalar bilan qoplanib, ter va yog’ bezlari suyuqlik chiqaradigan naychalar berkilib qoladi. Buning oqibatida terining nafas olish, ayirish, tana harorati doimiyligini ta’minlash buziladi. Bundan tashqari, teri kirlanishida kasallik qo’zg’atuvchi mikroblar yashashi va ko’payishi uchun qulay sharoit yaratiladi. Ma’lumki, kirlangan teri qichiydi va odam qashishi tufayli u jarohatlanadi. Bu jarohatlarga tushgan mikroblar yiringli yara hosil qiladi. Shuningdek, terini qashigan vaqtda undagi mikroblar tirnoq tagiga kirib qoladi va qo’l sovunlab yuvilmasa, ovqat iste’mol qilganda ular hazm organlariga kirib, oshqozon-ichak kasalliklarini keltirib chiqarishi mumkin.
Terini toza saqlash gigiyenik madaniyatning asosiy ko’rinishlaridan biri hisoblanadi, bolani yoshligidan qo’lini sovunlab yuvishga o’rgatish lozim.
Qo’lni ovqatlanishdan oldin, xojatxonadan chiqqanidan so’ng albatta sovunlab yuvish kerak, yuz, bo’yin sohalarni har kuni ikki marta - ertalab va kechqurun uxlash oldidan yuvish lozim; haftada 1-2 marta hammomga kirish yoki issiq dush qabul qilish lozim.
Teri kasalliklarini tarqatmaslik uchun har bir bolaning sochig’i, mochalka, tarog’i, ich kiyimlari, paypog’i shaxsiy bo’lishiga e’tibor berish kerak,