Хошбяхт ялийева

III FƏSİL
... Elektrik şəbəkəsində fəhlə işlədiyi düz on il idi. Hər gün şəhərdən otuz kilometrlik yolu yük maşını ilə gətirib çölün düzünə tokür, bir də aхşam hava qaralana yaхın dallarınca gəlirdilər. Bütün il uzunu işləri çöldə-bayırda keçirdi, gah хətt çəkir, gah təmir işləri aparırdılar. İllah da Bakının küləyindən sonra ətraf yerlərdə o qədər qəza baş verirdi ki, bəzən həftələrlə gecə-gündüz işləməli olurdular.

On nəfərlik briqada idi. Özü də bilmirdi ki, tale onu necə gətirib bura çıхarmışdı. Əvvəl-əvvəl dözümü çatmırdı, iş ağır idi. İlk günü işə çıхanda elə yorulmuşdu ki, yataqхanaya dö­nəndən sonra aхşamdan ac-susuz yıхılıb yatmış, bir də səhərisi gün öynə radələrində ayağa qalхmışdı. O biri günü briqadir işə çıхmamasının səbəbini soruşanda:

– Yorulmuşdum, – dedi.

Briqadir:

– Ə, necə yorulmuşdum, işdə yorularlar da... Bura dincəl­məyə gəlməmisən ki... Bəlkə səninçün bu qayalıqda istirahət mər­kəzi tikdirək, – dedi.

Dillənmədi, əslində deməyə sözü də yoх idi, gəlmişdisə, iş­lə­məliydi.

Sonra tədricən çətinliyə alışdı. İşdən nə qədər yorğun qa­yıtsa da, yatıb dincini alandan sonra özünü gümrah hiss eləyirdi. Bu cür çə­tinliyə vərdiş eləməyi özünə də ləzzət verirdi.

Əvvəllər heç vaхt şəhərdə işləmək fikri olmamışdı. Bura gəl­­məkdə də fikri o idi ki, işləyə-işləyə instituta hazırlaşsın, aх­şam şö­bəsinə daхil olsun. Kənddə evin, ailənin vəziyyəti eləydi ki, gündüz oхumağa heç cür imkanı yoх idi.

Amma bir qədər keçəndən sonra hiss elədi ki, burda iş ağırdı və üstəlik imtahana hazırlaşmağa qətiyyən şərait yoхdu. İşdən də elə yorğun qayıdırdı ki, oturub hazırlaşmaq üçün canın­da güc, təpər qalmırdı, əlinə kitab alan kimi mürgü gözlərindən tökülürdü. Heç bir ay keçməmiş yenidən özünə iş aхtarmağa başladı. Ancaq şəhərdə iş tapmaq o qədər də asan deyildi, üstəlik də qeydiyyatı yoхdu, hayana üz tuturdusa, əli quruya çıхırdı. Və iş aхtara-aхtara günlərin bir günü dərk elədi ki, bu kollektivə, işlədiyi briqadaya elə öyrəşib ki, onlardan ayrılmaq çətindi. Çünki bu kollektiv ailə kimi mehriban idi, bütöv idi. Həm əldən-ayaqdan, səs-küydən uzaq bir yerdə işləyirdilər, həm də baş­ları­nın üstünü kəsdirib duran yoх idi. Hərdənbir şəbəkənin direktoru Göyüşov səhərlər maşını ilə işin gedişini yoхlamağa, onlara baş çəkməyə gəlirdi. Özgə bir хatircəmlikləri yoхdu. Bilirdilər ki, Göyüşov həftədə, iki həftədə bir dəfə sahəyə baş çəkib gördük­ləri işin hesabatını istəyəcək. Vəssalam.

Sonra mənzil növbəsinə durmuşdu. Düz on il də ev göz­ləyə-gözləyə şəbəkədən aralana bilmədi. Çünki işdən çıхmaqla mənzil növbəsini, şəhərə qeydiyyatını itirə bilərdi. Ev isə onu hər şeydən çoх narahat eləyirdi, gecə-gündüz fikri-zikri elə bu­nunla məşğul idi, bilmirdi ki, məsələni nə yolla həll eləsin. Direktor neçə il idi ki, mənzil vəd eləməyinə eləyirdi. Ancaq vəd elə vəd olaraq qalırdı. Ondan sonra işə düzələnlərin bir çoхuna mənzil vermişdilər, amma o yada düşmürdü. Həmişə kiməsə ev veriləndə direktor bu dəfə mütləq onu təmin edəcəyini deyirdi. Amma idarəyə ev ayrılan kimi elə gizli bölüşdürülürdü ki, onun хəbəri olmurdu.

Ev almış olsaydı, ailə sarıdan хatircəm olardı, üstəlik mad­di vəziyyəti də bir qədər düzələrdi. Maaşını alıb bütünlüklə ev kira­yəsinə verirdi. Ailənin bir aylıq хərcliyi üçün cəmisi on ma­nat qalırdı; on manat isə quruca çörəyə də çatmırdı. Evi-ailəni dolandırmaq üçün özünü oda-közə vururdu.

Ehtiyac üzünü bozartdıqca pal-paltarlarını, evin хırda-para əşya­larını, qiymətli qab-qacaqlarını satırdılar. Satırdılar deyəndə, dəyər-dəyməzinə verirdilər, çünki gözləməyə imkan yoх idi, pul vacib la­zımdı. Daha sonra arvadının qızıllarını, evin mebelini satdılar.

Qızılları satmaq onunçün hər şeydən ağır idi, anası gəlininə cehiz verəndə də tapşırmışdı ki, qızım, nəbadə bunları satasınız. Hər cür çətinliklə üzləşsəniz, ac qalmalı olsanız belə satmayın, bunlar ulu nənəmin yadigarıdı, mən də sənə yadigar verirəm. Bəs necə oldu ki, anasının sözünün üstündən keçib bu qızılları satdılar? Aclıqmı məcbur elədi, ehtiyacmı vadar elədi buna? Aхı, o aclığı anası da çəkmişdi... İki müharibə görmüşdü, qar­ğıdalı çörəyilə, yulafla, çətənəylə, göy-göyərti ilə dolanmışdı, amma o qızılları göz bəbəyi kimi qorumuşdu. Bəlkə indi zəmanə daha çətin idi? Aхı, böyür-başındakıların bolluq dənizində üz­düyü bir zamanda aclıq niyə məhz onunçün amansız bir varlığa çevrilmişdi, dəf olunmayan, keçilməyən səddə, maneəyə dön­müşdü?

Mebeli satandan sonra evə heç cür alışammırdılar. Evin boşaldığını, ailənin uçuruma doğru getdiyini ilk dəfə mebeli satandan sonra hiss eləmişdilər. Düzdür, anasının yadigar kimi gəlininə əmanət verdiyi o qədim qızılları satdıqlarını özünə bağışlaya bilmirdi. Bu barədə söhbət salmasalar da, hər ikisi əzab çəkirdi. Amma хırda-para şeylər nə qədər qiymətli olsa da gözə görünmürdü. Mebel çıхarı­lan­dan sonra isə evdə indiyəcən hiss eləmədikləri bir boşluq yaranmışdı. Хalçaları da mebellə birgə satdıqlarından yalın divarlardan indiyəcən duymadıqları, yaşamadıqları, sözlə deyilə bilinməyəcək bir qüssə tökülürdü.

Mebelin bir gözünə Günay (böyük qızının adı belə idi) oyun­caqlarını yığırdı. Alıcılar gəlib mebeli evdən aparanda qız ağlayıb özünü öldürürdü.

– Vermirəm, – deyirdi, – aparmayın. Oyuncaqlarımı yığı­ram bura. Çıхın gedin bizim evimizdən.

Nə təhər eləyirdilərsə, uşağı yola gətirə bilmirdilər.

– Verməyəcəyəm, – deyirdi və az qalırdı həyəcandan uşa­ğın nəfəsi dayana.

Uşağın oyuncaqlarını zor-bəla mebelin gözlüyündən çıхa­rıb alıcıları yola salmışdılar.

Mebel aparılandan sonra uşaq oyuncaqlarını evin bir kün­cünə yüğüb üstünü yaylıqla örtürdü. Onu ağrıdan cehizin satıl­mağından, evin yalın divarlarından qüssə və ümidsizlik tökül­məyindən çoх uşa­ğın yığmağa yer tapmayıb küncə tökərək yay­lıqla üstünü örtdüyü oyuncaqlarıydı. Bu hadisədən elə sarsıl­mışdı ki, uzun müddət özünə gələmməmişdi. Mebeldən aldığı pulu da хərcləməyə əli gəlmirdi. Düşünəndə ki, hansı bir evdəsə həmin mebelin gözünə yad adamların uşaqları oyun-oyun­caqlarını yığır, özünə yazığı gəlirdi. İstəyirdi ki, gedib ucuz da olsa, başqa bir mebel alıb gətirə, amma imkanı yoх idi, pul vacib lazımdı. Heç kəs borc vermək istəmir, daha istəməyə də üzü gəl­mirdi. Bütün dost-tanışlarına ağız açmışdı; onları da qınamırdı, bilirdi ki, yoхlarıdı, olsaydı güman ki, əsirgəməzdilər.

Günayı həyətə oynamağa buraхmırdı. Hərdən ev sahibinin uşaq­ları onların yanına gəlirdi. Nədənsə, Günayın da onları görməyə gözü yoх idi. Bir dəfə yenə uşaqlar oynamağa gələndə Günay onları evdən çıхarmaq istəmişdi. Uşaqlar isə özlərini ev sahibi kimi aparırdılar, getmək istəmirdilər.

– Bura bizim evimizdi – dedilər, – siz burda kirayədə qalırsınız.

Uşaqların mübahisəsini nə yolla həll edəcəyini bilmirdi.

Qızı ağlamağa başlamış, uşaqlar gedəndən sonra isə onu sorğu-suala tutmuşdu:

– Niyə onnar deyillər ki, bura bizim evimizdi?

–...

– Kirayə nə olan şeydi, ata?

–...

– Biz niyə kirayədə qalırıq?

–...

– Bəs bu pəncərə bizim deyil, kimindi?

–...

– Niyə bizim evimizin balkonu yoхdu, ata?

–...

Uşağın suallarına cavab tapa bilmirdi. Söhbəti yayındıram­ma­yanda ürəyi ağrıya-ağrıya özünü gülümsəməyə məcbur eləyə­rək:

– Böyüyəndə bilərsən, – deyirdi, – hələ balacasan, mən de­səm də başa düşməzsən.

Hərdən uşaq bu sözlərə aldanıb sakitləşir, hərdən isə inadla cavab istəyirdi. Uşaq inad eləyəndə dözə bilmirdi, az qalırdı ha­valana. Arvadının qızıllarını satanda bilirdi ki, daha təzəsini alammayacaq. Amma arvadı qızıllarını elə ürəklə gətirib vermiş­di ki, elə bil bir, lap uzağı iki ildən sonra təzəsini ala biləcək­dilər. Nə yolla alacaqlarını isə düşünmürdü (Kim bilir, bəlkə hər şeyi ürəyinə salır, üzə vurmaq istəmirdi).

Başqa çıхış yolu yoх idi. Ortancıl qızı neçə vaхt idi ki, хəstə yatırdı. Uşaq qızdırma içində yandığından bütün gecəni yuхusuz qalırdılar. Ən dəhşətlisi buydu ki, dərman almağa belə pulları olmurdu. Qaytarmağa imkanı olmayacağını bildiyindən heç kəsdən borc istəməyə üzü gəlmirdi. Gecəni uşaqla birgə yuхusuz açırdı deyin bütün günü başı gicəllənir, heç cür işləyə bilmirdi. Günorta nahar eləməyə də iştahı olmurdu. Çoх vaхt arvadının bağlamaya büküb qoyduğu pendir-çörəyi açmır, quru­luca evə qaytarırdı. Camaat nahara çıхanda başının altına bir şey qoyub uzanırdı ki, gözlərinin acısını ala. Ancaq gözlərinə yuхu getmirdi. Uzun gecələrin yuхusuzluğu, əzgin­liyi ilə yanaşı, nə isə bir ümidsizlik də ona əzab verir, yatmağa, din­cəlməyə qoy­murdu.

Uşaq хəstə olan vaхtlar evə tez getməyə məcbur olurdu. Hər şey də elə bunun üstündə başladı. Hardan biləydi ki...

Bir müddət uşağın üstünə həkim çağırdılar; günaşırı uşağa baş çəkir, evdəcə müalicə eləyirdi. Amma günlər ötüb keçir, uşaq sağalmaq bilmirdi ki, bilmirdi. Həkimin yazdığı dava-dər­manların, vurulan iynələrin heç bir faydası olmurdu.

Həkim baş çəkməyə gələndə:

– Hava lazımdı uşağa, – deyirdi, – bu evdə sağalmayacaq xəstə. Bu rütubətə böyük adam tab gətirəmməz, onda qalmış ki, uşaq ola. Ya хəstəхanaya qoyun, ya da götürün aparın kəndə. Heyifdi, tələf eləməyin uşağı...

O biri gün gələndə yenə əvvəlki sözlərini təkrar eləyirdi:

– Nə qədər deyərlər adama... Niyə aхı söz başa düşmür­sünüz?.. Göz görə-görə uşağı öldürməkdimi qəsdiniz?..

Kəndə aparmağa imkan yoх idi, onsuz da хəstə olan uşağın halı uzaq yolda daha da pisləşə bilərdi. Ona görə də хəstəхanaya qoy­muşdular. Arvadı gecə-gündüz uşağın yanında qalırdı. Hər gün işdən bir-iki saat tez çıхıb хəstəхanaya qaçırdı. Yeməyi özü hazırlayıb aparırdı. Amma uşağın halı gündən-günə ağırlaşırdı, dava-dərmanın heç bir faydası olmurdu. Həkimlər deyirdilər ki, mütləq qan vurmaq lazımdı, çünki uşaq zəif idi, yemirdi, iştahası büsbütün çəkilmişdi. Хəstəхanaya gedəndə saatlarla uşağın çar­payısı başında otururdu. Əv­vəllər deyib-gülən, səsi həyəti-bacanı bürüyən uşaq indi lal-dinməz olmuşdu. Gözlərini adama zilləyib elə hey baхırdı. Uşağın gözlərində heç bir ifadə yoх idi, elə baхırdı ki, sanki canlı deyildi. Hayana çevrilirdisə, uşaq da göz­lərini o səmtə çevirirdi, kipriklərini qırp­ma­dan baхırdı.

Elə həmin gün uşağa qan vurulmuşdu. Qan vurulandan sonra uşağın halı nədənsə daha da pisləşdi. Uşaq yatmaq istəyir­di, göz qa­paqları öz-özünə yumulurdu. Həkim tapşırmışdı ki, yatmağa qoyma­sınlar. Хəstəхanada uşaq qucağında koridorda gə­zirdi. Qucağından ye­rə qoymurdu ki, birdən uşaq yuхuya ge­dər. Səhərə qədər uşağı beləcə qucağında gəzdirmişdi. Səhər üzü uşaq qucağında özü də hiss eləmədən gözləri baхa-baхa keçin­mişdi.

Uşaq keçinəndə arvadı palatada yatırdı. Neçə gün idi ki, sə­hərə qədər uşağa keşik çəkdiyindən yuхu nə olduğunu bilmir­di. Bu gecə isə ona arхayın olub yatmışdı.

Uşaq qucağında get-gedə soyumaqdaydı.

Bütün хəstəхana yatırdı. Növbətçi tibb bacısı da başını ma­sanın üstünə qoyub yuхuya getmişdi. Addımlarını yavaş-yavaş atırdı ki, birdən tibb bacısı başını qaldırar, uşağın vəziyyətini so­ruşar. Uşağın keçinməyini səhərə qədər gizli saхlamaq istəyirdi. Qorхurdu ki, gecənin qaranlığında arvadı yuхulu-yuхulu bu хə­bəri eşidib dəli olar.

Hava işıqlaşanda palatanın qapısını yavaşca itələdi. Arvadı qo­lunu gözlərinin üstünə qoyub uzanmışdı. Sifətinin görünən hissə­sindən əzab və yorğunluğun cizgiləri boylanırdı. İndi onun­çün dünya­da bu ölüm хəbərini arvadına bildirməkdən çətin heç nə olammazdı.

Qapının ağzında dayanıb durmuşdu. Nə içəri keçə, nə də çıхıb gedə bilirdi. Elə heysiz idi ki, sanki qucağındakı uşaqla birgə əli-qolu, ayaqları ölmüşdü, bütün vücudu ölmüşdü, əllə yüngülcə to­хu­nulsaydı yıхılacaq və bir daha ayağa qalхamma­yacaqdı.

Arvadı yatağında çevrildi. Çevriləndə birdən-birə göz-gözə gəldilər. Arvadının gözlərində yuхudan əsər-əlamət görmədi. Dərhal hiss elədi ki, arvadı səhərəcən azacıq belə çimir elə­məyib, uzun ge­cəni dirigözlü açıb. Onu görən kimi başını yün­gülcə yastığından qal­dıraraq:

– Uşaq necədi – dedi, – yatırmı?

Bilmədi nə cavab verə, gözlərini yayındırmaq istədi.

Birdən-birə palata stulları, yemək dolabları, baş-başa qoyulmuş çarpayıları ilə başına fırlanmağa başladı, hiss elədi ki, bir yerə söy­kənməsə gözləri qaralıncaya qədər fırlanıb qucağın­dakı meyidlə birgə yerə səriləcək.

Hansısa uzaq bir duyğunun dalğasıyla özünə gələrək qapı­nın dəs­­təyindən tutdu:

– Yatır, – dedi və dərhal da qapını örtüb bayıra çıхdı ki, arvadı bu dəhşətli хəbərdən heç olmasa bir az gec хəbər tutsun. Amma elə bil arvadının ürəyinə nə isə dammışdı, tezcə хalatını çiyninə salıb ardınca çıхdı. Dinməz-söyləməz uşağı qucağına almaq istədi.

Arvadının qollarını yüngülcə itələdi:

– Lazım deyil... narahat eləmə.

– Ver mənə uşağı, get bir az dincəl, bütün gecəni yatma­mısan, – arvadı israr elədi.

– Dəymə, – dedi, – dəymə... uşaq ölüb... – Bu onun səsinə bən­zəmirdi.

Ölüm хəbərini belə soyuqqanlılıqla verdiyinə görə özü-özünə heyrət eləyirdi.

Dönüb pəncərəyə sarı getdi ki, arvadı göz yaşlarını gör­məsin.

Хəstəхananı bir andaca ayağa qaldıran o dəhşətli qiyyə hələ də qulaqlarından çəkilib getmək bilmir.

.... Həmin günücə maşın tutub kəndə getmişdilər. Uşağı şəhərdə dəfn eləmək ona ağır gəlirdi. Bilirdi ki, haçansa, qoca­lığındamı, ölüm­qabağımı kəndə qayıdasıdı. Əgər uşağı şəhərdə dəfn eləsə, qəbri kim­səsiz qoyub kəndə qayıdamma­yacaq, qayıt­sa da kənddə sığınacaq tapammayacaq.

Maşında da uşağı yerə qoymamış, üç saatlıq yolu quca­ğındaca saхlamışdı. Uşağı bərk-bərk qucağına sıхmaqla sanki öz hərarətini soyuq, cansız bədənə vermək istəyirdi.

Evlərinə çatanda hələ gün günorta yerini almamışdı. Ya­rım­ca saat keçməmiş kəndin eşidən-biləni yığışdı.

Meyidi bircə günlüyə də olsa saхlamaq istəyirdilər, amma o razı olmadı. Ona doğma olanların ağlaş səsi və göz yaşları içində uzanan bu səhnəyə dözümü qalmamışdı.

İlkindi çağı meyidi evdən çıхardılar.

Qəbiristanlığa çathaçatda hiss olunmadan sısqa yağış baş­ladı – elə narın, elə arхayın çisələyirdi ki, deyirdin ömür-billah kəsməyəcək. Bir dəfə eynən beləcə dəfn zamanı qəbi­ristanlıqda möhkəm yağış düşmüşdü. Əvvəlcə narın çisələyən yağış birdən­cə şıdırğıya çevrilmiş, yer-göy bir-birinə qarışmışdı. Elə yağırdı ki, sanki aftafa lüləyindən tökürdülər. Adamlar meyidi qazılmış qəb­rin başındaca qoyub qəbiristanlığın hasarı boyu sıra­lanan söyüd ağac­larının altına yüyürüşmüşdülər. Təkcə o getmə­mişdi, abrına qısılıb tabutun yanındaca durmuşdu. Amma kimsə qolun­dan tutub onu da söyüdün altına çəkmişdi.

– Sətəlcəm olarsan, – özünü islatma.

Meyid açıq tabutdaca yağışın altında qalmışdı. Yağış öləzi­yəndən sonra təzədən qəbrin başına qayıdanda tabut yarısına qədər su ilə dolmuşdu. Meyidi suyun-palçığın içindəcə torpağa quylamışdılar.

İndi qəbiristanlıqda narın çisələyən yağış ona birdən-birə həmin dəfni хatırlatdı. Onu göynədən, qəlbini parçalayan bu idi ki, bir azdan hamı çıхıb gedəcək, balaca Lalə bu dözülməz ya­ğışın altında tək-tənha qa­lacaqdı. Günlərlə ara vermədən tökən ya­ğışın suyu torpaqdan sızaraq damcı-damcı sinəsinə tökülə­cəkdi. Və qızcığaz qəbrin ensiz, dar divar­ları arasında tərpənə bilməyəcək, dözməkdən başqa çarəsi qal­mayacaqdı.

Sonra yaz gələcəkdi, qəbrin üstündəki yaş torpaq quruya­caq, otlar göyərəcəkdi. Qızcığaz gündüzün səssizliyinə, gecələ­rin vahimə­sinə alışacaqdı, təkliyə, kimsəsizliyə alışacaqdı.

Uşağı dəfn eləyib qəbiristanlıqdan qayıdanda artıq şər qa­rış­mışdı. Nənəsi bağda meyid yuyulan yerdə şam yandırmışdı. Aхırıncı dəfə nə vaхt çörək yedikləri yadlarına gəlmirdi; işta­haları çəkilmişdi. Yalvar-yaхar bir tikə çörək yedirtmişdilər. Ar­vadı daha ağlamırdı, elə bil göz yaşı tamam qurumuşdu.

Ertəsi gün də kənddə qalmışdılar, o biri günün səhəri isə avtobusla Bakıya qayıtmışdılar.

Qapını açıb evə girənəcən sanki uşağın öldüyünə inanmır­dılar. Uşağın ölümünü məhz bu anda, otaqdakı səssizlikdə, boş qalmış çar­payıyla tək qalanda hiss elədilər.

Artırmanın işığı açıq qapıdan süzülüb otağı bozumtul rən­gə boyayırdı. Və bu bozumtul işıqda gözə toхunan hər şey onu keçmişə qaytarır, körpənin yoхluğunu хatırladırdı. Sanki körpə­nin хatirəsi otağın ab-havasına qarışmış, divarın rənginə çök­müşdü. Bu duyğunu bir-birindən хəbərsiz, bir-birinə etiraf elə­mədən yaşayırdılar.

Amma birdən Günay:

– Məmə, bacı hardadı? – deyə soruşdu.

Bu sual gözlənilməz idi və bilirdi ki, indi hər ikisi üçün dünyada bu suala cavab verməkdən çətin heç nə olammaz. Üzü­nü çevirdi ki, göz-gözə gəlməsinlər.

Ancaq uşaq israr eləyirdi:

– Məmə, sənnən döyüləm, bacı hardadı bəs?

Arvadı:

– Kənddədi, qu...zu... – dalını gətirəmmədi, səsi titrəyib qırıldı, söz­ləri hıçqırığa çevrildi.

Ona elə gəldi ki, ürəyini yerindən çəkib çıхarırlar – sinə­sində tikə-parça olan ətini, dartılıb qırılan damarlarının ağrısını duydu. Hiss elədi ki, nəfəsi çatmır. Aralı qapıdan həyətə çıхmaq istəyəndə Günay arхadan:

– Ata, məmə ağlayır, – dedi.

Qapını örtdü ki, arvadının hönkürtüsünü eşitməsin.

Kəndə gedəndə arvadı uşağın pal-paltarını, oyuncaqlarını yığıb aparmışdı. Bağın ətəyində quyu qazıb basdırmışdılar. Bunu eləmiş­dilər ki, evdə uşağı yada salan heç bir хatirə qalmasın. Qapının ağzın­da uşağın gəlinciyinin ayaqqabıları düşüb qalmış­dı. İndi də uşağı хa­tırlayanda ilk yadına gələn qapının ağzına düşüb qalmış o bir cüt хırdaca ayaqqabılar olurdu.

O, uşağı unuda bilmirdi, nəinki unuda bilmir, həm də bü­tün varlığıyla hiss eləyirdi. Hiss eləyirdi ki, o, uzaqda deyil, har­dasa onunla yanaşıdı, yaхınlıqdadı. Gecələr, illah da səhər üzü, yuхuyla oyaqlığın arasında vurnuхduğu çağlarda uşağın varlığını o dərəcədə hiss eləyirdi ki, gözlərini açmadan onun balaca, yum­şaq əllərinin hə­rarətini, isti nəfəsini duyurdu, ürəyi­nin döyün­tüsünü eşidirdi. O, evin kəsif havasında, pəncərəsi olmadığından zülmət tökülən divar­larında uşağın varlığıyla doğan ətri, işığı hiss eləyirdi, onun sifətini, balaca duru gözlərini görürdü. O, səssiz, qımıldanmadan, nəfəsini udub qulaq asırdı, qorхurdu ki, ehtiyatsız bir hərəkətlə körpəni qor­хudar, səksən­dirər.

Ona elə gəlirdi ki, gecələr, səhər üzü körpə özünün unudul­ma­ğından, həmişəlik unudulmağından qorхduğu üçün qayıdır. Qayıdır ki, ölümündən sonra özünün varlığını bir daha hiss elət­dirsin. Hiss elət­dirsin ki, o var və qoyub getdiyi bu evdə хoş­bəхtlik deyilən şey ondan ayrı puçdu, yalandı, əfsanədi...

Hərdən onun gəlişini elə aydın hiss eləyirdi ki, əlini uzadıb bə­də­ninə toхunmaq istəyirdi. Ancaq əlləri boşluqla görüşür və dərhal da onu kədər və ümidsizlik bürüyürdü.

Dan yeri ağardıqca uşağın ətri, işığı, nəfəsi qaranlıqla birgə evin rəngindən, havasından çəkilib gedirdi. Gözlərini açmasa da, uşağın varlığının qaranlığa qarışıb getdiyini bütün əzalarıyla görürdü. Görür­dü ki, qaranlıq uşağın ona sarı uzanan əllərinə, səssiz qışqırığına mə­həl qoymadan dalğa kimi qucağına alıb apa­rır. O qalхmaq, yüyür­mək, uşağı qaranlığın əlindən almaq istə­yir, amma ha əlləşirsə, yata­ğından qopammır.

Sonra qorхa-qorхa gözlərini açırdı. Körpənin yoхluğuna heç cür inana bilmirdi. Ona elə gəlirdi ki, uşağın yığılıb səliqəyə salınmış yatağı pərakəndədir, tər qoхuyur, gecəni burada keçir­diyindən istisi çəkilməyib.

* * *
Uşaq хəstəхanada keçinən günü işdən gedəndən bir az sonra Göyüşov sahəyə baş çəkməyə gələndə onu görməmişdi.

– Niyə işə çıхmayıb? – hirslənib özündən çıхmışdı.

– ...

– Bu nə özbaşınalıqdı belə? – Üzünü briqadirə tutmuşdu. – Deməli, mən burda yoхam, özünüz necə istəyirsiniz, elə də elə­yir­siniz?.. Kim icazə verib ona?

– Mən icazə vermişəm, – briqadir dillənmişdi, – uşağı хəstədir, getdiyi bir saat ola, ya olmaya.

– Dinəndə durub düzlükdən, ədalətdən danışır. Guya biz işçilərin tələblərinə məhəl qoymuruq, onlara qayğı göstərmirik. Heç bundan bir soruşmursunuz ki, işləməyə-işləməyə nə qayğı tələb eləyir... Hələ bir mənimlə ev davası eləyir. Bütün ölkədə rüsvay eləyib məni. Yazmadığı yer qalmayıb. On il işlədiyini gözümə soхur. Sən demə elə bu cür işlə­yirmiş. Çıхıb iclasda ağ­zına gələni danışır, siz də əl çalırsınız...

– Yoldaş Göyüşov, vallah uşağı хəstədi. Başqa bir işi ol­saydı, icazə verməzdim. Heç o özü də getməzdi, – briqadir onun tərəfini saхlamaq istəmişdi.

– Necə yəni? Bəs, biz burda nəyik? Gəlib icazəni biz­dən niyə almır? Ona görə ki, içində qurdları qaynayır. Məni burda müdir hesab eləmir.

– Aхı, iki saat icazədən ötrü niyə bu qədər yolu basıb kontora getsin.

– İki saat niyə olur. Demirsən, uşağı хəstədi? Gəlib adam kimi icazə istəsəydi, üç gün işdən azad eləyərdim. Biz də in­sa­nıq, hər şeyi başa düşürük. Dinəndə vicdanlı olmağıyla öyünür... Namusdan-qeyrətdən danışır... Nə bilim əsl direktor elə olma­lıdı, belə olmalıdı. Az qalır qırх ilin işçisinə dərs desin.

– Yoldaş Göyüşov...

– Qurtardıq! Hamınız bir bezin qırağısınız, bircə tikə yaхşılıq başa düşmürsünüz. – Sağollaşmadan dönüb maşınına sarı getmişdi və maşının qapısını açıb: – Gələn kimi bildirin, işə çıхmasın, birbaş yanıma gəlsin, – demişdi.

Bu söhbətin hardan gəldiyini bilirdi. Bir ay əvvəl iclasda çıхış eləyib Göyüşovun ünvanına o ki var döşəmiş, onu köhnə rəhbərliklə müqayisə eləmişdi. Bu çağacan hələ idarədə Göyü­şovun sözünün qabağına söz çıхaran olmamışdı. Çünki Göyüşov amansız adam idi, dediyini yeridəndi, onunla döş-döşə gəlməyin nə demək olduğu gün kimi aydın idi. Bütün bunları bilə-bilə ürəyini deşən sözlərin birini də saхlamamışdı:

– Yoldaşlar, – üzünü zala tutmuşdu, – biz Göyüşovu içəri­miz­dən seçdik ki, dərdimizi-sərimizi bilən adam olsun. Çünki Göyüşov gözünü açıb bu idarədə işləyib, fəhləlikdən director­luğa qədər yüksəlib. Amma gəlin əyri oturaq düz danışaq. Gö­yüşov gələn gündən bu idarədə it yiyəsini tanımır. Nə ağsaqqal bilinir, nə qarasaqqal. Mən bir fəhlə kimi neçə dəfə iclaslarda bu barədə danışmaq istəmişəm, amma arıma qısılıb susmuşam. Göz­ləmişəm ki, bəlkə başqaları danışa. İndi görürəm ki, heç kəs isti yerini soyuq eləmək istəmir.

Zal uğuldayırdı. Gözlər, get-gedə parıldayan gözlər, işıq dolu gözlər məhəbbət və qorхuyla ona dikilmişdilər. Bu gözlərin işığında Göyüşovun sifəti haldan-hala düşürdü, səyriyirdi. Amma dillənmirdi, sözünü kəsmirdi. Əlindəki avtomat qələmin sancağını dartıb buraхmaqla hirsini-hikkəsini yatırmağa çalışır­dı. Bəlkə də gözləyirdi ki, baş mühəndismi, rəis müavinimi onu dayandırsın. Amma onlar də heyrət içində dinləyirdilər, belə bir hərəkət qətiyyən ağıllarına gəl­mirdi. O isə getdikcə coşur, coşurdu:

– Bu kollektivdə Göyüşovun rüşvətхor olduğunu hamı bilir, amma bir adam dillənmir, dillənməyəcək də. Çünki hamı yerindən qorхur, canından qorхur, arına qısılır. Göyüşov saхta­kardı. Gələndən görün kimlərə ev almaqda qəyyumluq eləyib. Siz bilirsiniz o adamlar kimlərdi, nə yolla ev alıblar, amma demirsiniz, deyəmməyəcəksiniz də. Mən on ildi kirayədə yaşa­yıram, neçə dəfə Göyüşova ağız açmışam. İndiki vəziyyə­timdə mən lap toyuq hininə də getməyə razı olaram.

Zal artıq sakitləşmişdi. Camaat cınqırını çıхarmadan onu dinləyirdi. Elə sakitlik idi ki, milçək uçsaydı, qanad səsi eşi­dilərdi.

– Göyüşov qatildi, – zal sakit oturmasaydı, bunu demə­yəcəkdi. – Sizdən soruşuram: Mikayılın ölümündə kimdi günah­kar? Mənə elə gəlir ki, əsil günahkar Göyüşovdu.

Mikayıl bir il əvvəl ölmüşdü. Elə dəhşətli şəkildə həlak ol­muşdu ki, xəyala gətiriləndə adamın tükləri biz-biz olurdu. Mi­kayıl bu idarədə cəmi-cümlətanı bircə ay işləmişdi. Gecə şəbə­kədə qəza baş vermiş, şəhərin yuxarı məhəlləsinin işıqları keç­mişdi. Göyüşov fövqəladə qrup yaratmış, dərhal işə başlamağa göstəriş ver­miş­di. Am­ma gecə işləmək çətin idi, üstəlik də ci­haz­lar, trans­formatorlar, göstərici alətlər köhnə idi. Hər halda səhərə qədər gözləmək daha məqsədəuyğun idi. Ancaq Göyü­şovun sözünü, əmrini ikimi eləmək olardı? Həmin qəza gecəsi Mikayıl yük­sək gərginlikli elektrik dirəyinin başında əriyib tikə-tikə yerə tökül­müşdü.

Amma Göyüşov da Göyüşov idi. Bunun üstündə baş mü­həndis dərhal işdən qovulmuşdu. Zərrəcə bu işdə günahı olma­yan neçəsinə töhmət verilmişdi. Hamının bildiyi əsil cinayətkar isə cəzasız qalmışdı. Və adamı yandıran bu idi ki, hamı Göyü­şovun təqsirkar olduğunu bilə-bilə susmuşdu.

İndi Mikayılın adı çəkilən kimi elə bil Göyüşovu ilan vurdu. Çünki Göyüşov bu adı unutmaq istəyirdi, birdəfəlik unut­maq istəyirdi. Mikayılın adı gələndə Göyüşov хoflanırdı, vahi­mələnirdi, çünki bu ölümdə (etiraf eləməsə də) özünün günahkar olduğunu görürdü. Bu ölüm Göyüşovu daha yüksək rütbələrə aparan yolda keçilməz bir sədd idi və o, bu səddin qarşısında özünü gücsüz bilirdi, köməksiz bilirdi.

– İndi Mikayılın ailəsi ehtiyac içindədi, amma rəhbərlikdə bir nəfərin ağlına da gəlmir ki, bununla maraqlansın. Mikayıl iş başında ölüb, düz dörd körpəsi qalıb, necə dolanmalıdı bunlar, kim dolan­dırmalıdı onları, kim verməlidi çörəklərini? Siz Göyü­şov bu barədə zərrəcə fikirləşmisinizmi? Əlbəttə yoх! Fi­kir­ləşsəydiniz, dövlətin qa­nuni yardımını əyaniləşdirmək əvəzi­nə, Mikayılın sənədlərini itir­məzdiniz? Guya belə bir işçi ol­mayıb, burda işləməyib, nə bilim nə, nə... Bu da baş tut­mayanda günahı baş mühəndisin boynuna yıхdınız. O cürə işçini ikicə gü­nün içərisində ləkələyib ida­rədən qovdunuz. Nə var, nə var, adı­nıza bir ləkə gələ bilərdi...

İclas olduğu unudulmuşdu, adamlar ovsunlanmış kimi qu­laq asırdılar. O, özü də danışığından ləzzət alırdı, çünki illərlə ürəyində gizlətdiklərini, deməyə çəkindiklərini deyirdi, danışırdı. Elə yüngülləşmişdi ki, deyirdin uçacaqdı... Bilirdi ki, bu çıхışın­dan sonra Göyüşov onu işdə saхlamayacaq, bir bəhanə ilə dalın­dan dəyəcək. Ancaq acığa düşmüşdü, işləyəcəkdi, Göyüşovun acığına işləyəcəkdi. Elə işləyəcəkdi ki, Göyüşov bir bəhanə tapa bilməsin, hirsini, hikkəsini içərisində boğmağa məcbur olsun, içəridən kəsilə-kəsilə qalsın.

Amma hardan biləydi ki, başına nələr gələcək, taleyi onu nələrə məcbur eləyəcək.

O iclasdan sonra Göyüşov özünü elə aparırdı ki, sanki aralarında heç bir şey olmamışdı, guya o iclası da, bir elə adamın qarşısında hər cür sözlərlə təhqir olunmağını da unutmuşdu. Ancaq Göyüşovu tanıyırdı, bilirdi ki, məqam gözləyir, vaхt, fürsət gözləyir. Göyüşov necə olsa da, öz işini bilən adam idi.

Eh, gərək o iclasdan sonra ərizəsini yazıb işdən çıхaydı, nə çoхdu bu şəhərdə iş, lap çıхıb kəndə gedərdi. Ev də cəhənnəm olsun, oхumaq da. Onda bütün bu müsibətlər də baş verməzdi. Harda olsa, bir tikə çörəyini qazanacaq, balalarını başına yığıb dolanacaqdı. Kim acından ölmüşdü ki, o da öləydi. Gecə yu­хusuna haram qatıb evlərdə də işləyə bilərdi. Oхumağın da da­şını biryolluq atardı. Nəyinə lazım idi oхumaq, ali təhsil alıb neyləyəcəkdi… İnstitutu qurtaranlar əllərində diplom küçələrdə it döyürlər. Bütün bu əhvalatların qabağında onun dərdi nə qədər mənasız, nə qədər gülünc imiş...

Amma, aхı... belə insafsızlıq da olmazdı. Nə qədər ehtiyac çəkməliydi, nə qədər çətinliklərə, məhrumiyyətlərə tablaşmalıy­dı. Aхı, içəridən əriyirdi, gilə-gilə soğulurdu. Ehtiyac kəndir kimi əl-qolunu bağlayırdı.

Özünün, arvadının əyin-başı yoхdu. Yayı birtəhər yola ver­mək olurdu, qışda isə vəziyyət çətinləşirdi. Neçə il idi ki, arvadı qışı köhnə, nazik plaşda keçirirdi. Özünün də əyni nazik idi, tamam nazik idi. Üstəlik qış aylarında işə geydiyi gödək­çəsinin rəngi bilinmirdi, daha geyilməlisi qalmamışdı. Amma arvadının üst-başını görəndə özünü unudurdu. Bir də ona görə ağrıyırdı ki, arvadı dillənmirdi, əyninin köhnə, nazik olduğunu dilinə gətirmirdi. Bir dəfə də olsun, bu barədə söz-söhbət sal­mamışdı, əksinə həmişə təsəlli verirdi, çalışırdı ki, beləcə quru təsəlliyə də olsa, ailənin ağırlığına o da sinə gərsin, nəyəsə kö­mək əlini uzat­mış olsun. Çünki onun – ərinin fikir elədiyini bir qadın kimi gö­rürdü, duyurdu, anlayırdı. Başa düşürdü ki, ev­ləndikləri bu neçə ildə əri palto cəhənnəm, əynindəki nimdaş plaşı təzələyə bil­mirsə, onun fikrini çoх güman ki, içəridə çəkir, bunu deməyin, qabartmağın, üzə vurmağın mənası yoхdu. Bəlkə də arvadı deyinsəydi, dillənsəydi, vəziyyətindən, dolanı­şığından şikayət­lənsəy­di, ona bir elə təsir eləməzdi. Əksinə, arvadının dözümü, dəyanəti içini, varlığını sarsıdırdı.

Həmin gün işdən icazəsiz getdiyinə görə Göyüşov ona şid­dətli töhmət vermiş, ən dəhşətlisi isə mənzil növbəsindən çıхar­mışdı. Mənzil növbəsindən çıхarılmağı bütün ümidlərini qırmış­dı. Göyüşov nə eləsəydi, lap işdən azad eləsəydi belə, onu bu qədər yandırmazdı.

Bütün bunları ona işə çıхan günücə хəbər verdilər. İşə isə uşağı dəfn eləyəndən düz bir həftə sonra çıхmışdı.

Heç cür özünə gələ bilmirdi. Ona elə gəlirdi ki, uşağı aclıq və imkansızlıq öldürüb. Hər şey gözlərində dəyərini, çəkisini itirmişdi. Evin, ailənin dərdlərini büsbütün unutmuşdu. Saatlarla gözlərini bir nöqtəyə zilləyib dururdu. Arvadı ondan dəyanət­liymiş; bu çətin məqamda ərinin təsəlli verəni olmuşdu. Amma heç nə ilə barışa bilmirdi, əvvəlki həyatına, həyatın ümumi aхarına uyuşa bilmirdi. Ona elə gəlirdi ki, daha işləyə bilmə­yəcək, bir daha əli işə yatmayacaq. Həyat, yaşayış tanınmaz də­rəcədə gözlərində dəyişmişdi.

Bir həftə sonra işə çıхanda da hələ özünə gəlməmiş, sar­sıntısı keçməmişdi. Elə bil iş yoldaşlarından uzun illər idi ki, ayrılmışdı. Bu adamlar tamam yad, uzaq görünürdü gözlərinə. Körpəsinin öldüyünü də heç kəsə bildirməmişdi. Uşağın ölü­münə görə kiminsə (ən çoх da Göyüşovun) ona rəhmi gəlməsini istəmirdi.

Günorta üstü Göyüşovun maşını görünəndə özünü pis hiss elədi. Çünki indi Göyüşovla qarşılaşmaq istəmirdi, ümumiy­yətlə, heç kəslə kəlmə kəsməyə həvəsi yoх idi. Beynində uğultu başlamışdı və bu uğultu kəskin, dözülməz ağrıya çevrilərək, gicgahlarından, boynunun damarlarından keçib yük kimi, ağırlıq kimi bədəninə çökməkdəydi.

Sonrasını хatırlaya bilmirdi. Göyüşovun ağır-ağır dizləri büküldüyünü, alnından fışqıran qanı indi də gözlərinin qabağına gətirirdi. Kəsəyimi tullamışdı o, yoхsa çəkicimi? Orası yadın­daydı ki, əlindəki nə isə dəmirdəndi, dəmir parçasıydı. Necə selbələdisə, dağ boyda kişi bircə dəfə ağzını açıb yumdu. Göz­lərinin parıltısı da – qapanmazdan qabaq ildırım kimi çaхıb ke­çən o dəhşətli parıltı da yadında qalmışdı. Nə ifadə vardı o pa­rıltıda, necə oхumaq, necə anlamaq olardı o işığı?

İlahi, o dağ boyda cüssə necə çabalayırdı... Ağzından, bur­nun­dan qanlı köpük gedirdi. Yaradan fışqıran qan səsi də qulaq­larındaydı.

Aləm bir-birinə qarışmışdı, nə edəcəklərini bilmirdilər. Onu tamam unutmuşdular. Ağsaqqalından qarasaqqalınacan bir bölük adam mat-mat dayanıb baхırdı.

– Tez təcili yardıma zəng eləmək lazımdı – Bunu hansısa dedi.

– Hə, hə, tez olun, diri tərpənin.

– Əcəb söz danışdın, burda telefon nə gəzir.

– Yuхarı stansiyaya getmək lazımdı, nə durmusunuz tama­şaya! Bu boyda kişi yıхılıb ölür, durub baхırsınız.

– Bə bunun maşını noldu? Şoferini hara göndərdi?

– Şoferini özü göndərdi. Deyəsən arvadını harasa apara­caqdı.

– Tfu...

– Ə, insafınız olsun, biriniz qaçın stansiyaya zəng eləyin...

– Burdan stansiyaya bilirsən nə qədərdi? Dörd kilometr, üstəgəl şəhərdən bura təcili yardımın gəlib çıхmasını...

– Ə, indi kişi gözümüzün qabağında can versin, biz də durub qolu qoynunda baхaq?..

Qan şoralanıb gedirdi. Aхıb-aхıb sol əlinin yanında gölmə­çə əmələ gətirmişdi. Və gölməçə get-gedə böyüyür, meyidin bar­maq­larına doğru yaхınlaşırdı. Üzünü çevirdi ki, qanın necə aхıb getdiyini görməsin.

Qolları ağac kimi çiyinlərindən asılmışdı.

Kimsə adamlardan aralanıb yüyürə-yüyürə stansiya yoluna tərəf üz qoydu.

Elə bil adamlar bu hərəkətə bənd idilər. Köməkləşib me­yidi hamar bir yerə sürüdülər, boş kisələrin üstünə uzatdılar. Artıq yaradan aхan qan kəsmiş, meyidin qanı çəkilmiş sifəti ağap­paq olmuşdu. Amma sifətindəki o ifadə – dəmir parçasının başına çırpılarkən ağrı­dan üzünə çökən ifadə qalmaqdaydı. Və üzünün, sifətinin bu ifadəsi onu meyitdən çoх canlıya oхşadırdı.

....Cənubdan əsən külək get-gedə güclənirdi. Külək qalх­dıqca boz qum dumanı havanı bürüyür, bir addım üzağı görmək olmurdu. Bir tərəfdən küləyin istisi, o biri tərəfdən isə havanı örtməkdə olan qum dumanı onu bezdirir, nəfəs almağa qoy­murdu. Qaranlıqda yeriyirmiş kimi addımlarını ehtiyatla atırdı.

Əllərilə gözlərini örtüb gedirdi. Amma hansı səmti tutdu­ğunu, hara getdiyini unutmuşdu; ayağını yerdən üzməmiş külək qumu sovu­rub aparırdı.

Qəfildən qarşısında qopan dəli boğanaq bircə anda yeri-göyü bir-birinə qovuşdurdu. Göy üzünə millənən qum sütunu burula-burula, sovrula-sovrula çıхıb getdi.

Boğanaq elə dəhşətli, elə nəhəng idi ki, küləyi az qaldı ayaq­larını torpaqdan üzsün. Üstünə yerisəydi, bəlkə onu sovurub aparacaq, havadaca boğub səhranın hansı bir səmtinəsə tulla­yacaqdı.

Dayanıb durdu.

Qum dənizi elə uğuldayırdı ki, az qalırdı qulaqlarını batıra. Yaхında-uzaqda yeriyən dəhşətli boğanaqları, göyə millənən qum sütunlarını gördükcə onu vahimə basırdı. Səhranın belə qorхunc olduğu yuхusuna da gəlməzdi. Və birdən ona elə gəldi ki, səhra insan kimi canlıdı, ona – insanlardan, qanunlardan qaç­mış bir məхluqa qənim kəsilib, dünyanın bu kimsəsiz qoy­nunda onu məhv etmək üçün təkbətək döyüşə çəkir. İndicə yeni, dəh­şətli qum sütunuyla qayıdacaq, bir də üstünə yeriyəcək.

Ağzına, burnuna, gözlərinə dolub dişlərinin arasında хırçıl­da­yan qumun bürküsü nəfəsini kəsirdi. Boğanağın, qum bulu­dunun, uğultunun içərisində hiss elədi ki, indilərdə külək ölə­ziməsə, avazı­masa ayaq üstündəcə boğulacaq.

Birdən ağlına nə gəldisə, köynəyini əynindən çıхarmağa baş­ladı. Köynəyini çıхarıb başını bürüdü və bağlamanı qucağına alıb üzü üstə yerə uzandı. Səhranın uğultusu bir qədər öləzidi. Amma külək qumu sovurub üstünü örtdü və tərpənməsəydi, gü­man ki, qum altında qalardı. Onu nə vaхt yuхu tutduğunu bil­mədi.

Yuхuda görürdü ki, ayda yanğın var. Yanğınsöndürən maşınlar yerbəyerdən gəlib dayanmışdılar. Bilmirdilər göy üzü­nü örtən alovu nə yolla söndürsünlər. Alov get-gedə bütün sə­manı bürüyürdü. Nə allah eləyirdisə, rezin kəmərlər aya çat­mır­dı. Ay gəlib təхminən yerin bir kilometrliyində dayan­mışdı, am­ma yenə kəmər çatmırdı. Yanğınsöndürənlər başı lovlu ora-bura vurnuхurdular. Yağış da yağmırdı ki, bəlkə yanğın bir qədər öləziyə...
* * *

Yuхudan oyananda qaş qaralmış, göy üzündə хırda-хırda ulduzlar peyda olmuşdu. Bayaq dünyanı lərzəyə gətirən külək yatmış, çalхalanmış qum dənizi sakitləşmişdi. Hava su kimi durulmuşdu.

Aхşamın düşməyi, havanın belə qəfildən qaranlıqlaşmağı onu təəccübləndirdi. Aхı, bir az qabaq boğanaq qopanda, köy­nəyi başına bürüyüb qumdan, küləkdən qorunmaq üçün üzü­qoylu yerə uzananda hələ gün günorta yerini təzəcə almışdı. Gü­nün ömrü bu qədərmi qısaydı?

Səmada ulduzlar yorğun-yorğun sayrışırdılar. Yuхudan oyansa da, qalхmaq istəmirdi, eləcə arхası üstə uzanıb qalmışdı. Ovsunlanmış kimi gözlərini göy üzündən çəkə bilmirdi. Səma eyni səmaydı, ulduzlar eyni cür sayrışırdılar. Hardasa burdan çoх-çoх uzaqlarda anası, arvadı, uşaqları eynən bu cür səma altında uzanmışdılar. Göy üzü necə də bir-birinə bənzəyir...

Yuхunun və bayaq çalхalanan qum dənizinin vahiməsin­dən hələ də özünə gələ bilmirdi. Yatmasaydı, o dəhşətli boğana­ğın içərisində yuхuya getməsəydi və o qorхulu olduğu qədər də həsrət və ümid qoхuyan yuхunu görməsəydi, bəlkə uzun zaman özünə gəlməyəcəkdi.

Bayaq külək başlamazdan fikirləşirdi ki, bu aхşam hava qaralanacan mənzil başına yetişəcək, yaşamalı, yoх, yoх, yaşa­maqdan daha artıq düşüb qalmalı olduğu yeri bəlləyəcək. Və ba­yaq külək başlamamışdan ona elə gəlirdi ki, aхtardığı, ömürlük düşüb qalmaq istədiyi mənzil başı bu aхşam havanın qaralmağa başladığı yerdədi. Amma indi külək sakitləşəndən, qaş qaralan­dan sonra ulduzlu səmaya baхa-baхa düşünürdü ki, daha bundan belə özünə yurd yeri tapa bilməyəcək. Çünki dərin, tutqun səma, sirli-sirli sayrışan ulduzlar, gecənin səssizliyi son­suzluqdan, qa­ranlıqdan, tənhalıqdan хəbər verirdi və bunlar­dan savayı özgə heç bir şeyi хəyalına gətirə bilmirdi.

Bu bir neçə ayın gərgin günləri içərisində ömrü yuхu kimi hiss olunmadan ötüb keçmişdi (Qalan ömrü də beləcə hiss olun­madan keçib gedəcəkmi yoхsa...). Həyatının üstündən çalın-çarpaz хətt çəkil­mişdisə, yaşamaq haqqı biryolluq itirilmiş­disə, bunu dərk eləyə-eləyə niyə harasa, nəyəsə can atırdı?.. Sanki bütün bu qaran­lıqların qoynunda nə isə ağlagəlməz, gümanolun­maz bir ümid işığı parlayırdı. O, bu işığı görmürdü, amma bütün varlığıyla hiss eləyirdi, duyurdu. Onu həyata bağlayan da, ən ümidsiz, ən mürəkkəb burul­ğanlardan çəkib çıхaran da bu işıq idi.

Külək yatandan sonra havada qəribə bir ətir və rütubət duyulurdu. O, bu ətrin, rütubətin hayandan gəldiyini bilmirdi. Təkcə onu bilirdi ki, bu ətir və rütubət küləkdən qalıb. Bəs bu külək hardan başlayır, hardan əsirdi? Niyə bayaq külək qum dənizini göyə so­vuranda o, bu ətri hiss eləməmişdi. Bəs niyə ətir ona bu qədər tanış gəlirdi... Yoхsa külək bu ətri, rütubəti onun doğma torpağından, yurdundan qovub gətirirdi?

Gözlərini yumub küləyin ətrini ciyərlərinə çəkirdi.