Hosila va uning tatbiqlari. Reja

To‘g‘ri chiziqli harakat tezligi
material nuqta (biror jism) qandaydir to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tekis harakat qilayotgan bo‘lsin. 
Vaqtning har bir qiymatiga boshlang‘ich holatdan nuqtagacha bo‘lgan muayyan masofa mos 
keladi. Bu masofa vaqtga bog‘liq, ya’ni masofa vaqtning funksiyasi bo‘ladi:
funksiyaga 
nuqtaning harakat qonuni
deyiladi.
Nuqtaning vaqtdagi harakat tezligini aniqlash masalasini qo‘yamiz. 
Agar biror vaqtda nuqta holatda bo‘lsa, u holda (vaqtning orttirmasi) vaqtda nuqta holatga o‘tadi, 
bu yerda (masofaning orttirmasi) (3-rasm). Demak, nuqtaning vaqt oralig‘idagi ko‘chishi ga teng 
bo‘ladi.
nisbat 
nuqtaning vaqt oralig‘idagi o‘rtacha tezligini
ifodalaydi: . Bunda o‘rtacha tezlik qiymatga 
bog‘liq bo‘ladi: qancha kichik bo‘lsa, o‘rtacha tezlik nuqtaning berilgan vaqtdagi tezligini 
shuncha aniq ifodalaydi. 
Harakat o‘rtacha tezligining vaqt oralig‘i nolga intilgandagi limitiga 
nuqtaning berilgan vaqtdagi 
harakat tezligi
( yoki 
oniy tezligi
) deyiladi. Bu tezlikni bilan belgilaymiz. U holda
yoki (2)
Shunday qilib, nuqtaning berilgan vaqtdagi harakat tezligini aniqlash uchun (2) limitni hisoblash 
kerak bo‘ladi. 
(1) va (2) ko‘rinishdagi limitlarni topishga tabiatning turli sohalariga
tegishli ko‘pchilik masalalar olib keladi. Bunday masalalardan ayrimlarini
keltiramiz:
1) agar o‘tkazgichning ko‘ndalang kesimi orqali vaqt ichida o‘tuvchi elektr toki bo‘lsa, u holda 
elektr tokining vaqtdagi momenti
(3)

---

2) agar vaqt ichida reaksiyaga kirishuvchi kimyoviy modda miqdori bo‘lsa, u holda 
kimy
o
viy 
moddaning vaqtdagi reaksiyaga kirishish tezligi
(4)
3) agar bir jinsli bo‘lmagan sterjenning va nuqtalar orasidagi massasi bo‘lsa, u holda 
sterjenning 
nuqtadagi zichligi
(5)
Ko‘rilgan masalalar fizik mazmuninig turliligiga qaramasdan, (1-5) limitlar bir xil ko‘rinishga 
ega: ularda funksiya orttirmasining argument orttirmasiga nisbatining argument orttirmasi nolga 
intilgandagi limitini topish talab
qilinadi.