I-bap. Materiya ha’m ol haqqinda silosofiyaliq ta’liymattin’ tariyxi ma’selesi

Izertleniw dárejesi. Materiya túsinigi óziniń filosofiyalıq hám tariyxıy-ilimiy táreplerinde antik hám orta ásir filosofiyası tariyxına tiyisli, sonıń menen birge, antik hám orta ásir filosofiyası tariyxına tiyisli dóretpelerde teoriyalıq analiz predmeti esaplanadı. Bul jerde, áwele, I.D.Rojanskiy, B.G.Kuznestov, V. P. Gaydenko, G. A. Smirnovalardıń dóretpelerin atap kórsetiw kerek. Sonı aytip ótiw kerek, Materiya túsinikleri tiykarınan bir-biri menen baylanıslı bolǵan ush tárepte kórip shıǵıladı :

• 
  birinshiden, antik hám orta ásirler ontologiyasin qayta qurıwda ( ulıwma prinstipler hám janzat sebepleri tuwrısındaǵı táliymat ),
  
• 
  ekinshiden, naturfilosofiyaliq máseleler (bul erda tiykarǵı zat tábiyiyiy janzat retinde háreket mashqalası)táliymatın jetilistiriwde.,
  
• 
  úshinshiden, antik hám orta ásirler psixologiyasi hám gnoseologiyasin tákirarlaw (intellektual hám sezim dep atalatuǵın zatlardı ajıratıp kórsetiw).
  

Joqarıda aytılǵanlarǵa tıykarlanıp, kurs jumisinin’ maqseti hám wazıypaların tómendegishe qáliplestiriw múmkin.

Kurs jumısının’ maqseti zamanagóy ilimiy filosofiya kóz-qarasınan Materiya haqqındaǵı bar mag’lıwmatlardı tolıq tu’rde ashıp beriw, onın’ mashqalalarin ko’rıp shıg’ıw ha’m saplastırıw jolların ko’rsetip beriw jáne de rawajlandırıw.
Bul maqsetke erisiw ushın biz aldimizg’a tómendegi wazıypalardi qoyamız :

• 
  Materiya tuwralı ulıwma tu’sinikke iye boliw;
  
• 
  Filosofiyada Materiya tu’siniginin’ qa’liplesiwinin’ basqishlarin u’yrenip shıg’ıw;
  
• 
  Materiya nı antik da’wir filosofiyasinin’ izertlew obiekti sipatinda analizlew;
  
• 
  Materiya nin’ sho’lkemlesiw da’rejelerin anıqlaw;
  
• 
  Filosofiyalıq kategoriya sıpatında Materiya nı izertlew.
  

Kurs jumisin’ dúzilisi. Kurs jumisi kirisiwden, eki baptan ibarat bolıp, olardıń hár biri qoyılǵan mashqalanıń túrli táreplerin sáwlelendiriwshi, paragraflarǵa, juwmaq ha’m paydalanilg’an a’debiyatlar diziminen ibarat. Kurs jumisinin’ ulıwma kólemi 31 bet.

I-BAP. Materiya ha’m ol haqqında filosofiyalıq ta’liymattin’ tariyxı ma’selesi

1. 
   Materiya tu’sinigi
   

Materiya massaǵa iye hám keńislik jay alıwshı obiekt bolıp tabıladı. Materiya túsiniginiń anıq tariypi joq. Ayirim tariyplerge kóre, Materiya elementar fermionlardan ibarat hár qanday zat bolıp tabıladı (biraq bunda bir qatar máseleler tuwıladı : elementar fermion bolmaǵan, biraq massaǵa iye bozonlar bar; fermiondan ibarat neytrinolarnin’ ayırım tipleri massasız bolıwı múmkin). Jaqtılıq (fotonlar) hám ayirim bozonlar Materiya , dep qaralmaydi.
Materiya (lat. materia—element) — bolmıstıń materiallıq formasın ańlatiwshı ulıwma túsinik. Dunyada "ulıwma adam" bolmaǵanı sıyaqlı "ulıwma materiya " da bolmaydı, bálkim materiyanıń anıq kórinisleri ushıraydı. Sol tárizde pikir júrgizgen filosoflar barlıq materiallıq ob'yektlerge tán ayrıqshalıqlardı ulıwmalastırıp ańlatıw ushın materiya túsinigin qóllanǵan. Materiya túsinigin materiallıq álemniń tiykari retinde Platon hám Aristotel islep shıqqan, usınıń menen birge materiya sap potensiya (jasırın múmkinshilik) dep tu’sinilgen. Materiyani R.Dekart keńislikdegi kólem hám bólinetuǵın materiallıq substanciya dep ta’riyplegen hám ol 17—18-ásir materializmnin’ tiykari bolǵan. Materiya dialektik materializmnin’ tiykarǵı túsinigi bolıp tabıladı. Materialist filosoflar materiya túsinigin bir jaqlama bo'rttirip, bolmıs túsinigi menen ayqınlastıradı. Tábiyiyat, jámiyet hám insan an’ının’ tiykarında jatıwshı hám olardı ulıwmalastıratuǵın túsinik substanciya (mánis) dep ataladı. Álemniń tiykarında bir substanciya jatadı dep esaplaytuǵın aǵım monizm, eki substanciya jatadı dep esaplaytuǵın aǵım dualizm, kóp substanciyalar jatadı dep esaplaytuǵın aǵım plyuralizm dep atalǵan.
Álemniń tiykarın qurawshı mánisin izertlew tariyxı uzaq ótken zamanǵa barıp taqaladı. Qádimgi Indiya hám Qıtayda, Egipet hám Bobilda, qádimgi Orta Aziya hám Grestiyada filosoflar a’lemniń tiykarında qanday da bir element jatadı dep esaplaǵan. Olardıń geyparaları bul elementti órt, basqaları — suw yamasa hawa, ayırımları — topıraq dep bilgen. Ayirim filosofiyalıq táliymatlarda bolsa Álemniń tiykarında 4 element — órt, hawa, suw hám topıraq jatadı, barlıq zatlar sol 4 elementtiń birigiwinen payda bolǵan, dep aytadı. Grek filosofları Levkipp, Epikur, Demokrit Álemniń tiykarında eń kishi bólinbeytug’in elementler — atomlar jatadı, olar ózleriniń forması, háreketleniwi hám salmaqları menen bir-birinen parıq etedi, dep esaplaǵan. Sonday etip, materiallıq Álemniń tiykarında qurawshı dáslepki element retinde ázeliy materiyani izertlew payda boldı.
XX ásir baslarında marksshi filosoflar materiyag’a sezim aǵzalarımızǵa tásir etip, sezim oyatıwshı ob'yektiv reallıq bolıp tabıladı dep anıqlama bergen. Bul ta’riyp aytılǵan dáwirde materiya dúzilisiniń quramalı formaları haqqındaǵı qıyallar ol qayǵı-uwayım rawajlanbaǵan edi. XX ásirdiń ortalarına kelip, kvant mexanikası, salıstırıw teoriyası hám relyativistik kosmologiya tarawlarındaǵı ilimiy jetiskenlikler adamlardıń ob'yektiv álem haqqındaǵı qıyalların tu’pten ózgertirip jiberdi. Nátiyjede tábiyiyayshunaz ilimpazlar sezimlerimizge tikkeley tásir etiwdiń múmkinshiligi bolmaytuǵın reallıqlar haqqında da izertlew alıp bara basladı.
Materiya — dúnyadaǵı sheksiz barlıq ob'yekt hám sistemalar bolıp, hár qanday o’zgeshelik, baylanıs, munasábet hám háreket formalarınıń substakti (tiykari) bolıp tabıladı. Materiya tábiyiyatta tikkeley kóz benen kóriletuǵın ob'yektler hám denelerdi g’ana emes, bálkim baqlaw quralları hám eksperi-menttin’ rawajlanıwı tiykarında keleside biliwi múmkin bolǵan zatlardı da óz ishine aladı. Materiya óziniń ózgeshelikleri, qásiyetleri arqali kórinedi. Házirgi zaman pánleriniń juwmaqlarına kóre, hár qanday dene molekulalardan, molekulalar atomlardan, atomlar proton hám neytronlardan quralg’an hám t.b. Sapa tárepten materiya eki: materiallıq hám materiallıq emes kórinisinde ushıraydı.
Materianıń materiallıq emes kórinisi eki: maydan hám nurlanıw formasında ushıraydı. Arnawlı bir maydandaǵı nurlanıwlar fizikalıq vakuumda materiallıq bóleklerdiń payda bolıwına múmkinshilik beredi. Materiyanıń joqarıda belgilen’en kórinislerinen basqasha kórinistegi túrleri de bolıwı múmkin. Olardıń tábiyiyatı ele pán’e belgili emes.
Materiya dúzılıw dárejelerine kóre, mikrodu’nya, makrodu’nya hám megadu’nyag’a bólinedi. Mikrodu’nya—molekuladan kishi bólekler (atom, yadro, elementar bólek hám basqalar). Makrodu’nya — molekuladan úlken deneler (qum, tas, Jer, planeta, Quyash, haywan, adam hám basqalar). Megadu’nya — Jerden Álem kólemine shekem bolǵan dúnya. Bul úsh dúnya bir-biri menen baylanıslı.
Hár qanday ob'yektnin’ ayriqsha bolǵan, onıń sonday ob'yekt ekenligin ańlatiwshı ajıralmaytuǵın ózgeshelik (atribut) leri boladı. Materiyanıń da bir qansha atributları bar: háreket, keńislik, waqıt, in'ikos, ań hám t.b. Bul atributlar bir-biri menen bekkem baylanıslı bolıp, materiallıq dunyadaǵı ulıwma jáne unıversal baylanıslılıqlardı ańlatadı, materiyani janlandıradı, kórinetuǵın qiladi, forma beredi, ózgertedi ha’m rawajlandıradı.
Materiya (latınsha materia - substanciya), "...insanǵa sezim berilgen, biziń sezimlerimiz tárepinen kóshiriletuǵın, súwretke alınatuǵın, kórsetiletuǵın, olardan ǵárezsiz túrde bolǵan ob'ektiv haqıyqatlıqtı belgilew ushın filosofiyalıq kategoriya" (Lenin v. I., PSS, 18-bet, 131-bet). Materiya — dúnyada bar bolǵan barlıq zat hám sistemalardıń sheksiz jıyındısı, hár qanday ózgeshelikler, baylanıslar, munasábetler hám háreket formalarınıń substakti. Mexanizm tek ǵana tikkeley gúzetiliwi múmkin bolǵan barlıq tábiyiyat ob'ektleri hám denelerin emes, bálkim, tiykarınan, rawajlandırılg’an baqlaw hám tájiriybe quralları tiykarında keleshekte málim bolıwı múmkin bolǵan barlıq zatlardı da óz ishine aladı. Átirapımızdaǵı dúnya óziniń sheksiz túrme-túr formaları hám kórinislerinde, barlıq qásiyetleri, baylanısları hám munasábetleri menen háreketleniwshi dúnya bolıp tabıladı. Materiyanıń insanǵa salıstırǵanda ań hám dúnyanı biliw prinstipine ámel qılıw tiykarında ústinligi prinstipinen kelip shıǵadı. Túrli predmetler hám materiallıq qáliplesiwler payda bolıwı hám joq bolıp ketiwi múmkin bolsa da, substanciya jaratılmaǵan hám buzılmaydi, mudamı óz mánisine kóre turaqlı, dep esaplanǵan, tek onıń bar ekenligin konkret formaları, muǵdarları elementlerdiń kombinastiyası hám óz-ara jaylasıwı hám basqalar ózgeredi.

2. 
   Filosofiyada Materiya tu’siniginin’ qa’liplesiwinin’ basqishlari haqqinda
   

Hámme zatlardıń tiykari bolǵan birinshi element haqqındaǵı tu’siniginin’Materiya menen baylanısqan. Materiya júzege keliwshi hámme zatlardıń tiykari retinde kórinetuǵın bolǵan. Materiya tusiniginin’qáliplesiwiniń tómendegi basqıshları bar:

• 
  I basqısh. Antik filosofiya-materiya baslanǵısh material (suw, órt,
  
• 
  atom hám sh. k.) retinde.
  
• 
  II basqısh. XVI-XVII a’sirler metafizik materializmi-materiya arnawlı bir ózgermeytuǵın ózgeshelikler jıyındısı retinde.
  
• 
  III basqısh. XVIII-XIX a’sirler materiya insan sezim aǵzaları arqalı aqıl etiwge ılayıq bolǵan obiektiv bolmıs retinde.
  
• 
  IV basqısh. Házirgi zaman filosofiyası- obiektiv bolmıstı ańlatıw ushın mólsherlen’en filosofiyalıq kategoriya bolıp, onı insan óz sezim aǵzaları arqalı aqıl etedi, onı túsiniwi múmkin hám túsiniwge háreket etedi.