I-bob. Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil etishning nazariy-uslubiy asoslari 1

I-BOB. BUDJET TASHKILOTLARIDA BUXGALTERIYA HISOBINI TASHKIL ETISHNING NAZARIY-USLUBIY ASOSLARI 1.1. Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil etishning xususiyatlari Budjet tashkilotlari davlatning belgilangan vazifasi (ta’lim, sog‘liqni saqlash, mudofaa, huquqni muhofaza qilish va davlatning (ashqi iqtisodiy, ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan boshqa vazi falari)ni bajarish uchun tashkil etilgan yuridik shaxs bo‘lib, ular o'z faoliyatini amalga oshirish uchun budjetdan mablag‘ bilan ta’minlanadi. Budjet tashkiloti - zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarish bilan bog 'liq bo ‘Igan о 'z faoliyatini amalga oshirishi uchun Davlat budjetidan mablag' ajratish nazarda tutilgan va bu mablag' moliyalashtirishning asosiy manbai hisoblanadigan vazirlik, davlat qo 'mitasi, idora, davlat tashkiloti. “B udjet tizim i to ‘g ‘risida”g i qonun, 3-m odda Davlat budjetidan budjet tashkilotlariga ajratilayotgan inaNag'larni maqsadli va oqilona sarflanishini ta’minlash va ular bo'yicha tegishli axborotlami shakllantirilishi ularda buxgalteriya hisobini tashkil etish asosida amalga oshiriladi. Har bir budjet lushkilotiga mablag'lar ajratish davlat budjetidan tasdiqlangan xurujallar smetalari asosida amalga oshiriladi. Bulardan tashqari i|onunoliilikda budjet tashkilotlariga budjetdan tashqari mablag'lar manbulurim shakllantirishga ham ruxsat etilgan. Ya’ni, faoliyat turiga mos mahsulot (ish va xizmatlar) ishlab chiqarishdan tushadigan, vnqtinchalik bo'sh bino va mulklami ijaraga berishdan tushgan, humiylik, shuningdek, moliya yili (yoki chorak) yakunida budjet mablag'lari bo'yicha iqtisod qilib qolingan va boshqa mablag'lar liiisobiga budjetdan tashqari mablag'lar shakllantiriladi hamda t|ominchilikda belgilangan tartibda sarflanadi. Ular bo'yicha ham belgilangan tartibda daromadlar va xarajatlar smetalari tuziladi va ijrosi amalga oshiriladi. 5 Ma’lumki, buxgalteriya hisobi subyektlaming, jumladan budjet tashkilotlarining rahbarlari o‘zlari rahbarlik qilayotgan tashkilotda budjet hamda budjetdan tashqari mablag‘larining maqsadli va samarali sarflanishi, shuningdek, tashkilotning molmulklari va majburiyatlari bo'yicha tegishli qarorlar qabul qilishlarida buxgalteriya hisobining ma’lumotlariga asoslanadilar. Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil etishning asosiy maqsadi bu foydalanuvchilami (ichki foydalanuvchilar hamda tashqi foydalanuvchilami) zaruriy moliyaviy ma’lumotlar bilan ta’minlash hisoblanadi. Buxgalteriya hisobi tarixidan ....... Hisobchilikning vujudga kelishi judu qadimgi tarixga borib . laqaladi. U dastlab turli о ‘Ichovlarda yuritilgan, jumladan, moddiy boyliklar - natural о ‘Ichovlarda, hisob-kitoblar va g ‘azna - pul о 7- ; chovlarda. Ular bir-biri bilan o'zaro jamlangan holda aks ettiril- ; magan. Natijada xojalikning yuritilishi foyda kabi egri (murakkab) kriteriyalar bilan о ‘Ichanmasdan, balki boylikning o ‘sishi bilan belgilangan. XIII asrga kelib hisobchilikning asosan uchta ко ‘rinishi vujudga kelgan: 1) kameral hisobchilik (g‘azna bo ‘yicha pul mablag larini kirimi , va chiqimi ro ‘yxatga olib borilgan); 2) mulkiy va shaxsiy hisobchilikni о ‘zida aks ettirgan oddiy hisobchilik (bu debet-kredit prinsipi bo'yicha olib borilgan, lekin hali tartibga solinmagan edi); 3) ikkiyoqlama hisobchilik - о ‘zida shaxsiy mablag'lar bo'yicha hisobchilikni ham aks ettirgan. .......Tijorat korxonalarida ikkiyoqlama buxgalteriyani amaliyotda qo'llash bo'yicha to'liq va batafsil m a’lumotlarni ; beruvchi buyuk italyan matematigi Luka Pacholining (1445-1517) "Summa de Arithmetica, Geometria, Proportioni et Proportionalita" ("Proporsiyalar va munosabatlar to'g'risida arifmetika, \ geometriya, ta limot"), "Tractatus parjicularis de computis e s scriptures" ("Hisoblar va yozuvlar haqida ta’limot") kitoblarining chiqishi hammasini hal qilib berdi. 6 Barcha mol-mulklarni va olinishi lozim bo 'Igan mablag ‘la rn i (debitoflarni) chap tomonga, utarning manbasini esa, o ‘ng tomonga joylashtirdi. Shu asosda balansning ikki tomoni - aktiv va passiv tomonlari paydo bo ‘Idi. .. Ushbu latoblar hisobchilikning keyinchalik rivojlanishida judda katta ahamiyat kasb etdi. Pacholi ikkiyoqlama buxgalteriyani birinchi bo‘lib asoslab berdi, uni keng ko'lamda qo ‘llaniiishi mumkinligini har tomonlama isbotlab berdi. Shu sababli ham uning kitobi dastlab Yevropada, keyinchalik butun dunyo bo ‘ylab tarqaldi... LA. Maslova, B.G. M aslov va boshq. "Buxgalteriya hisobi ta rixi” ( “Bvudjet va notijorat tashkilotlarida buxgalteriya hisobi" jurnali. 2006-yil, 19-son) Ichki foydalanuvchilar, ya’ni tashkilotning rahbarlari va mutaxassislari mazkur ma’lumotlar asosida budjet tashkilotining joriy yilga budjet mablag‘lari bo'yicha xarajatlar smetalari ijrosini, shuningdek, budjetdan tashqari mablag‘lar smetalari ijrosini doimiy nazoratga olishi va tahlil qilishi lozim. Tashqi foydalanuvchilar, jumladan tegishli moliya organlari, soliq organlari, statistika organlari va boshqa tashkilotlar o‘zlarining vakolatlari doirasida ushbu hisobot ma’lumotlarini tahlil qilishlari va tekshirishlari mumkin. Bulaming natijasida mazkur budjet tashkilotining oldiga qo‘yilgan vazifalarini qay darajada bajarayotganligi va kelgusidagi faoliyati rejalashtirilishi ти щ к т. Budjet tashkilotlaridagi sodir bo‘lgan moliyaviy operatsiyalar dastlab hujjatlashtiriladi va ushbu hujjatlar iqtisodiy ma’nosi bo‘yicha guruhlanib, tegishli hisob registrlarida aks ettiriladi. Hisob registrlarida aks ettirilgan ma’lumotlar esa, tegishli hisobotlarga ko‘chiri1adi va taqdim qilinadi. Bu jarayonni uzluksiz ravishda davom etishi budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini shakllanishi to‘g‘risida umumiy tasawur hosil qilishi mumkin (1.1.1-rasm). Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini yuritishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 7 Buxgalteriya hisobining maqsadi foydalanuvchilami o'z : vaqtida to'liq hamda aniq moliyaviy va boshqa buxgalteriya axboroti bilan ta ’minlashdir. Buxgalteriya hisobining vazifalari: buxgalteriya hisobi hisobvaraqlarida aktivlarning holati va harakati, mulkiy huquqlar va majburiyatlaming holati to ‘g ‘risidagi to 'liq hamda aniq та ’lumotlami shakllantirish; samarali boshqarish maqsadida buxgalteriya hisobi та ’lumotlarini umumlashtirish; moliyaviy, soliqqa doir va boshqa hisobotlami tuzishdan iboratdir. “Buxgalteriya hisobi to ‘g ‘risida”g i qonun, 2-modda Buxgalteriya hujjatlarini o‘z vaqtida va to‘g‘ri rasmiylashtirilishini hamda amalga oshirilayotgan operatsiyalaming qommiyligini oldindan nazorat qilinishini ta’minlash; budjet mablaglarmi, shuningdek,budjetdan tashqari mablag‘lami xarajatlar smetasida ko‘zda tutilgan muayyan maqsadlarga to‘g‘ri sarflanishi, shuningdek, pul mablag‘lari va moddiy qimmatliklaming butligi ustidan muntazam nazorat qilish; tashkilotda xodimlaming ish haqlarini va unga tenglashtirilgan to‘lovlarini, shuningdek, ta’lim muassasalarida talabalaming stipendiyalarini belgilangan tartibda hamda o‘z vaqtida hisoblanishi va aks ettirilishini ta’minlash; smeta ijrosi jarayonida vujudga keladigan yuridik va jismoniy shaxslar bilan oUb boriladigan hisob-kitoblami o‘z vaqtida va to‘g‘ri aks ettirish; pul mablag‘lari, hisob-kitoblar va moddiy qimmatliklar, shuningdek, boshqa aktivlami va majburiyatlarni inventarizatsiya qilish, inventarizatsiya natijalarini o‘z vaqtida va to‘g‘ri rasmiylashtirish hamda aks ettirish; moliyaviy hisobotlami belgilangan muddatlarda tuzish va taqdim qilish; 1.1.1-rasm. Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi та ’lumotlarini shakllanishi va harakatining umumiy sxematik ко ‘rinishi asosiy vositalar hamda boshqa moddiy qimmatliklami ulaming saqlanish va foydalanish joylarida butligini muntazam nazorat qilinishini ta’minlash. Buxgalteriya hisobi nazariyasidan Buxgalteriya hisobi balans bilan boshlanib, balans hilan tugaydi. Bu uning texnologiyasidir. Buxgalteriya hujjatlarini, hisob registrlarini, shuningdek, xarajatlar smetalarini (ilova hisob-kitoblari bilan birga) saqlanishini 9 ta’minlash va amaldagi qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa vazifalar. Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil qilishning bir qator o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Bular, awalo, budjet tashkilotining mulkchilik asosiga, davlat budjetini tuzish va ijro etish prinsiplariga va boshqa bir qator omillarga bevosita bog‘liqdir. Mazkur asosiy omillami sxematik ko‘rinishda quyidagicha keltirishimiz mumkin (1.1,2-rasm): 1. Qat’i qonunchilik tizimi. Mazkur omilni shunizohlash mumkinki, budjet tashkilotlarining zimmalariga yuklatilgan vazifalami bajarishlari bilan bog‘liq faoliyatlari davlat tomonidan qat’iy tizimlashtirilganligi, yoki budjet tashkilotining “har bir qadami” qat’iy qonunchilik bilan tartibga solinganligidir. Jumladan, budjetdan mablag1 bilan ta’minlash tartibi, ish haqi fondini tashkil qilinishi va sarflanishi, budjetdan tashqari mablag'lar jamg‘armasini tashkil qilish, ulaming me’yorlari va sarflash yo‘nalishlari, o‘zlariga biriktirilgan mol-mulklardan foydalanish maqsadi, tartibi va boshqalami har birini aniq qonunchilik bilan belgilanganligidir. Masalan, 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 3-sentabrdagi “Budjet tashkilotlarini mablag‘ bilan ta’minlash tartibini takomffiashtirish to‘g‘risida”gi 414-sonli qaroriga muvofiq budjet tashkilotlarini budjetdan mablag4 bilan ta’minlash tartibi belgilab berilgan. Shuningdek,budjet tashkilotlarining rivojlantirish jamg‘armasini tashkil topish yo‘nalishlari, mablag'lami awalo, mavjud kreditorlik qarzlami qoplashga yo‘naltirilishi (tovar, ish va xizmatlaming tannarxi qoplangandan so‘ng), qolgan qismi esa, kamida 75 foizi tashkilotning moddiy texnika bazasini mustahkamlashga, ko‘pi bilan 25 foizi esa, xodimlami moddiy rag‘batlantirish tadbirlariga sarflanishi belgilangan. 10 1.1.2-rasm. B udjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil qilishning alohida xususiyatlarini belgilovchi om illar Bu esa, albatta budjet tashkilotlari tomonidan tuziladigan moliyaviy hisobotlarda mazkur qaror ijrosini nazorat qilish uchun kerakli axborotlar mavjud bo‘lishi shartligi zarur qilib qo‘yadi. Bundan tashqari, Vazirlar Mahkamasining 2009-yil 8-apreldagi 102-son “Davlat mulkini ijaraga berish tartibini yanada takomillashtirish to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq budjet tashkilotlarining asosiy vositalari davlat mulkini ijaraga berish markazlari ishtirokida ijaraga berilish lozimligi, tushgan mablag‘lar esa, tegishli budjet, ushbu markaz va budjet tashkiloti o‘rtasida mazkur qaror bilan belgilangan tartibda taqsimlanishi nazarda tutilgan va h.k.. Albatta bularning hammasi budjet tashkilotlari tomonidan tuziladigan moliyaviy hisobotlarda mazkur qonunchilik ijrosini nazorat qilish uchun kerakli axborotlar mavjud bo‘lishi shartligi zarur qilib qo‘yadi, shuningdek, buxgalteriya hisobini yuritishda ham o‘z aksini topadi. 2. Qat’i rejalashtirish (smeta). Ma’lumki, budjet tashlotlarini budjetdan mablag‘ bilan ta’minlash, ulaming budjetdan tashqari daromalari va xarajatlari, shuningdek, mazkur mablag‘lardan foydalanish qat’iy rejalashtirilgan holda tuzilgan xarajatlar smetasi asosida amalga oshiriladi. Bu esa, buxgalteriya hisobini asosiy funksiyalaridan biri bo‘lgan nazorat yordamida budjet 11 tashkilotlarida buxgalteriya hisobini oldiga mazkur xarajatlar smetasi ijrosini nazorat qilish vazifasini yuklaydi. Bundan tashqari budjet tashkilotlari tomonidan tuzilayotgan hisobotlarga budjet tashkilotining kelasi moliya yili uchun budjetdan mablag‘lami rejalashtirishda zarur bo‘ladigan moliyaviy axborotlar olish imkonini beruvchi ma’lumotlami berish vazifasini ham yuklaydi. 3. Budjet tasnifi (rejalashtirish) bilan bog‘lab hisob yuritish. Mazkur omil shuni anglatadiki, budjet tashkilotlari tomonidan buxgalteriya hisobini yuritish, hisobotlami tuzish qat’iy ravishda budjet tasnifiga bog‘langan holda olib borilishi lozim. Aks holda budjet ijrosi ma’lumotlarini dastlabki rejalashtirish (smeta) ko‘rsatkichlari bilan solishtirish imkoni yo‘qoladi. Shuning uchun ham budjet tashkilotlari tomonidan budjet hamda budjetdan tashqari mablag‘lami ijrosi jarayonida budjet tasnifi albatta qo‘llaniladi, shuningdek, ko‘pgina hisobotlar shakllarida budjet tasnifi albatta aks ettirilgan. 4. Budjet jarayoni (g‘aznachilik). Ma’lumki, budjet jarayoni davlat budjetini tuzish, uni ijrosini ta’minlash va nazorat qilish, shuningdek,budjet ijrosini muntazam tahlil qilish bilan bog‘liq kompleks chora-tadbirlami o‘z ichiga oladi. Bu esa, budjet ijrosi bilan bog‘liq ma’lumotlami (axborotlami) jamlash, tahlil qilish va nazoratga olishning yaxlit tizimini yaratish zaruriyatini vujudga keltirgdi. Ya’ni, har bir budjet tashkiloti tomonidan tuziladigan moliyaviy hisobotlaming albatta jamlanishi, ulaming tizimli tahlil qilinishi va nazoratga olinishi budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini yuritish va hisobotlami tuzish jarayonida bevosita o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Davlat budjetining g‘aznachilik ijrosi mexanizmini joriy qilinishi, ya’ni barcha budjet tashkilotlarining budjet va budjetdan tashqari mablagiarini g‘azna hisobvaraqlarida jamlanishi, budjet tashkilotlari tomonidan g‘aznachilik bo‘linmalari orqali to‘lovlarini amalga oshirilishi ham budjet tashkilotlarida o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan buxgalteriya hisobi tizimini yaratish lozimligini shart qilib qo‘yadi. Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil qilishning o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri albatta bu uning mablag1 bilan ta’minlanish manbalariga bog‘liqdir. Ya’ni, amaldagi 12 i|ommehilikka muvoflq budjet tashkilotlari budjetdan, shuningdek,budjetdan tashqari mablag‘lar hisobidan moliyalanadi. Budjet mablag‘larining sarflanish yo‘nalishlari va maqsadi qonunchilik bilan qat’iy belgilab qo‘yilgan. Xuddi shuningdek, budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag‘larining shakllanish va sarflanish yo‘nalishlari hamda maqsadi ham budjet mablag‘lari kabi qat’iy belgilangan. Bu esa, budjet tashkilotlarida mazkur mablag‘laming har biri bo‘yicha alohida hisobni yuritishni, shakllanishi va sarflanishini qat’iy nazoratga olishni hamda hisobotlarda har birini alohida holda aks ettirishni taqazo etadi. Budjet tashkilotlarini mablag‘ bilan ta’minlanish manbalarini quyidagi sxema orqali keltirishimiz mumkin (1.1,3-rasm): Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi shunday tashkil qilinishi kerakki, unga asosan budjet tashkilotining bosh hisobchisi tomonidan buxgalteriya hisobining barcha obyektlari bo‘yicha lizimli va samarali hisob yuritish va nazorat qilishning imkoni vujudga kelishi lozim. Budjet tashkiloti o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda buxgalteriya hisobi quyidagicha tashkil qilishi mumkin (1.1.4-rasm) 13 14 ].1.3-rasm. Budjet tashkilotlarida mablag'lar m anbasining guruhlanishi 1.1.4-rasm. B udjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil ' qilishning om m alashgan ко 'rinishi. M a’lumki, har bir fanning (yoki kasbning) o‘z qoidalari (prinsiplari) mavjud bo‘lib, ushbu fanni (yoki kasbni) tashkil qilishning asosini tashkil etadi. Buxgalteriya hisobining asosiy qoidalari quyidagilardir: - buxgalteriya hisobini ikki yoqlam a yozuv usulida yuritish; - uzluksizlik; - x o ja lik operatsiyalari, aktivlar va passivlarning puld a baholanishi; - aniqlik; - hisoblash; - oldindan ко ‘ra bilish (ehtiyotkorlik); - m azm unning shakldan ustunligi; - ко ‘rsatkichlarning qiyoslanuvchanligi; - m oliyaviy hisobotning betarafligi; - hisobot davri darom adlari va xarajatlarining muvojiqligi; - aktivlar va m ajburiyatlam ing haqiqiy baholanishi. “Buxgalteriya hisobi to‘g ‘risida”giqonun, 6-modda “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi qonunga muvofiq buxgalteriya hisobini yuritishning asosiy qoidalari (prinsiplari) keltirilgan bo‘lib, ular asosida buxgalteriya hisobini tashkil qilish budjet tashkilotlarida ham juda katta ahamiyatlidir. Takrorlash uchun savollar 1. Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil etishning asosiy maqsadi nimalardan iborat? 2. Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobining vazifalarini aytib bering. 3. Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil qilishning o‘ziga xos xususiyatlari nimalardan iborat? 4. Buxgalteriya hisobining asosiy qoidalarini aytib bering. 1.2. Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil qilishning uslubiy asoslari Ma’lumki, buxgalteriya hisobi bu yaxlit va uzluksiz holda hisobga olish yo‘li bilan buxgalteriya hisobi obyektlarining holati va ulaming harakati to‘g*risidagi ma’lumotlami yig‘ish, ro‘yxatga olish va umumlashtirish, shuningdek, ular asosida moliyaviy va boshqa hisobotlami tuzish tizimini o‘zida aks ettiradi. 1996-yil 30-avgustda qabul qilingan 0 ‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi qonuniga muvofiq davlat hokimiyati va boshqamv organlari, 0 ‘zbekiston Respublikasida ro‘yxatga olingan yuridik shaxslar, ulaming 0 ‘zbekiston Respublikasi hududida hamda undan tashqarida joylashgan sho‘ba korxonalari, filiallari, vakolatxonalari va boshqa tarkibiy bo‘linmalari buxgalteriya hisobining subyektlari bo‘lsa, asosiy va joriy aktivlar, majburiyatlar, xususiy kapital, zaxiralar, daromadlar va xarajatlar, foyda, zararlar hamda ulaming harakati bilan bog‘liq xo‘jalik operatsiyalari buxgalteriya hisobining obyektlaridir. 16 Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi esa, umumiy holda buxgalteriya hisobini, shuningdek,budjet jarayonini bir qismini tashkil qilib, foydalanuvchilami davlat budjetining ijrosi to‘g‘risidagi zaruriy moliyaviy axborotlar bilan ta’minlaydi. Amaldagi buxgalteriya hisobi bo‘yicha qonunchilikka muvofiq 0 ‘zbekiston Respublikasi davlat budjetida turadigan tashkilotlaming buxgalteriya hisobi va hisobotlarini tartibga solish 0 ‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. Bunda, 0 ‘zbekiston Respublikasining vazirlik va idoralari zarur hollarda, 0 ‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bilan kelishgan holda, o‘z tizimidagi tashkilotlarda faoliyat xususiyatlaridan kelib chiqqan holda buxgalteriya hisobi va hisobotlarining umumiy qoidalarini qo‘llash tartibi to‘g‘risida belgilangan tartibda me’yoriy hujjatlar chiqarishlari mumkin. Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotlami tuzish “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi 0 ‘zbekiston Respublikasining qonuni va boshqa bir qator qonunlar, 0 ‘zbekiston Respublikasi Hukumati hamda Moliya vazirligining bir qancha me’yoriy-huquqiy hujjatlariga muvofiq olib boriladi. Bwcgalteriya hisobi va hisobotini tartibga solish, buxgalteriya hisobi standartlarini ishlab chiqish va tasdiqlash O 'zbekiston R espublikasi M oliya vazirligi zim m asiga yuklanadi. Buxgalteriya hisobini yuritish qoidalari buxgalteriya hisobi standartlari bilan, shu jum ladan, kichik va xususiy tadbirkorlik sub ’yektlari uchun soddalashtirilgan buxgalteriya hisobini yuritish \ standarti bilan belgilanadi. B anklam ing buxgalteriya hisobi va hisobotini tartibga solish M arkaziy hank tomonidan qonun hujjatlariga m uvofiq am alga oshiriladi. Umumiy holda budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil qilishning uslubiy asoslari bo‘lmish qonunchilik tizimini quyidagi ko‘rinishda keltirishimiz mumkin (1.2.1-rasm): “Buxgalteriya hisobi to‘g ‘risida”giqonun, 5-modda 17 Ahborot-resurs markazi NAMANGAN DAVLAT UNIVERSITETI 1.2.1-rasm . B udjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil qilishning uslubiy asoslari bo 'yichaqonunchilik tizimi 1996-yilda xalqaro talablarga to‘la mos ravishda qabui qilingan, budjet ijrosining hisobi borasida ham asosiy tayanch qonunchilik bazasi hisoblanuvchi 0 ‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi qonuni budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil qilish borasida ham asosiy tne’yorlami belgilab beradi. Jumladan, buxgalteriya hisobining asosiy maqsadi va vazifalari, uning subyektlari va obyektlari, 0 ‘zbekiston Respublikasi eMoliya vazirligining buxgalteriya hisobini tartibga solish borasidagi vakolatlari va boshqa bir qator asosiy qonunchilik talablari o‘matilgan. Respuhlika budjetidan moliyalashtiriladigan budjet mablag ‘lari oluvchilar budjetdan ajratiladigan mablag'lardan hisobot davrida foydalanganlik : to'g'risidagi hisohotlami O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga shu vazirlik helgilagan muddatlarda taqdim etadi. Qoraqalpog ‘iston Respublikasi budjetidan hamda mahailiy budjetlardan matiyalashtiriladigan budjet mablag‘lari oluvchilar budjetdan ajratiladigan : mablag'lardan hisobot davrida j'oydalanganlik to'g'risidagi hisobollami tegishli : moliya organlariga O'zbekiston Respublikasi Moliya \azirligi helgilagan muddatlarda taqdim etadi. “Budjet tizimi toig irisida”gi qonun, 39-modda 18 Shuningdek, 2000-yil 14-dekabrda qabul qilingan O'zbekiston Respublikasining “Budjet tizimi to‘g‘risida”gi hamda 2004-yil 26 avgustda qabul qilingan “Davlat budjetining g‘azna ijrosi to‘g‘risida”gi qonunlari ham budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil qilish, buxgalteriya hisobini tashkil qilish jarayonini tartibga soluvchi me’yoriy hujjatlaming bir bo'g‘ini hisoblanadi. Davlat budjeti g'azna ijrosining buxgalteriya hisobi G'aznachilik tomonidan, shuningdek davlat soliq va bojxona xizmati organlari, budjet tashkilotlari hamda davlat maqsadli jamg'armalarini taqsimlovchi organlar tomonidan Davlat budjeti g'azna ijrosining buxgalteriya hisobi hisobvaraqlarining yagona rejasi va budjet tasnifi asosida tashkil etiladi hamda amalga oshiriladi. Davlat budjeti g'azna ijrosining buxgalteriya hisobi hisobvaraqlarining yagona rejasi 0 ‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi. “Davlat budjetining g'azna ijrosi to‘g ‘risida”gi qonun, IS-moddn 2. Belgilansinki, 2004-yildan boshlab Davlat budjetidan mablag' bilan ta'minlanadigan vazirliklar va idoralarning budjetdan tashqari jamg'armalari daromadlari va xarajatlari smetalarini ro'yxatdan o'tkazish O'zbekiston ■ Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan, budjet mablag'lari uchun belgilangan tartibda va muddatlarda amalga oshiriladi. О ‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi budjetdan tashqari jam g ’armalar daromadlari va xarajatlari smetalarini ro 'yxatdan о ‘tkazishda ko 'rsatib о ‘tilgan mablag'larning birinchi navbatda: moddiy-texnik bazani yanada mustahkamlashgu; ijtimoiy rivojlanlirish tadbirlariga va xodimlarni moddiy rag‘batl ant iris hga; kommunal-foydalanish xarajatlarini qoplashga yo ‘naltirilishini nazarda tutsin. 3. Davlat budjetidan mablag' bilan ta'minlanadigan vazirliklar va idoralar 2004-yildan boshlab har chorakda O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga budjetdan tashqari jamg'armalarga mablag'lar tushishi va ulardan foydalanilishi to'g'risida budjet mablag'lari uchun belgilangan shakl bo'yicha va muddatlarda hisobotlar taqdim etsinlar. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 19-noyabrdagi 520-son "Vazirliklar va idoralarning budjetdan tashqarijamg’armalariga ntahlag‘lar ajratish va ■ ulardan foydalanishni tartibga solish chora-tadbirlari to ‘g ‘risida "gi qarori 19 Shuningdek, 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 5-fevraldagi “Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xaxajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalami shakllantirish tartibi to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi 54-son qarori budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari daromadlari va xarajatlarini buxgalteriya hisobida aks ettirish uslubiyotini ta’minlab beradi. Yuqoridagilardan tashqari 0 ‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan bu borada bir qancha me’yoriy-huquqiy hujjatlar qabul qilingan bo‘lib, mazkur hujjatlar budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil qilishni bevosita tartibga soluvchi asosiy qonunchilik bazasi hisoblanadi. Ushbu me’yoriy hujjatlardan asosiylarini tizimlashtirilgan shaklda quyidagicha keltirish mumkin (1.2.1-jadval). 20 1.2.1-jadval. Budjet tashkilotlarida buxgalteriya obyektlari hisobini tartibga soluvchi me’yoriy-huquqiy hujjatlar M e’yoriy-huquqiy hujjatning nomi 0 ‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasl qarori raqami va sanasi, Adliyavazirligidan ro‘yxatdan o‘tkazilgan sanasi va raqami Hujjatning qisqacha mazmuni UMUMIY HISOB OBYEKTLARI BO‘YTCHA Dudjct tashkilotlarida buxgultcriya hisobi Ui'tt'riNulutii Yo'riqnomH OVbekixInn Hrtipublikiisi Davlat budjclidu turuvehi liiNhkilntliirning xiiriijuthir smutusi va Nhlatlur jndviil in i tu/ish, ko'rib chiqish, iHsdiqlash va m'yxatdan o'tkazish tartibi to'g'risidagi in/.om 22- dekabr2010-yil 2169-son bilan ro'yxatga olingan 19-noyabr 2010-yil 2 157-son bilan ro'yxatga olingan Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil iy, texnik hamda uslubiy jihatlari, jumladan bosh hisobchi va hisobchilarning huquqlari, majburiyatlari va vazifalari, budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobining schyotlar rejasi va har bir schyot bo'yicha to'liq ma’lumotlar, hisob yuritish shakli, shuningdek, 63 ta ilova bilan dastlabki hisob hujjatlari, hisob rcgistrlari va boshqa zaruriy hujjatlar tasdiqlangan. Budjet tashkilotlari tomonidan budjet mablag'lari bo'yicha xarajatlar smetalarini, budjetdan tashqari mablag'lar bo'yicha daromadlar va xarajatlar smetalarini hamda shtatlar jadvalini tuzish, tasdiqlash va taqdim qilish tartibi keltirilgan. Shuningdek,budj et tashkilotlari tomonidan vaqtinchalik xarajatlar smetalarini tuzish va taqdim qilish tartibi, shtatlar jadvalini tuzish va taqdim qilish tartibi ham keltirilgan. 21 Bundan tashqari mazkur smetalami va shtatlar jadvalini tegishli moliya organlaridan ro'yxatdan o'tkazish va ulami to'g'ri tuzilganligini nazorat qilish tartibi bayon qilingan. 3 Buxgalteriya hisobida hujjatlar va hujjatlar aylanuvi to'g'risidagi Nizom 14-yanvar 2004-yil 1297-son bilan ro'yxatga olingan Y uridik shaxslai tomonidan tuziladigan dastlabki hisob hujjatlariga qo'yiladigan asosiy talablar, hujjatlar aylanish grafigini ahamiyati va uni namunaviy ko'rimshi, dastlabki hisob hujjatlariga buxgalteriyada ishlov berish, ushbu hujjatlami elektron tuzishda qo'yiladigan asosiy talablar va boshqa qonunchilik normalari keltirilgan 4 O'zbekiston Respublikasining 19- son Buxgalteriya hisobi milliy standarti “Inventarlashni tashkil etish va o'tkazish” 2-noyabr 1999-yil 833-son bilan ro'yxatga olingan о Inventarizatsiyani tashkil qilish, uni o'tkazishning umumiy qoidalari, mol-mulkning ayrim turlari va moliyaviy majburiyatlami inventarizatsiyadan o'tkazish qoidalari, inventarlash bo'yicha solishtirma-qaydnomalami tuzish, inventarizatsiya bo'yicha tofovutlami tartibga solish tartibi va inventarizatsiya natijalarini rasmiylashtirish hamda inventarizatsiya bilan bog'liq boshqa normalar keltirilgan. 5 O'zbekiston Respublikasi Budjet tasnifmi qoilash bo'yicha Yo'riqnoma 11-oktabr 2010-yil 2146-son bilan ro'yxatga olingan O'zbekiston Respublikasi Budjet tasnifming asosiy prinsiplari, uning strukturasi, jumladan, daromalar tasnifi, uning tarkibi va mazmimi, xarajatlar tasnifi, uning tarkibi: xarajatlaming vazifa jihatidan tasnifi, uning tarkibi va mazmuni, xarajatlaming iqtisodiy 22 tasnifi, uning tarkibi va mazmuni, shuningdek,budjet taqchilligini moliyalashtirish tasnifi, uning tarkibi va mazmuni va boshqa qonunchilik normalari keltirilgan. ASOSIY VOSITALAR HISOBI 1 1-yanvar holati bo'yicha asosiy fondlami har yili qayta baholashni o'tkazish tartibi to‘g‘risida№zom 4-dekabr 2002-yil 1192-son bilan ro'yxatga olingan Asosiy fondlami qayta baholash, qayta baholashni o'tkazish tartibi va usullari, ulami buxgalteriya hisobi va hisobotlarida aks ettirish tartibi va asosiy fondlami qayta baholash bilan bog'liq boshqa me’yorlar keltirilgan 2 Budjet tashkilotlarining asosiy vositalarini eskirishini aniqlash va buxgalteriya hisobida aks ettirish tartibi to'g'risidagi Nizom 30-oktabr 2009-yil 2028-son bilan ro'yxatga olingan Budjet tashkilotlarining asosiy vositalarini eskirishini aniqlash, eskirish me’yorlari va buxgalteriya hisobida aks ettirish tartibi keltirilgan. 3 Asosiy vositalami balansdan chiqarish tartibi to'g'risida Nizom (yangi tahrirda) 29-avgust 2004-yil 1401-son bilan ro'yxatga olingan Asosiy vositalami balansdan chiqarishning asosiy talablari (kriteriyalari) va tartibi, ulami hisobda aks ettirish, hujjatlashtirish, shuningdek, asosiy vositalami sotishdan tushgan mablag'lami taqsimlash va hisobda aks ettirish tartibi va boshqa normalar keltirilgan. 4 Inventarizatsiya jarayonida aniqlangan mol-mulk kamomadi va ortiqchasining buxgalteriya hisobi tartibi to'g'risidagi Nizom 6 aprel 2004-yil 1334- son bilan ro'yxatga olingan Inventarizatsiya natijasida aniqlangan ortiqcha asosiy vositalar bahosini aniqlash, kamomadlami undirish va tushgan mablag'lami taqsimlash tartibi, inventarizatsiya natijalarini buxgalteriya hisobida aks ettirish tartibi va boshqa normalar keltirilgan 5 Budjet tashkilotlari va davlat unitar koixonalarining O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009- Budjet tashkilotlarida bmo, inshootlardan tashqari boshqa asosiy vositalami 23 asosiy vositalarini hamda qurilishi tugallanmagan obyektlarini sotish, shuningdek, ulami sotishdan tushgan pul mablag1 larini taqsimlash tartibi to‘g‘risida Nizom yil 31 dekabrdagi 343- son qarori bilan tasdiqlangan sotish, shuningdek, sotishdan tushgan mablag‘ni taqsimlash tartibi keltirilgan. Ushbu hujjatda sotishdan tushgan mablag‘dan budjet tashkiloti ixtiyorida qoladigan qismini qaysi maqsadlarga sarflanishi belgilangan 6 Davlat muLkini ijaraga berish tartibi to‘g‘risida Nizom 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009- yil 8-apreldagi 102- son qarori bilan tasdiqlangan Budjet tashkilotlari vaqtincha bo‘sh binolarni, mulklarini ijaraga berish tartibi keltirilgan TOVAR MODDIY ZAXIRALAR HISOBI 1 Budjet tashkilotlari tomonidan tovarlar (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarilishi va sotilishi tartibi to‘g‘risida Nizom 25-yanvar 2000-yil 880-son bilan ro'yxatga olingan Budjet tashkilotlari tomonidan tovar (ish, xizmat) ishlab chiqarish va realizatsiya qilish, xarajatlar kalkulatsiyasini shakllantirish tartibi va boshqa normalar keltirilgan. 2 Tovar-moddiy boyliklami olishga ishonchnomalar berish va ulami ishonchnomalar bo‘yicha berish tartibi to‘g‘risida Nizom 27-may 2003-yil 1245-son bilan ro‘yxatga olingan r> Tovar-moddiy boyliklami olishga berish tartibi, ishonchnoma blanklarini ko‘rinishi, va tovar-moddiy boyliklami ishonchnomalar bo'yicha berish va shu kabi ishonchnoma bilan bog‘liq normalar keltirilgan 3 0 ‘zbekiston Respublikasi davlat budjetini tuzish va ijro etish qoidalari 14-mart 2002-yil 111 1-son bilan ro‘yxatga olingan Budjet tashkilotlarida materiallar bo'yicha moliya yili oxiriga bo‘lgan qoldiqlar aniqlangan me’yoilar asosida tahlil qilish tartibi hamda materiallar turlari bo'yicha alohida kun me’yorlari keltirilgan. Agar budjet tashkilotini moliya yili oxirida bo‘lgan materiallar bo‘yicha qoldiq qiymati belgilangan me’yor (Umit) dan ortiqchabo'lsa, keyingi moliya yilida budjet mablag'lari bo'yicha xarajat smetasida materiallar sotib olish uchun kiritilgan summa me’yordan ortiq summaga kamaytirilishi 24 ko'rsatilgan 4 Inventarizatsiya jarayonida aniqlangan mol-mulk kamomadi va ortiqchasining buxgalteriya hisobi tartibi to'g'risidagi Nizom 6-aprel 2004-yil 1334- son bilan ro'yxatga olingan Inventarizatsiya natijasida aniqlangan Tovar-moddiy qiymatliklar, kamomadlami undirish va tushgan mablag'lami taqsimlash tartibi, inventarizatsiya natijalarini buxgalteriya hisobida aks ettirish tartibi va boshqa normalar keltirilgan 5 Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalami shakllantirish tartibi to'g'risida Nizom O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999- yil 5-fevraldagi 54-son qarori bilan tasdiqlangan Budjetdan tashqari mablag'­ lar hisobidan tovar moddiy zaxiralar ishlab chiqarishda ulami tannarxini shakllantirish tartibi belgilangan. Bunda tannarxga kiritiladigan hamda kintilmaydigan xarajatlar belgilangan. PUL MABLAG'LARI HISOBI 1 Yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini yuritish Qoidalari 17-dekabr 1998-yil 565-son bilan ro'yxatga olingan Yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini yuritish tartibi, jumladan, kassa xonalariga qo'yiladigan asosiy talablar, kassiTlaming mas'uliyati va javobgarligi, ular tomonidan kassa operatsiyalari bilan bog'liq dastlabki hujjatlami, shuningdek, kassirlik hisobotlarini tuzish va taqdim qilish tartibi va kassa operatsiyalari bilan bog'liq boshqa me’yorlar keltirilgan 2 O'zbekiston Respublikasi hududida yuridik shaxslar tomonidan xorijiy valutada kassa operatsiyalarini yuritish qoidalari 22-yanvar 1999-yil 611-son bilan ro'yxatga olingan Yuridik shaxslar tomonidan xorijiy valutada kassa operatsiyalarini yuritish, jumladan, kassadagi xorijiy valutalami hisobda aks ettirish, dastlabki (kassa kirim, kassa chiqim) hujjatlar nusxalari, kassa kitobini yuritish tartibi keltirilgan 1 O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va uning hududiy bo‘- 18-yanvar 2013-yil 2414-son bilan Budjet tashkilotlari tomonidan shaxsiy hisobvaraqlarini O'zbekiston 25 limlarida budjetdan mablag‘ oluvchilami shaxsiy g‘azna hisobvaraqlami ochish, yopish va yuritish qoidalari ro'yxatga olingan Respublikasi Moliya vazirligi G‘aznachiligida va uning hududiy bo‘limlarida ochish hamda yuritilishi tartibi keltirilgan 4 Davlat budjetining g'azna ijrosi qoidalari 16-sentabr 2009-yil 2007-son bilan ro‘yxatdan o‘tgan G‘aznachilik bo‘limlarida budjet tashkilotlarini yuridik hamda moliyaviy majburiyatlami ro‘yxatga olish va to‘lab berilishi tartibi keltirilgan DEBETOR VA KREDITORLAR BILAN HISOBLASHUVLAR HISOBI 1 О ‘ zbekistonRespublikasi hududidagi xizmat safarlari to‘g‘risidagi Yo‘riqnoma 29-avgust 2003-yil 1268-son bilan ro‘yxatga olingan 0 ‘zbekiston Respublikasi hududida xizmat safarlariga chiqishning tartib-qoidalari, xizmat safarini hujjatlar bilan rasmiylashtirish tartibi va xizmat safari xarajatlari normalari, shuningdek, boshqa xizmat safarlari bilan bog'liq qonunchilik me’yorlari keltirilgan 2 Tendersavdolarini tashkil etishni takomillashtirish choratadbirlari to‘g‘risida 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 21 noyabrdagi 456-son qarori bilan tasdiqlangan Tovarlar, xomashyo materiallami sotib olishda tanlov savdolari o‘tkazish jarayonlari hamda tartibi keltirilgan 3 0 ‘zbekiston Respublikasi hududida kapital qurilishda tanlov savdolari to‘g‘risida Nizom 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 3- iyuldagi 302-son qarori bilan tasdiqlangan Kapital qurilish hamda ta’mirlash ishlarini amalga oshirilishi uchun tanlov savdolarini o‘tkazish tartibi keltirilgan 4 0 ‘zbekiston Respublika tovar xomashyo birjasida boshlang1 ich narxni pasaytirish yuzasidan elektron auksion savdolami tashkil etish va o‘tkazish tartibi to‘g‘risida Nizom 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011- yil 1-apreldagi 100- son qarori bilan tasdiqlangan Tovar xomashyo birjasida tovarlar, xomashyo materiallami sotib olishda elektron auksion savdolami tashkil etish va o'tkazish tartibi keltirilgan 5 Vazirliklar, idoralar, korxonalar va tashkilotlar xodimlari 0 ‘zbekiston Respub5-iyun 2000-yil 932- son bilan ro‘yxatga olingan Xodimlar 0 ‘zbekiston Respublikasi tashqarisiga xizmat safariga yuborilganda xizmat safari xarajatlari 26 likasi tashqarisiga xizmat safariga yuborilganda xizmat safari xarajatlari uchun mablag1 berish tartibi uchun mablag* berish me’yorlari hamda tartibi keltirilgan 6 Budjet tashkilotlari xodimlarini moddiy rag‘- batlantirish maxsus jamg‘armasi to'g'risida yo‘riqnoma 20-sentabr 1995-yil 177-son bilan ro‘yxatga olingan Budjet tashkilotlari xodimlarini moddiy rag'batlantirish maxsus jamg'armasmi tashkil etish va ushbu jamg'arma mablag'larini sarflash tartibi keltirilgan 7 “Davlat ijtimoiy sug‘urtasi bo'yicha nafaqalar tayinlash va tartibi to‘g‘risida Nizom” 8-may 2002-yil 1136- son bilan ro'yxatga olingan Davlat ijtimoiy sug'urtasi bo'yicha xodimlarga vaqtincha mehnatga layoqatsizlik nafaqalarini, boshqa toiovlam i hisoblash hamda to'lab berish tartibi keltirilgan 8 Budjet tashkilotlarida ishlovchi ayollarga homiladorlik va tug‘ish bo'yicha nafaqa, fiiqarolaming ayrim toifalariga uy-joykommunal xizmatlar haqini to‘lash bo‘yicha imtiyozlar o'miga qonun hujjatlarida nazaxda tutilgan oylik kompensatsiya pul to'lovlari hamda bola tug'ilganida beriladigan bir y oia nafaqani to‘lash bo'yicha xarajatlami moliyalashtirish tartibi to‘g‘risida Nizom 23-fevral 2010-yil 2080-son bilan ro'yxatga olingan Budjet tashkilotlariga ulaming xodimlarini ayrim turdagi ijtimoiy nafaqalarini moliyalashtirish va to'lash tartibi keltirilgan. Jumladan budjet tashkilotlarida ishlovchi ayollaming homiladorlik va tug'ish bo'yicha nafaqalari, bola tug'ilganda beriladigan bir martalik nafaqalami hamda kommunal xizmatlar uchun ayrim toifa fuqorolarga imtiyozli kompensatsiya to'lovlarini olishga buyurtmanomalarni taqdim qilish, ushbu to'lovlami moliyalashtirish tartibi va boshqa normalar keltirilgan. 9 Yagona ijtimoiy to‘lovni hamda davlat ijtimoiy sug'urtasiga majburiy badallar va ajratmalami hisoblash, to‘lash va taqsimlash to‘g‘risida Nizom 6-iyun 2004-yil 1333- son bilan ro'yxatga olingan Yagona ijtimoiy to'lovni hamda davlat ijtimoiy sug'urtasiga majburiy badallar va ajratmalami hisoblash, to'lash va taqsimlash, ulami hisobda aks ettirish tartibi keltirilgan 27 10 Oliy ta’lim muassasalari talabalariga stipendiyalar tayinlash va to‘lash tartibi to‘- g‘risida Yo‘riqnoma O'zR. Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi va 0 ‘zR Moliya vazirligining 2004-vil 2- martdagi 2P, 43-sonqarorlari bilan tasdiqlangan Oliy ta’lim muassasalarida talabalarga stipendiyalar hisoblash hamda to‘lab berish tartibi keltirilgan 11 O'rtacha oylik ish haqini hisoblab chiqarish tartibi 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997- yil 11-martdagi 133- son qarori bilan tasdiqlangan Xodimlarga qo‘shimcha ish haqlari (mehnat ta’tili uchun, vaqtincha mehnatga layoqatsizlik nafaqalari) hisoblashda o‘rtacha oylik ish haqini hisoblab chiqarish tartibi keltirilgan MOLIYAVIY NATIJALARNI SHAKLLANTIRISH HISOBI VA HISOBOTLAR 1 Budjet tashkilotlari daromadlari va xarajatlarining buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi Nizom 13-noyabr2012-yil 2400-son bilan ro‘yxatga olingan r> Budjet tashkilotlarini rivojlantirish jamg‘armasi, tibbiyot muassasalarini moddiy rag‘- batlantirish va rivojlantirish jamg‘armasi, ta’lim muassasalarida to‘lov-kontrakt mablag'lari, shuningdek,budjet tashkilotlarining boshqa budjetdan tashqari mablag'larining tushumi va sarflanishini buxgalteriya hisobida aks ettirish, shuningdek, soliq imtiyozlari va tovar (ish, xizmat) ishlab chiqarish va sotish jarayonlarini hisobda aks ettirish masalalari va buxgalteriya hisobi bilan bog'liq boshqa normalar keltirilgan. 2 0 ‘zbekiston Respublikasi Davlat budjetidan mablag' bilan ta’minlanadigan tashkilotlaming davriy moliyaviy hisobotlarini tuzish, tasdiqlash hamda taqdim qilish bo'yicha qoidalar 27-sentabr 2011-yil 2270-son bilan ro‘yxatga olingan O'zbekiston Respublikasi Davlat budjetidan mablag' bilan ta’minlanadigan tashkilotlaming choraklik va yillik buxgalteriya hisobotlarini tuzish, tasdiqlash hamda taqdim qilish bo‘yicha qoidalar, mazkur hisobotlarni O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining G‘aznachiligi va uning hududiy boiinmalari bilan kelishish tartibi va budjet 28 tashkilotlarining hisobotlari bilan bog'liq boshqa normalar keltirilgan 3 0 ‘zbekiston Respublikasi Davlat budjetida turadigan tashkilotlarning set, shtat va kontingentlari bo'yicha rejaning bajarilishi to 'g '­ risidagi choraklik vayillik hisobotlar shakllarini tasdiqlash haqida 16-iyun 2009-yil 1969-son bilan ro'yxatga olingan 0 ‘zbekiston Respublikasi Davlat budjetida turadigan tashkilotlaming set, shtat va kontingentlari bo'yicha rejaning bajarilishi to'g'risidagi choraklik vayillik hisobotlar shakllari tasdiqlangan O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI MOLIYA VAZIRLIGINING BOSHQA M E'YORIY HUQUQIY HUJJATLARI Yuqoridagilardan tashqari turli vazirliklar, idoralar va davlat qo‘mitalarining o‘zlarini xususiyatlaridan kelib chiqqan holda buxgalteriya hisobini umumiy qoidalarini qo‘llash bo'yicha ichki me’yoriy huquqiy hujjatlari ushbu budjet tashkiloti va uning tizimidagi quyi tashkilotlarda buxgalteriya hisobini tartibga soluvchi uslubiy asoslardan birini tashkil qiladi. Yuqorida keltirib o‘tganimizdek, ushbu vazirliklar, idoralar va davlat qo‘mitalarining me’yoriy hujjatlari amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq albatta 0 ‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bilan kelishilishi shart. Takrorlash uchun savollar 1. Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil qilishning qonunchilik tizimini qanday guruhlash mumkin? 2. “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi, “Budjet tizimi to‘g‘risida”gi hamda “Davlat budjetining g‘azna ijrosi to‘g‘risida”gi 0 ‘zbekiston Respublikasi qonunlarining budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil qilishning uslubiy asoslaridagi tutgan о‘mini izohlab bering. 3. 0 ‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini yuritishni tartibga soluvchi qanday me’yoriy-huquqiy hujjatlarini bilasiz? 4. Buxgalteriya hisobini huquqiy hamda uslubiy asoslarini ajratib bering. 29 1.3. Budjet tashkiloti bosh hisobchisining huquqlari, majburiyatlari va javobgarligi 0 ‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi qonuniga hamda Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi Yo‘riqnomaga (Adliya vazirligida 2010-yil 22- dekabrda 2169-son bilan ro‘yxatga olingan) muvofiq budjet tashkilotining bosh hisobchisi, hisobchilari, buxgalteriya xizmatining rah bar lari mazkur tashkilot rahbari tomonidan qonunchilikka muvofiq lavozimiga tayinlanadi va lavozimidan ozod qilinadi. Agarda tegishli qonun hujjatlarida boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‘Isa, tashkilotlaming bosh hisobchilari o‘zlarining tizimidagi tashkilotlarda buxgalteriya hisobini yuritilishini va moliyaviy hisobotlami to‘g‘ri tuzilishini muntazam nazorat qilib turishlari lozim. Buxgalteriya hisobi va hisobotini tashkil etishni korxona, muassasa va tashkilot rahbari am alga oshiradi “Buxgalteriya hisobi to‘g ‘risida”g i qonun, 7-modda Bosh hisobchi bosKchilik qiladigan tashkilotning buxgalteriyasi mustaqil, tarkibiy bo‘linma hisoblanadi va tashkilotning boshqa biron-bir bo‘linmasi tarkibiga kiritilishi mumkin emas. Tashkilot bosh hisobchisi bevosita mazkur tashkilot rahbariga bo‘ysunadi. Buxgalteriya hisobini yuritish, hisobotlami tuzish va taqdim qilish masalalari bo'yicha esa, tashkilotning rahbaridan tashqari yuqori tashkilot bosh hisobchisiga ham bo‘ysunadi hamda tashkilotda buxgalteriya hisobini yuritilishiga, moliyaviy hisobotlami o‘z vaqtida va to‘liq topshirilishiga, normativ-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalami bajarilishiga javobgar bo‘ladi. Bosh hisobchi buxgalteriya xodimlari uchun xizmat vazifalarini har bir xodim uchun alohida belgilaydi. Buxgalteriyada xizmat vazifalari funksional belgilarga qarab taqsimlanadi, ya’ni 30 xodimlaming har bir guruhiga yoki alohida bir xodimga ishning hajmiga qarab, ma’lum bir soha biriktiriladi. Tashkilot bosh hisobchisi lavozimga tayinlanishida va undan ozod etilishida belgilangan tartibda tashkilot rahbarining buyrug‘iga muvofiq tuzilgan komissiya tomonidan qabul qilish - topshirish kunida hisob, hisobot va arxiv hujjatlarining holatini ko‘rsatgan holda buxgalteriya ishlarini qabul qilish-topshirish to‘g‘risidagi dalolatnoma tuziladi. Zarur hollarda, ushbu komissiya tarkibiga yuqori tashkilot hamda tegishli moliya organlari bilan kelishilgan holda ulaming vakillari ham kiritilishi mumkin. Buxgalteriya ishlarini qabul qilish-topshirish to‘g‘risidagi dalolatnomani umumiy ko‘rinishi quyidagicha bo‘ladi: Tashkent shahar Mirw Ulug'bek tumani _______________ (tashkilot nomi) bo‘yicha sobiq (Ashurov A.I) va yangi tayinlangan (Qobulov 1.0) bosh hisobchilar o‘rtasida o‘zaro tuzilgan buxgalteriya ishlarini qabul qilish-topshirish to‘g ‘risidagi dalolatnoma Toshkent shahar 2012-yil 3-mart Men Ashurov A.I Toshkent shahar Mirzo Ulug'bek tumani _________ ning (tashkilot nomi) 2012-yil 3-martga qadar bosh hisobchisi (2012-yil 3-martdagi 61-son buyruq asosida) mazkur tashkilotning 2012-yil 3-martdan boshlab bosh hisobchisi (2012-yil 3- martdagi 62-son buyruq asosida) Qobulov I.O.ga quyidagi buxgalteriya hujjatlari va moliyaviy hisobotlarni topshirdim: 1. 2010-yil va 2012-yilning 3-mart holati uchun buxgalteriya registrlari: - 292, 294, M-44, 296, 285, 326-shakl kitoblari - to'liq va qoniqarli darajada; - Bosh-jumal kitobi - to 'liq va qoniqarli darajada; 2. 2010-yil va 2012-yilning 3-mart holati uchun statistika hisobotlari - to ‘liq va qoniqarli darajada; 3. 2010-yil va 2012-yilning 3-mart holati uchun soliq hisobotlari - to ‘liq va qoniqarli darajada; 4. 2010-yil va 2012-yilning 3-mart holati uchun moliyaviy hisobotlar: - choraklik hisobotlar - to ‘liq va qoniqarli darajada; -yillik hisobotlar - to ‘liq va qoniqarli darajada; 31 5. 2010-yil va 2012-yilning 3-mart holati bo'yicha barcha hisobot davrlari uchun kassir hisobotlari - to'liq va qoniqarli darajada; 6. 2010-yil va 2012-yilning 3-mart holati bo ‘yicha barcha oylar uchun ish haqini hisoblab yozishga asos bo ‘luvchi birlamchi hujjatlar - to ‘liq va qoniqarli darajada; 7. 2010-yil va 2012-yilning 3-mart holati uchun Kassa kitobi - to ‘liq va qoniqarli darajada; 8. 2010-yil va 2012-yilning 3-mart holati uchun barcha bank hujjatlari - to ‘liq va qoniqarli darajada; va h.Llar. Topshirdim: Qabul qildim: Ashurov A. I._________(imzo) Qobulov I. O._________(imzo) Tasdiqlaymiz: Komissiya raisi, tashkilot rahbari: Aminov O.K. Komissiya a ’zolari: RaimovB.R. ShomurodovVA. Zoirov T.L. M .O‘. Budjet tashkiloti bosh hisobchisining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: buxgalteriya hisobini normativ-huquqiy hujjatlarga amal qilgan holda yuritish, shuningdek, hisob ishlarini zamonaviy texnik vositalar va axborot texnologiyalaridan foydalangan holda tashkil etish; buxgalteriya hujjatlarini o‘z vaqtida va to‘g‘ri rasmiylashtirilishini hamda amalga oshirilayotgan operatsiyalaming qonuniyligini oldindan nazorat qilish; budjet mablag1 larini, shuningdek, budjetdan tashqari mablag‘lami xarajatlar smetasida ko‘zda tutilgan muayyan maqsadlarga to‘g‘ri sarflanishi, shuningdek, pul mablag‘lari va moddiy qimmatliklaming butligi ustidan muntazam nazorat qilish; tizimiga kiruvchi tashkilotlarda buxgalteriya hisobini qonunchilik talablariga muvofiq yuritilishini nazorat qilish; 32 tashkilotda xodimlarning ish haqlarini va unga tenglashtirilgan toMovlarini, shuningdek, ta’lim muassasalarida talabalarning stipendiyalarini belgilangan tartibda hamda o‘z vaqtida hisoblab chiqish; smeta ijrosi jarayonida vujudga keladigan yuridik va jismoniy shaxslar bilan olib boriladigan hisob-kitoblami o‘z vaqtida amalga oshirish; pul mablag'lari, hisob-kitoblar va moddiy qimmatliklar, shuningdek, boshqa aktivlami va majburiyatlarni inventarizatsiya qilishda qatnashish, inventarizatsiya natijalarini o‘z vaqtida va to‘g‘ri rasmiylashtirish hamda ularni buxgalteriya hisobida aks ettirish; moddiy javobgar shaxslarga ulaming javobgarligida turgan moddiy qimmatliklaming butligini saqlash va hisobini olib borish yuzasidan tushuntirish ishlarini o‘tkazish; moddiy qimmatliklami olish uchun berilgan ishonchnomalami hisobini yuritish va ulardan to‘g‘ri foydalanilishini nazorat qilish; moliyaviy hisobotlami belgilangan muddatlarda tuzish va topshirish; tashkilot rahbari tasdiqlashi uchun xarajat smetalarini va ularga ilova qilinadigan hisob-kitoblami tuzish (agar rejalashtirish bo‘limlari yoki ushbu vazifani amalga oshiruvchi lavozim shtatlar jadvalida nazarda tutilmagan bo‘Isa); asosiy vositalar hamda boshqa moddiy qimmatliklami ulaming saqlanish va foydalanish joylarida butligini muntazam nazorat qilish; buxgalteriya hujjatlarini, hisob registrlarini, shuningdek, xarajatlar smetalarini (ilova hisob-kitoblari bilan birga) saqlanishini ta’minlash (agar rejalashtirish bo‘limlari yoki ushbu vazifani amalga oshimvchi lavozim shtatlar jadvalida nazarda tutilmagan bo‘lsa); qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa vazifalami bajarilishini ta’minlash. 33 Bosh hisobchi tashkilotning tegishli bo‘linma!ari va xizmatlarining rahbarlari bilan birgalikda quyidagilarni muntazam ravishda nazorat qilishi lozim: tovar-moddiy qimmatliklaming qabul qilinishi va topshirilishini rasmiylashtirishda belgilangan qoidalarga rioya etilishini; mehnatga haq to‘lash jamg‘armasini to‘g‘ri sarflanishi, mansab maoshlarining to‘g‘ri belgilanishi, shtat, moliya va kassa intizomiga qat’iy rioya etilishini; pul mablag1 lari, tovar-moddiy qimmatliklar, asosiy fondlami inventarizatsiya qilish, hisob-kitoblar va to‘lov majburiyatlarini bajarishning belgilangan qoidalariga rioya etilishini; belgilangan muddatlarda debetorlik qarzni undirib olinishi va kreditorlik qarzni qaytarilishi bo‘yicha tegishli chora-tadbirlami ko‘rilishini, to‘lov intizomiga muntazam rioya etishni; qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa vazifalami bajarilishim ta’minlash. Budjet tashkilotining bosh hisobchisi yuqoridagi vazifa va majburiyatlardan kelib chiqqan holda quyidagi huquqlarga ega: buxgalteriya hisobi va nazorat ishlari to‘g‘ri tashkil etilishini ta’minlash yuzasidan tegishli chora-tadbirlar ko‘rishni tashkilot rahbaridan talab qilish; tarkibiy bo‘linmalard^i pul mablag‘lari, tovar-moddiy va boshqa qimmatliklami qabul qilish, saqlash hamda sarflash yuzasidan belgilangan tartibga amal qilinishini tekshirib turish; mukofotlar hajmlarini pasaytirish (agarda qonunchilikda belgilangan normalardan oshib ketgan bo‘lsa) to‘g‘risida tashkilot rahbariga takliflar kiritish; tashkilotning barcha bo‘linmalaridan buxgalteriya hisobini yuritish uchun talab qilinadigan hujjatlar va ma’lumotlami rasmiylashtirishni hamda buxgalteriyaga taqdim qilishni talab qilish; qonunchilikda belgilangan boshqa huquqlami amalga oshirish. Amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq budjet tashkilotlarining bosh hisobchilari (buxgalteriya xodimlari) quyidagilar uchun javobgar hisoblanadi: 34 buxgalteriya hisobi noto‘g‘ri yuritilib, natijada tartibsiz holatga kelgani va moliyaviy hisobot buzilganda (noto‘g‘ri tuzilganda); pul mablag1 lari, tovar-moddiy va boshqa qimmatliklami kirim qilish, saqlash va sarflash yuzasidan qonunchilikda belgilangan tartibga zid operatsiyalar bo‘yicha hujjatlar rasmiylashtirilgan va ijroga qabul qilingan hollarda; pul mablag‘lari bo‘yicha operatsiyalar, shuningdek, debetorlar va kreditorlar bilan hisob-kitoblar kechikib hamda noto‘g‘ri amalga oshirilganda; kamomadlar, debetorlik qarzlari va boshqa yo‘qotishlami buxgalteriya hisobidan chiqarilish tartibi buzilganda; buxgalteriya hisobini tashkil etishga doir boshqa normativhuquqiy hujjatlar talablari buzilganda. qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa hollarda. Mansabdor shaxslar tomonidan noqonuniy xattiharakatlarqilinayotgani ma’lum bo‘lib qolgan hollarda, bosh hisobchi tegishli chora ko‘rishi uchun bu haqda tashkilot rahbariga yozma axborot berishi lozim. Pul, tovar-m oddiy va boshqa hoyliklarni qabul qilish va berish uchun asos bo ‘lib xizm at qiladigan hujjatlar, korxona, m uassasa va tashkilotning kredit va hisob-kitob majburiyatlari, shuningdek, buxgalteriya hisobotlari va balanslari rahbar tomonidan yo ki и belgilaydigan shaxslar tomonidan imzolanadi. Rahbar imzolash huquqiga ega bo ‘Igan shaxslarining ikkita ro 'yxatini tasdiqlaydi. Birinchi ro ‘yxatga - rahbarlik vazifalarini am alga oshiruvchi shaxslar, ikkinchisiga - buxgalteriya hisobi va m oliyaviy boshqarisk vazifalarini am alga oshiruvchi shaxslar kiradi. Lishbu m oddaning ikkinchi qism ida ko'rsatilgan shaxslarning im zosi bo ‘Imagan hujjatlar haqiqiy hisoblanmaydi. “Buxgalteriya hisobi to‘g ‘risida”gi qonun, 8-madda 35 Moddiy javobgar shaxslami (kassirlar, ombor mudirlari va boshqalar) lavozimga tayinlash, ozod etish va boshqa lavozimga o‘tkazish masalasi bosh hisobchi bilan kelishib hal qilinadi. Turli tashkilotlar bilan tuziladigan shartnomalami, agar ular bevosita tashkilotning moliya-xo‘jalik faoliyatiga bog‘liq bo‘lsa, shuningdek, xodimlarga mansab maoshlari, ish haqi ustamalari hamda mukofotlami belgilash to‘g‘risidagi buyruqlar va farmoyishlarni dastlab bosh hisobchi ко‘rib chiqadi va ularga imzo chekadi. Shundan keyingina mazkur hujjatlar tashkilot rahbari tomonidan imzolanishi mumkin. Tashkilot rahbari bosh hisobchiga normativ-huquqiy hujjatlarda nazarda tutilgan o‘z majburiyatlarini bajarishi hamda huquqlaridan foydalanishida yordam berishga majburdir. Shuningdek,budjet tashkilotining bosh hisobchisiga o‘z majburiyatlami bajargani hamda o‘z huquqlaridan foydalangani uchun tazyiq o'tkazish qat’iyan ta’qiqlanadi va bunda aybdor bo‘lgan shaxslar qonunchilikka muvofiq javobgarlikka tortiladilar. Bosh hisobchining pul mablag1 lari, tovar-moddiy va boshqa qimmatliklami qabul qilish, saqlash va sarflash bo‘yicha qonunchilikka zid bo‘lgan operatsiyalar bilan bog‘liq hujjatlami ijroga qabul qilishi hamda rasmiylashtirishi ta’qiqlanadi. Buxgalteriya hisohi to'g'risidagi qonun hujjatlarini buzgan shaxslar qom in hujjatlarida belgilangan tartibda ja vo b g a r bo ‘ladilar. *Buxgalteriya hisobi to‘g ‘risida”gi qonun, 24-modda Bosh hisobchiga uning hisob va hisobot bo‘yicha to‘g‘ridanto‘g‘ri vazifalarini bajarish bilan bog'liq bo‘lmagan topshiriqlarni berish mumkin emas. Shuningdek, bosh hisobchiga pul mablag‘lari va moddiy qimmatliklar uchun bevosita moddiy javobgarlik bilan bog‘liq bo'lgan vazifalami yuklash mumkin emas. Unga banklar va boshqa tashkilotlardan bevosita pul mablag Marini olish ta’qiqlanadi. Agarda tashkilot rahbari tomonidan bosh hisobchiga ijro etishi uchun berilgan farmoyish (buyruq) yuzasidan bosh hisobchi 36 va tashkilot rahbari o‘rtasida ushbu farmoyishni (buyruqni) buxgalteriya hisobi va hisobotini yuritishning belgilangan tartibiga yoki qonunchilikka muvofiqligi borasida ziddiyat (kelishmovchilik) yuzaga kelsa, bosh hisobchi ushbu farmoyish (buyruq)ni ij ro etmay turib, zudlik bilan tashkilot rahbariga mazkur holat yuzasidan asoslangan yozma axborot beradi. Bosh hisobchi tomonidan yozma ravishda axborot berilishiga qaramasdan tashkilot rahbari qayta yozma farmoyish (buyruq) bergan hollarda, bosh hisobchi ushbu farmoyish (buyruq)ni bajaradi. Bunda ushbu harakatni sodir bo‘lganligi uchun javobgarlik to‘liq tashkilot rahbariga yuklatiladi. Shundan so‘ng, tashkilot rahbari o‘zi qabul qilgan qaror to‘g‘risida yozma ravishda uch kunlik muddat ichida yuqori tashkilotga yoki tegishli moliya organiga habar berishi shart. Shunday xabami olgan yuqori tashkilot yoki tegishli moliya organi belgilangan tartibda uni ко‘rib chiqadi va tegishli chora-tadbirlami ko‘radi. Bosh hisobchiga uning hisob va hisobot bo‘yicha to‘g‘ridan-to‘g‘ri vazifalarini bajarish bilan bog‘liq bo‘lmagan topshiriqlarni berish mumkin emas