I bob. Idiomalar va ularning tildagi ahamiyati 1 Idiomalarning ta’rifi va ularning muloqotdagi o‘rni

I bob. Idiomalar va ularning tildagi ahamiyati
1.1 Idiomalarning ta’rifi va ularning muloqotdagi o‘rni
Idiomalar majoziy tilning bir turi bo'lib, ular har doim ham so'zma-so'z tushunish uchun mo'ljallanmagan. Idiomalar ma'lum bir tuyg'uni ifodalaydi, lekin ular so’zma so’z o’z holicha tushunilmaydi.
Idioma atamasi idioma, yunoncha “oʻziga xoslik” soʻzidan kelib chiqqan. [en.m.wikipedia.org]
Idioma (grekcha: ἴδιος — “xususiyat”, “oʻziga xoslik”) — frazeologizmlar turi; muayyan bir tilga xos boʻlib, boshqa tillarga aynan tarjima qilib boʻlmaydigan nutq birligi yoki ibora: “dumi hurjun”, “semizlikni qoʻy koʻtaradi”, “tili bir quloch” kabi. Idioma soʻz birikmalaridan: (“ikki qoʻlini burniga tiqib”, “butun mahallani boshiga koʻtarmoq”), etimologik va tarixiy maʼlumot talab etuvchi soʻzlardan (“gap desang qop-qop, ish desang Koʻhi Qofdan top”, “Daqqi Yunusdan qolgan” va hokazo), etimologik isbotlash, asoslash qiyin boʻlgan soʻz va iboralardan (“oyogʻini qoʻliga olib”, “biti toʻkildi”) iborat boʻlishi mumkin. Idiomalar, odatda, koʻchma maʼnoga ega boʻladi va badiiy adabiyotda kinoya, ko‘chiriq maʼnoli obrazlilikni yaratuvchi vositalardan biri sifatida qoʻllanadi. Idiomalarni boshqa tilga oʻgirishda ularning oʻsha tildagi muqobilini topish kerak boʻladi. Masalan, rus tilidagi “Kak ni kormi volka, on vsyo v les smotrit” idiomasi oʻzbek tilidagi “Qazisan, qartasan, oxir aslingga tortasan” idiomasiga mazmunan mos keladi. Tilda bunday muqobil idioma topilmasa, uning mazmuni erkin yoki soʻzma-soʻz tarjima qilinadi. Masalan, “I na nashey ulitse budet prazdnik” — “Bizning koʻchada ham bayram boʻlajak” kabi.
Birinchidan, Idioma biror shaxs yoki guruhga xos boʻlgan tilda, musiqada, sanʼatda va hokazolarda biror narsani ifodalashning oʻziga xos uslubidir. Ikkinchidan, idioma alohida leksik birikma yoki frazadir. [Moon, 1998,3]. Idioma - bu oddiy so'z yoki ibora bo'lib, o‘zining to'g'ridan-to'g'ri ma'nosidan farq qiladigan ma’noni anglatadi, ammo ular ko’p ishlatilganligi tufayli tushunish oson bo’ladi. Idiomalar so'zlarning asl ma'nosidan farqli ma'noni anglatishi mumkinligi sababli, tilni yaxshi bilmaydigan odam ulardan to'g'ri foydalanishi qiyin. Ba'zi idiomalar faqat ba'zi odamlar tomonidan yoki ma'lum vaqtlarda qo'llaniladi. Masalan, ingliz tilidagi “shape up” yoki “shape out” idiomasi “xulqingni to’g’irla” ma’nosida ishlatilinib, boshliq yo ish beruvchi tomonidan ishchiga nisbatan qo’llanishi mumkin.¹
Yuqorida aytib o'tilganidek, ushbu tadqiqot idiomalar va ularning pragmatik xususiyatlari haqida. Avvalo, keling, pragmatika haqida o'z fikrimizni almashaylik. Pragmatika - bu tub ma’noni anglashda tizimli ravishda manqitiy jihatdan mavhum bo'lgan ma'noning kontekstga bog'liq tomonlarini o'rganishdir. Pragmatika nutq kontekstining qaysi gap bilan ifodalanganligini aniqlashga yordam beradigan xususiyatlarini tavsiflashga intiladi. [Stalnaker 1972: 383].
Idioma tarixini bilish foydali va qiziqarli bo'lishi mumkin, ammo idiomadan to'g'ri foydalana olishda tarixni bilish shart emas. Masalan, Britan ingliz tilida so'zlashuvchilarning aksariyati "No room to swing a cat" iborasi "yetarli joy yo’q" degan ma'noni bildirishini tushunadi va idiomadan to'g'ri foydalanishadi. Biroq, buning tarixini kam odam biladi, chunki 200 yil oldin dengizchilar "to'qqiz dumli mushuk" deb nomlangan qamchi bilan qamchilangan. Kemada jazosini bajarish va “mushuk”ni ishlatayotgan odamga halaqit bermasligi uchun katta joy ochilgan.
“Agar tabiiy til mantiqshunos tomonidan yaratilgan boʻlsa edi, iboralar mavjud boʻlmas edi”. [Philip Jonson-Laird, 1993]
“Idiomalar, umuman olganda, madaniyat bilan chuqur bogʻlangan boʻlib, ikki madaniyatlilik va ikki tillilik bir tanganing ikki tomoni hisoblanadi. O’rganuvchi idiomaning to’liq mazmunini doimiy ravishda bo’ladigan madaniy o’zgarishlar bilan bog’lagan holda ham tushunishi lozim” [Sam Glucksberg, Understanding Figurative Language.Oxford University.Press,2001]
Idioma – ayrim so‘zlar qo‘shilganda ko‘chma ma’noga ega bo‘lib, individual so‘zlarning asl mazmunidan farq qiladigan iboradir. Misol uchun, men: "Xavotir olmang, uyingizga olib boorish xamirdan qil sug’urgandek men uchun" deb aytdim. Biz "xamirdan qil sug’urganday" iborasi bu oson ekanligini anglatishini tushungan bo'lardik. Odatda, biz "xamir" so'zini o'z-o'zidan ovqatdan boshqa narsa bilan bog'lamasligimiz aniq. [Makkai,A. (1972) Idiom Structure In English].
Ingliz tilida o'n minglab idiomalar qo'llaniladi. Tushunamizki, birinchi tili ingliz tili bo'lmagan odamlar uchun idiomalar qiyin. Darhaqiqat, hatto Angliya vatanidagi ingliz tilida so'zlashuvchilar ham amerika ingliz tilidagi idiomalarni tushunishga qiynaladilar. Amerikaliklar ularni bilishadi, chunki ular umumiy iboralardir. Amerikaliklar bu idiomalarni uyda, maktabda va sevimli teledasturlarida eshitishga odatlangan. Ba'zida amerika idiomalari butun dunyoga tarqalishi mumkin va ba'zida ular ma'lum bir shtatdan ham chiqmaydi.
Idiomalar frazeologik birliklarning muhim qismidir. Shuning uchun ular ko'plab olimlar tomonidan o'rganiladi. Masalan, rus olimlari V.V.Vinogradov, X.N.Asomova va o‘zbek olimlari Sh. Rahmatullayev, A. E. Mamatov, B. Yoʻldoshevlar tilshunoslikning ushbu sohasi boʻyicha tadqiqotlar olib bordilar. Hozirgi kunda ham frazeologiyaning ushbu sohasi ko'plab olimlarning e'tiborini tortmoqda. Ingliz tilshunoslaridan biri A.B. Pittman o'z asarlaridan birida "idiomalar" frazeologik birligiga: "Umumiy ma’nosi individual so’zlar ma'nosidan butkul farq qiladigan qat'iy tartibdagi so'zlar guruhi" deya ta'rif beradi. Aslida idiomalarni hech qachon boshqa tilga so‘zma-so‘z tarjima qilib bo‘lmaydi. Aks holda, ular semantik ma'nosini yo'qotadi. Masalan, “Lend an ear” idiomasini o‘zbek tiliga so‘zma-so‘z tarjima qilsak, “qulog‘ini qarzga bermoq” ma’nosini bildiradi. Chunki, “qarz berish” so‘zi kimgadir sizga tegishli bo‘lgan narsani qisqa muddatga qarzga olishga ruxsat berish demakdir. Ammo uning asl ma'nosi kimnidir diqqat bilan tinglashdir (o’zbek tiliga “qulog’im sizda” deya tarjima qilinadi).
Ko‘p qirrali lingvistik hodisa bo‘lgan idiomalar turli sohadagi olimlarni qiziqtirib kelgan. Idiomaning ta'rifi tilning so'zma-so'z tuzilishidan tashqariga chiqadigan murakkablik qatlamlarini o'z ichiga oladi. Bir nechta olimlar idiomalarning tabiati bo'yicha o’z ta’riflarini taklif qiladilar.
D.Kristalning idiomalar tavsifi
Taniqli tilshunos olim Devid Kristal idiomalarni “tarkibiy qismlari ma’nosidan ma’nosini chiqarib bo‘lmaydigan turg‘un yoki yarim turg‘un iboralar” deb hisoblaydi. Kristal idiomalarning kompozitsiyasizligini, ularning so'zma-so'z anglanuvchi birliklardan yiroqligini ta'kidlaydi. Kristalning fikriga ko'ra, idiomatik iboralar nutqda qancha ko’p ishlatilgani sari, ular o’ziga xos ma’nosini saqlab boradi.²
N. Chomskyning strukturaviy qarashi
Tilshunoslikning asoschisi Noam Chomskiy idiomalarni strukturaviy jihatdan tushunishga hissa qo'shgan. Chomskiyning fikriga ko'ra, idiomalarni tilning transformatsion qoidalari ishlamaydigan holatlardan biri sifatida ko'rish mumkin. Bu strukturaviy tartibsizlik idiomalarni boshqa lisoniy tuzilmalardan ajratib turadi, ularning grammatik doiradagi moslashuvchanlik xususiyatini ochib beradi. Ya’ni idiomalar nutq so’zlovchi tomonidan tayyor holda nutqqa olib kiritiladi va nutqqa grammatik jihatdan moslashtiriladi.³
J.Katzning semantik yondashuvi
Til faylasufi Jerrold Katz idiomalarga semantik nuqtai nazardan yondashishni taklif qilgan. Katzning fikricha, idiomalar "idiomatik ma'noga ega bo'lgan sintaktik jihatdan murakkab leksik elementlardir". Katzning sintaksis va semantika oʻrtasidagi oʻzaro taʼsirga urgʻu berishi idiomatik iboralar shakli va maʼnosi oʻrtasidagi murakkab bogʻlanishni koʻrsatadi. Idiomalar, bu nuqtai nazardan, strukturaviy murakkablik va o’ziga xos ma'noning uyg'unligini anglatadi.⁴
Raymond V.Gibbsning kognitiv qarashlari
Kognitiv tilshunos Raymond V. Gibbs idiomatik bilim asosidagi kognitiv jarayonlarni o'rganadi. Gibbsning ta'kidlashicha, idiomalar kompozitsion tahlilni chetlab o'tib, psixik leksikada yaxlit birlik sifatida saqlanadi va qayta ishlanadi. Ushbu kognitiv nuqtai nazar idiomatik iboralarni tushunishda xotira va avtomatik ishlov berish rolini ta'kidlaydi. Ya’ni, idiomalar butunligicha xotirada saqlanadi va yaxlit birlik sifatida nutqqa olib kiriladi.⁵
Idiomalarning xarakteristikasi
Asl ma’nodan yiroqlik
Idiomalar majoziy yoki o’xshatma ma’nolardan kelib chiqqan holda o’zining asl ma’nosidan yiroqlashib boradi. Ushbu yiroqlashish ko'pincha tilning madaniy va kontekstual jihatlari bilan tanishishni talab qiladi, bu esa idiomalarni muloqotning o'ziga xos xususiyatiga aylantiradi.
Turg’unlik
Idiomalar turg’un va o’zgarishlarga kamdan kam uchraydi. Idiomatik iboradagi ko’zlangan ma’no yo’qolib qolmasligi uchun iboradagi hech qaysi so’z birikmasi, odatda, o’zgarmaydi. Ushbu turg'unlik til ichidagi idiomalarning barqarorligi va tez esda qolishiga yordam beradi
Madaniy o’ziga xoslik
Idiomalarni tushunish ko'pincha madaniyatni bilishga tayanadi. Idiomatik iboralar xalqning madaniyatida chuqur ildiz otgan tarixiy voqealar, folklor yoki ijtimoiy hodisalarga xos bo’lgan belgilarni o'z ichiga olishi mumkin. Shu sababli ham idiomalarni tushunish ko’pincha xalq madaniyatini ham tushunishni talab qiladi.
Obrazli tasvirlash
Idiomalar ko'pincha, asl ma'nodan tashqari ma'nolarni yetkazish uchun metafora, o'xshatish yoki boshqa ritorik vositalardan, majoziy tildan foydalanadi. Bu obrazlilik xususiyati idiomatik iboralarning ifodaliligi va ta’sirchanligini oshiradi.
Kontekstga qaramlik
Idiomalarni tushunish ular qo'llanilgan kontekst bilan bog'liq. Bir idiomatik ibora vaziyat va madaniy kontekstga asoslangan holda turli xil ma'nolarni yoki konnotatsiyalarni ifoda etishi mumkin, bu idiomatik talqinda kontekstning muhimligini ta'kidlaydi.
Universallik va farqlar
Idiomalar barcha tillarda keng tarqalgan bo'lsa-da, ularning o'ziga xos shakllari va ma'nolari lingvistik jamoalarda juda katta farq qilishi mumkin. Idiomalarni o'rganish ularning ham universal xususiyatlarini (masalan, o’xshatish orqali yasash), ham turli madaniy va lingvistik kontekstlarda uchraydigan o’ziga xos o’zgarishlarni o’rganishni o’z ichiga oladi.
Metaforik ifodalar. Idiomalardagi o’xshatishlarning pragmatik tahlili
Idiomalardagi metaforalar, xususan, boylik va qashshoqlikni ifodalovchi o’xshatishlar nozik pragmatik tahlildan o'tadi. Metafora tadqiqotlarining kashshoflari Lakoff va Jonson (1980) “metaforalar nafaqat lingvistik iboralarni, balki fikrning oʻzini ham aks ettirgan til birliklaridir” deb taʼkidlaydilar. Pragmatik nuqtai nazardan, idiomalarning metaforik tabiati jamiyatning iqtisodiy maqomga bo'lgan munosabatini bilvosita ifoda etishiga yordam beradi. Lakoff va Jonson shuni ham aytadilarki, metafora murakkab tushunchalar haqidagi fikrimizni shakllantiradi, shuning uchun ular idiomalar bilan birga kontekstda mavhum iqtisodiy tushunchalarni yetkazish uchun vosita bo'lib xizmat qiladi
Bu fikrga qo’shilgan holda, Gibbs (1994) idiomalardagi metaforalar turli xil g'oyalar izchil bir butunlikka birlashadigan "kontseptual aralashish" jarayonini o'z ichiga oladi, deya hisoblaydi.⁶ Pragmatik tahlil ushbu aralashish idiomalar ichida qanday sodir bo'lishini o'rganadi va metaforik iboralar iqtisodiy nutqning pragmatik boyligiga qanday hissa qo'shishini tushuntiradi.
Metaforalarning kontekstga moslashuvchanligi
R.Gioraning (2003) dolzarblik nazariyasi metaforalarning turli kontekstlarga qanday moslashishini tushunish uchun asos yaratadi. Gioraning ta'kidlashicha, "metafora talqini tegishli mulohazalar bilan boshqariladi"⁷. Iqtisodiy idiomalarni tahlil qilishda pragmatik tadqiqot idiomalardagi metaforalarning turli xil ijtimoiy, madaniy va iqtisodiy sharoitlarga qanchalik mosligini o'rganish uchun bog’liqlik nazariyasiga asoslanadi. Ushbu yondashuv idiomalarning dinamik tabiatini va ularning o'zgaruvchan kontekst talablari bilan rezonanslash qobiliyatini ochib beradi
Deyksis va indekslilik
S. Levinsonning (1983) deyksis tushunchasi tilda ko’rsatish va nazarda tutish shakli sifatida deyksisning iqtisodiy idiomalardagi rolini tushunish uchun muhim ahamiyatga ega. Levinsonning ta'kidlashicha, deyksis "kontekstga bog'liq bo'lgan ishora" ni o'z ichiga oladi va pragmatik tahlilda, idiomalardagi deyktik elementlar ma'ruzachilarning iqtisodiy nomutanosiblik haqidagi nuqtai nazarini aks ettiruvchi bog’liq tushunchalarni yaratishga qanday ta’sir ko’rsatishiga e'tibor beriladi.⁸ Bu nuqtai nazar idiomatik iboralardagi deyksis ijtimoiy deyksisning qurilishiga hissa qo'shadi degan fikrga mos keladi.
M. Bucholtz va K. Xollning (2005) indekslilik va sotsiolingvistika bo'yicha ishlari tildagi indeksli siljishlar haqida tushuncha beradi.⁹ Pragmatik tahlil iboralar iqtisodiy nutqdagi o'zgarishlar asosida ma'no o'zgarishi holatlarini o'rganish uchun ularning asosiga asoslanadi. Ushbu yondashuv iqtisodiy idiomalarning iqtisodiy hodisalarni qanday dinamik tarzda indekslashini va jamiyatning boylik va qashshoqlikka bo'lgan munosabatlariga javob berishini ochib beradi.
Iqtisodiy idiomalarda so’zlashuv implikaturalari
Grisning so'zlashuv implikaturasi nazariyasi (1975) idiomalardagi yashirin ma'nolarni tushunish uchun asosdir. Grisning ta'kidlashicha, ta'sirlar muloqotdagi hamkorlik tamoyilidan kelib chiqadi. Dissertatsiya ishida olib borilgan pragmatik tahlil boylik va qashshoqlik bilan bog'liq idiomatik iboralar ichida yashirin ma'nolarni ochish uchun Gris tamoyillarini qo'llaydi.¹⁰ Ushbu tadqiqot so'zlashuv ta'sirining iqtisodiy aloqada noziklik va nuanslarga qanday hissa qo'shishini yoritib beradi.
Braun va Levinsonning xushmuomalalik nazariyasi (1987) muloqotda pragmatik xulosalar g'oyasini kiritadi. Ularning ishi ma'ruzachilarning kommunikativ harakatlarga asoslangan ijtimoiy munosabatlar haqida qanday xulosa chiqarishiga urg'u beradi.¹¹ Iqtisodiy idiomalarni tahlil qilishda tadqiqot idiomalardan olingan pragmatik xulosalar ijtimoiy idrokga qanday ta'sir qilishini o'rganadi. Bu ko'zda tutilgan ma'nolar jamiyatda boylik va qashshoqlikka bo'lgan munosabatni shakllantirish va mustahkamlashga qanday hissa qo'shishini chuqurroq tushunish imkonini beradi.
Idiomalarning pragmatik xususiyatlarini ko'rsatish uchun maxsus idiomatik iboralarni ularning pragmatik nozik tomonlarini ochish uchun tekshirish tarafdori bo'lgan Goatly (1997) kabi olimlarning tavsiyalari asosida amaliy tadqiqotlar tanlanadi.¹² Tanlangan amaliy tadqiqotlar boylik va qashshoqlik tematikasiga mos keladi, bu tanlangan idiomalardagi metafora, deyksis, indekslilik va implikatsiyalarni chuqur o'rganishga imkon beradi.
Tanlangan amaliy tadqiqotlar har tomonlama tushunish uchun turli pragmatik nazariyalarni birlashtirish muhimligini ta'kidlagan Verschueren (1999) kabi olimlar tomonidan yaratilgan pragmatik asos orqali tahlil qilinadi. Ushbu asosni qo'llash orqali tadqiqot iqtisodiy idiomatik iboralarning nozik xususiyatlarini ochishga qaratilgan bo'lib, metaforalar, deyksis, indekslilik va implikaturalar birgalikda ularning ijtimoiy kontekstdagi pragmatik boyligiga qanday hissa qo'shishini namoyish etadi.¹³