I bob innovatsion muhit samarali innovatsiyalarning eng muhim sharti sifatida innovatsion muhit tushunchasi va uning tuzilishi

1.3. O‘zbekistonning zamonaviy innovatsion infratuzilmasi
Milliy innovatsion tizimning eng muhim tarkibiy qismi bu innovatsion infratuzilma bo‘lib, uning muassasalari va tashkilotlari ilmiy natijalarni tijorat tomonidan jalb qilingan mahsulotlar bilan birlashtirishga hissa qo‘shadilar (ilmiy-tadqiqot natijalarini tijoratlashtirish). Bunday infratuzilmaning mavjudligi dunyoning barcha rivojlangan mamlakatlarida milliy innovatsion tizimlarni barpo etishning muhim qoidalaridan biri hisoblanadi. Innovatsion infratuzilma - bu turli xil resurslarga kirishni ta’minlaydigan va innovatsion faoliyat ishtirokchilariga innovatsion mahsulotlarni yaratish va sotish bo‘yicha xizmatlarni taqdim etadigan barcha quyi tizimlarning to‘plamidir. Innovatsion infratuzilmaning alohida roli kichik innovatsion korxonalarni qo‘llab-quvvatlashdan iborat
Innovatsion infratuzilmaning quyidagi quyi tizimlarini ajratib ko‘rsatish mumkin:
1. Ishlab chiqarish va texnologik infratuzilma.
2. Moliyaviy infratuzilma.
3. Ekspert va konsalting infratuzilmasi. Har bir quyi tizimning muassasa va tashkilotlari 5-rasmda keltirilgan
Jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, yirik korporatsiyalar ham, kichik innovatsion firmalar ham innovatsiyalarni ishlab chiqarishda eng faol ishtirok etishadi. Birinchisida yetarli mablag‘i mavjud hamda uni xalqaro musobaqalar rag‘batlantirib turadi
Kichik firmalar tadqiqot markazlari va universitetlar atrofida tuzilishga moyil bo‘lib, undan yangi bilimlardan tijorat rivojlanishida foydalanish umidida foydalanadilar.

O‘zbekistonda ilmiy-tadqiqot natijalarini olish va ularni tijoratlashtirish o‘rtasida dunyoning rivojlangan mamlakatlari bilan taqqoslaganda hali ham katta farq mavjud. Bunday vaziyatning sabablari juda ko‘p. Bu birinchidan, ilmiy-tadqiqot mutaxassislarining bozor talablariga javob bermaydigan takliflariga, eskirgan moliyalashtirish mexanizmlariga, ilmiy va muhandislik faoliyatini tashkil etishning arxaik tizimiga an’anaviy e’tiborsizligiga bog‘liq. Ikkinchidan esa, eski tipdagi idoraviy muassasalarning hanuzgacha hukmronlik qilayotganligidir. Shuningdek, ishlab chiqarish, texnologik va axborot infratuzilmalari rivojlanmagan, tijoratlashtirish uchun zarur bo‘lgan litsenziyalash, sertifikatlash va patentlash jarayonlari keraksiz byurokratik xususiyatga ega
Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda yuqori texnologiyali biznes va texnologiyalarni tijoratlashtirish sohasida ishlashga harakat qilayotgan xorijlik mutaxassislar birinchi navbatda quyidagi to‘siqlarga duch kelishmoqda:
1) malakali menejerlarning yetishmasligi;
2) O‘zbekiston kompaniyalarining shaffof emasligi va korrupsiya;
3) so‘zning tor (texnologik) va keng ma’nodagi (yo‘llar, aloqa, viza rejimining qoniqarsiz holati) texnik infratuzilmaning yetishmasligi.
O‘zbekistonda hozirgi paytda ham eski, ma’muriybuyruqbozlik Milliy innovatsion tizimni va bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lgan yangi innovatsion tizim elementlarini birlashtirgan o‘tish davridagi innovatsion tizim faoliyat ko‘rsatayotganidan dalolat beradi.
So‘nggi yillarda O‘zbekiston davlati Milliy innovatsion tizimni elementlari - moliyaviy mexanizmlar, shu jumladan grant mablag‘lari, ishlab chiqarish, texnologik va axborot infratuzilmasini yaratish jarayonining faol ishtirokchisiga aylandi. Biroq ko‘rilgan choralar har doim ham tizimli va izchil bo‘lmaydi. Natijada innovatsiyalarni tijoratlashtirish uchun infratuzilmaning alohida, o‘zaro bog‘liq bo‘lmagan tarkibiy qismlari paydo bo‘ldi
Innovatsion siklning bir qator bosqichlari zarur moliyaviy, axborot va infratuzilmaviy yordamni olmadi. Bu esa izlanishlar va ishlanmalar natijalarini tijoratlashtira boshlagan kichik firmalarga taalluqlidir. Bundan tashqari, innovatsion jarayonning asosiy ishtirokchilari o‘rtasidagi aloqalarni rivojlantirish va ularni tijoratlashtirish yetarli darajada rag‘batlantirilmagan. Natijada mavjud potensialdan yetarlicha samarali foydalanilmayapti. Mamlakatning texnologik rivojlanishining innovatsion faolligi va ko‘rsatkichlari asta-sekin o‘sib borishga moyil bo‘lishiga qaramay, hali ham past darajada.
Keling, ishlab chiqarish va texnologik innovatsion infratuzilmaning asosiy elementlarini batafsil ko‘rib chiqaylik. Texnopark. Texnologik park — fan, taʼlim va ishlab chiqarishni ilmiy tashkilotlar, loyiha konstruktorlik byurolari, oʻquv yurtlari, ishlab chiqarish korxonalari birlashmasi koʻrinishida hududiy uyushtirish shakli. Texnopark yuqori malakali mutaxassislarning bir joyga toʻplanishi, ilmiy-texnika va texnologik ishlanmalarini yaratish va ularni qoʻllashni jadallashtirish maqsadlarida tashkil etiladi. Rivojlangan mamlakatlarda keng tarqalgan bo‘lib, koʻpincha soliq imtiyozlariga ega boʻladi. Texnopark diversifikatsiya qilish, yuqori texnologiyali biznesni faollashtirish, kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish orqali o‘sish nuqtasi obrazini yaratadi, bu esa mahalliy byudjetlarning daromad qismi ko‘payishiga olib keladi. Texnoparkning shakllanishi va rivojlanishi mahalliy hokimiyat organlarining doimiy ko‘magi bilan amalga oshiriladi.
Ushbu tuzilmalarning maqsadi innovatsion sohada boshlang‘ich biznesni qo‘llab-quvvatlash uchun innovatsion muhitni yaratishdir. Ularning faoliyatiga quyidagi asosiy vazifalariga kiradi:
1) kompaniyalar va tadbirkorlarni innovatsion texnologiyalarni yaratishga va ularning tijorati rivojlanishiga turtki berish;
2) kichik va o‘rta innovatsion kompaniyalarni tashkil etish, rivojlantirish va mustaqil faoliyatiga tayyorlashni qo‘llabquvvatlash;
3) mintaqada va mamlakatda ushbu mahsulotlarga bo‘lgan talabni qondirish uchun ilmiy-texnik mahsulotlar bozoriga o‘tish.
Texnopark o‘z rezidentlariga ma’lum bir infratuzilmani taqdim etadi:
1) ish joylari, internet, telekommunikatsiya, majlislar zallari, konferensiya zali uchun kerak bo‘lgan barcha jihozlari mavjud ofis xonalari;
2) tadqiqot va hisoblash uchun zarur uskunalar bilan jihozlangan laboratoriyalar ko‘rinishidagi umumiy;
3) katta o‘lchamdagi umumiy xona (masalan, IdeaLab). Bu yerda aholi bir-biri bilan erkin muloqot qilishlari, bir-birlarining ishlanmalari bilan tanishishlari, bir chashka choy va kofe ichish jarayonida ba’zi yechimlarni taklif qilishlari mumkin (ovqat xonasi shaklida emas). Bunday inshootning mavjudligi innovatsion kompaniyalarning birgalikdagi faoliyatidan sinergetik ta’sirni maksimal darajaga ko‘tarish uchun zarurdir. Bu aslida texnopark faoliyatining asosiy vazifalaridan biridir. Bunday IdeaLab zarurligini Tom Allenning “Texnologiyalar oqimini boshqarish” nomli tadqiqot ishida ko‘rishimiz mumkin. Unda ikki kishining o‘zaro ta’sir qilish ehtimoli ularni ajratib turadigan masofaning funksiyasi hisoblanadi: 50 futdan (15,2 m) oshgan masofada, ehtimollik 7% dan oshmaydi
4) ko‘rgazma maydoni;
5) matbaa markazi;
6) ijtimoiy infratuzilma: avtoturargoh, oshxonalar, kafelar, sport markazlari, bankomatlar.
O‘zbekistonda texnoparklar 1990-yillardan boshlab bozor tipidagi innovatsion infratuzilmaning birinchi elementlari sifatida shakllana boshladi. 1990-yillarda ko‘plab universitetlar va ilmiy-tadqiqot institutlarida innovatsion va texnologik platformalar paydo bo‘ldi. U yerda kichik kompaniyalar o‘zlarining ilmiy-tadqiqot va tajribakonstruktorlik ishlarini davom ettirdilar. Laboratoriyalar yoki sinfxonalardagi tarqoq ijaraga olingan joylarni qoldirdilar. Kadrlar sonining cheklanganligi va loyihaning ilmiy-texnik tomoniga aloqador bo‘lmagan sohalarda mutaxassislarning yetishmasligi tufayli kichik biznes qo‘llab-quvvatlashga muhtoj. Texnoparklar kichik innovatsion korxonalarga to‘liq xizmat turlarini taqdim etishi kerak. Ular yangi mahsulot konsepsiyasini amalga oshirish potensialining darajasini aniqlashga, texnik maqsadga muvofiqligini tekshirishga va yangi mahsulotni ishlab chiqishga, uning sanoatdagi qo‘llanilishini va ishlab chiqarishga tayyorligini aniqlashga yordam berishi kerak. Bunga moddiy-texnik, ijtimoiymadaniy, xizmat ko‘rsatish va moliyaviy bazani yaratish orqali erishiladi
Texnoparklar faoliyatini baholash mezonlariga quyidagilar kiradi:
1) texnopark miqyosi (kichik innovatsion korxonalar soni - KIK);
2) universitet bilan munosabatlar (tayanch tashkilot);
3) kichik innovatsion korxonalarning kelib chiqishi;
4) kichik innovatsion korxonalar o‘sish dinamikasi;
5) hal qilinadigan vazifalar doirasi; 6) moliyalashtirish manbalari;
7) menejerlarning malakasi;
8) talabalarni jalb qilish darajasi (o‘qitish).
Demak, texnoparklar yuqori texnologiyali biznesni qo‘llabquvvatlashning asosiy funktsiyasini to‘liq bajarmaydi.
Biznes-inkubatorlar.
Biznes inkubator — kichik va oʻrta biznesni yuritish malakalari berish va tadbirkorlik madaniyatini tarbiyalash bilan shug‘ullanadigan ixtisoslashgan muassasa. Biznes inkubator asosan, xoʻjalik yurituvchi subʼektlarga dastlabki faoliyatida bozor iqtisodiyoti boʻyicha zarur bilimlarni oʻrgatish, biznes reja tuzish, mablagʻlar topish, xalqaro grantlar olishda koʻmaklashish, tadbirkorlik gʻoyalarini amaliy loyihalarga aylantirish va joriy etish, shuningdek kichik va oʻrta biznes korxonalariga menejment va marketing xizmatlari, tashkiliy, texnikaviy, iqtisodiy yoʻsindagi xizmatlar koʻrsatish kabi vazifalarni bajaradi. Biznes inkubator tadbirkorlik malakalarini rivojlantirish va mahalliy ishbilarmonlarni shu jumladan yoshlar, ayollar va aholining boshqa guruhlarini xalq xoʻjaligiga jalb etishni kuchaytirish muammolarini yechishga yordam beradi. Biznes inkubator faoliyat turiga koʻra korxona inkubatorlari, tadbirkorlikni qoʻllab-quvvatlash markazlari, innovatsiya va menejment markazlariga boʻlinadi. Dastlabki Biznes inkubatorlar XX asrning 70 – 80-yillarida AQSHda paydo boʻlgan. Keyinchalik jahondagi boshqa mamlakatlarda ham keng tarqala boshladi. Hozirgi paytda dunyo boʻyicha 2000 dan ortiq yirik Biznes inkubatorlar ish olib bormoqda. Oʻzbekistonda birinchi Biznes inkubator 1995-yilda BMTning YUNIDO tashkiloti va OʻzR Davlat mulk qoʻmitasining hamkorlikdagi “Oʻzbekistonda biznes inkubatorlar tarmogʻini shakllantirish va rivojlantirish” loyihasi asosida tashkil etildi. Respublikada jami 25 ta Biznes inkubator mavjud boʻlib, ular yirik shaharlar va viloyat markazlarida faoliyat koʻrsatmoqda. Bir yilda 5 mingdan ziyod kishi oʻqitilgan (2001). Ular orasida korxonalarni imtiyozli bo‘sh joy bilan ta’minlash, aloqa vositalari, ofis uskunalari, zarur jihozlar va boshqa narsalar bilan ta’minlashni alohida ta’kidlash mumkin. Ko‘rsatilayotgan qo‘llabquvvatlashning muhim tarkibiy qismlaridan biri bu kichik biznesni rivojlantirish uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan kotiblik, buxgalteriya, yuridik, ta’lim, maslahat xizmatlarini ko‘rsatishdir
Ba’zi hollarda biznes-inkubator lizing uchun uskunalar, biznesni rivojlantirish va mahalliy bozorga kirish uchun kreditlar olishga yordam beradi. Tadbirkorning asosiy vazifasi mahsulot yoki xizmatni ishlab chiqarishni boshlash va bozorga kirishdir. Qolgan barcha muammolarga Biznes-inkubator jamoasi (ma’muriyat, ekspertlar, maslahatchilar) yordam beradi. Shu munosabat bilan Biznes inkubator bir qator asosiy xususiyatlarga ega bo‘lishi kerak
1) mintaqada yangi tashkil etilgan korxonalar talablariga javob beradigan har qanday biznesni qo‘llab-quvvatlashning keng qamrovli dasturiga ega bo‘lish zarur;
2) biznes-inkubator menejmenti yangi tashkil etilgan korxonalarni rivojlantirish bo‘yicha ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak;
3) yordamga juda muhtoj bo‘lgan va dasturda ishtirok etishdan maksimal foyda olish imkoniyatiga ega bo‘lgan kompaniyalarni qat’iy tanlovi zarur.
Keyinchalik kompaniyalar inkubatorni tark etishadi. Ishg‘ol qilingan hududlarni tark etishadi va inkubator uskunalarini qaytarib berishadi. Shundan so‘ng o‘zini o‘zi taminlaydigan korxonalarga aylanishadi. Bu vaqtga kelib ular mustaqil ishlash, maslahatchilarni yollash, mablag‘ izlash yoki o‘z ehtiyojlari uchun joy ijaraga olish uchun yetarli ichki resurslarni to‘plab qo‘ygan bo‘lishi kerak. O
datda biznes-inkubator tadbirkorlik loyihalarini amalga oshirish uchun 10-20 xildagi kichik biznesni birlashtiradi. Biznesinkubatorlar tadbirkorlarga xizmat ko‘rsatish bilan bir qatorda o‘z mijozlariga konsalting xizmatlarini ko‘rsatish, ularga mintaqalardagi iqtisodiy vaziyat to‘g‘risida ma’lumot beradi. Shu bilan birgalikda kadrlar malakasini oshirishda yordam beradi hamda biznes yuritishning turli masalalari bo‘yicha maslahat beradi. Biznes-inkubator tadbirkorlarning ijarasi, inkubatorlardan chiqib ketgan yoki muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalarning foyda (yoki sotish) ulushi, sanoat korporatsiyalari, o‘quv muassasalari va venchur kapitali mablag‘lari hisobidan moliyalashtiriladi.
Inkubator byurokratik to‘siqlarni yengishga yordam beradi va firmalarni arzon joy va uskunalar bilan ta’minlaydi. Bu loyihani ishlab chiqish vaqtini va dastlabki xarajatlarni kamaytiradi. Eng muhimi biznes-inkubator konsalting, ta’lim, axborot xizmatlari, menejment va marketingni qo‘llab-quvvatlaydi, uskunalar, kapital uchun tadqiqot salohiyatidan foydalanish imkoniyatini beradi hamda boshlang‘ich tadbirkorlarning muvaffaqiyat imkoniyatlarini oshiradi. Inkubatorlar texnoparklardan iqtisodiyot, fan va texnika taraqqiyotidagi roli bilan farq qiladi. Birinchidan, biznesinkubatorlar rivojlanishning dastlabki bosqichida bo‘lgan, yangi tashkil etilgan korxonalarni yoki firmalarni qo‘llab-quvvatlaydilar. Ikkinchidan, ular nafaqat yuqori texnologiyali firmalar, balki kichik biznesning keng doirasini ham qo‘llab-quvvatlaydilar. Uchinchidan, inkubatorlarda qoida tariqasida yirik korporatsiyalar filiallarini jalb qilish dasturlari, ofislar va boshqa binolarni qurish uchun yer uchastkalarini ijaraga berish dasturlari mavjud emas. To‘rtinchidan, biznes-inkubatorlar inkubatsiya davridan o‘tib, firmalarning doimiy yangilanish siyosatini olib boradilar.
Binobarin, biznes-inkubatorlar asosan kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash infratuzilmasining bir qismi sifatida qaraladi. Ular avtonom tuzilmalar sifatida ish yuritishi mumkin. Shuningdek, biznes-inkubator kichik innovatsion tadbirkorlikni rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlashning dastlabki bosqichlaridan biri texnologiyalar va ilmiy parklarning bir qismi sifatida faoliyat yuritishi mumkin.
Avtonom inkubatorlar birinchi navbatda texnologik bo‘lmagan tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan. Texnoparkning bir qismi bo‘lgan, universitet yoki ilmiy tashkilot yaqinida joylashgan inkubatorlar boshlang‘ich kichik innovatsion korxonalarni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan bo‘lib, ular texnologik inkubatorlar deb ham ataladi.
Texnologik biznes-inkubatorlarning eng muhim roli - yuqori texnologiyali va yuqori texnologiyali biznesning tegishli yo‘nalishlari bilan shug‘ullanadigan kichik innovatsion kompaniyalarning o‘sishi orqali yuqori texnologiyalarni qo‘llabquvvatlashdir. Texnologik biznes-inkubatorlar qoida tariqasida, universitetlar va tadqiqot markazlarida tashkil etilganligi sababli, ular bilimlarni uzatish va uni tijoratlashtirishga hissa qo‘shadilar. Ularning yana bir xizmatini yuqori malakali kadrlar, shu jumladan olimlar uchun ish o‘rinlari yaratish deb atash mumkin. Bu esa Milliy innovatsion tizimida kadrlar harakatchanligini oshirishga yordam beradi [3].
XX asrning 40-50-yillaridan hozirgi kungacha uch avlod biznes-inkubatorlarining shakllanishini kuzatish mumkin. Ikkinchi va uchinchi avlod biznes-inkubatorlarining ikkita yangi modifikatsiyasi asl modeldan sezilarli farqlarga ega. Har bir keyingi avlod avvalgi modellarning ishlashida ba’zi o‘zgarishlarni amalga oshirgan bo‘lsa-da, hozirgi kunda inkubatorlarning barcha uch avlodi parallel ravishda mavjud
Biznes-inkubatorlarning birinchi avlodining shakllanishi 70- yillarning ikkinchi yarmida boshlangan, ammo o‘tgan asrning 40- yillari oxiri va 50-yillarining boshlarida boshlangan avvalgi ma’lum tajribalar ham mavjud. Sanoati rivojlangan mamlakatlardagi inqiroz mintaqalarni turg‘unlikdan chiqishga yordam beradigan yangi siyosat vositalarini izlashga majbur qildi. Inkubatorlar mintaqaviy darajada iqtisodiyotni qayta qurish va diversifikatsiya qilish, shuningdek yangi ish o‘rinlari yaratish va mintaqalarda ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash uchun ishlatila boshlandi. Bular biznes-inkubatorlarni yaratishning asosiy maqsadlari edi. Ushbu bosqichda ular mutlaqo mahalliy ahamiyatga ega bo‘ldi.
Inkubatorning mintaqadagi boshqa institutsional tuzilmalar bilan o‘zaro aloqasi juda mo‘tadil bo‘lib, odatda mintaqaviy kuch tuzilmalari bilan chegaralanadi. Katta biznes bilan o‘zaro aloqalar istisno sifatida doimiy emas edi. Ushbu bosqichda aynan shahar va davlat hokimiyati organlari tomonidan biznes-inkubatorlarni yaratish tashabbusi ko‘tarildi.
Tashkiliy va moliyaviy ko‘mak ko‘rsatilishi tufayli, inkubatorlar omon qolishdi. Shuningdek o‘z mijozlariga imtiyozli narxlarda xizmatlar ko‘rsatish imkoniyatiga ham ega bo‘ldilar. Birinchi avlod biznes-inkubatorlarining o‘ziga xos xususiyati shundaki, ular notijorat tashkilotlar bo‘lgan.
O‘zini o‘zi ta’minlaydigan tuzilmalari foyda olishga yo‘naltirilmagan va ixtisoslashtirilmagan holatda edi. Ilm-fanni talab qiladigan korxonalar va qandolatchilik korxonalari bir tom ostida yashashi mumkin edi. Iqtisodiyotning turli sohalari uchun ular xizmatlarning standart to‘plamini taklif qildilar. Shu paytgacha binolarni ijaraga berish, kommunal xizmatlarni ko‘rsatish va korxonalarni aloqa bilan ta’minlash cheklangan edi.
Biznes-inkubatorlarning muhim ustunligi shundaki, yagona infratuzilmani yaratish hisobiga uni saqlash xarajatlarini kamaytirish, yetarlicha yuqori sifatli xizmatlar ko‘rsatish va kompaniyalarning jadal rivojlanishi uchun sharoit yaratish mumkin edi. Kompaniyalar ko‘rsatilgan xizmatlar uchun aksiyalar bilan emas, balki pul bilan to‘lashdi. Kichik biznesni qo‘llabquvvatlashda muhim rol o‘ynagan kosmik ijarasi asosiy xususiyat edi.
Inkubatorlarning birinchi avlodi doirasiga axborot, moliyaviy, ta‘lim xizmatlari ko‘rsatish amalga oshirilayotgan loyihalar qatoriga kiritilmagan. Iqtisodiyot inqirozdan chiqqach, inkubatorlar harakati avj oldi, chunki ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash va iqtisodiy muhitni tiklash uchun siyosiy vositalaridan faol foydalanishga ehtiyoj qolmadi. Biroq 80-yillarning o‘rtalarida bozor raqobatbardoshligi tobora ko‘proq texnologiyalarni uzatish tezligiga, ilmiy ishlanmalarni xususiy sektorga o‘tkazish va ularni bozorga chiqarishga bog‘liq edi. Aynan shu paytda AQSh Milliy Ilmiy Jamg‘armasi universitetlar yonida ilmiy intensiv va yuqori texnologiyali kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash funksiyasini bajaradigan inkubatorlar yaratishga qaror qildi
Shu tariqa birinchi avlodning o‘zida inkubatorlar kichik innovatsion korxonalarni qo‘llab-quvvatlash va texnologiyalar transferini jadallashtirish vositasi bo‘lib xizmat qildi. 80-yillarning oxiri - 90-yillarning boshlarida rivojlanish sharoitlarining o‘zgarishi, shuningdek universitetlarda inkubatorlarning yaratilishi yangi avlod biznes-inkubatorlarining paydo bo‘lishi hamda yanada rivojlanishi uchun asos bo‘ldi. Shu tariqa biznes-inkubator modelining o‘ziga xos xususiyatlari modifikatsiyasi oldindan belgilab qo‘yildi
Ikkinchi avlod biznes-inkubatorlarining shakllanishi va rivojlanishi ko‘plab omillar bilan belgilab qo‘yilgan edi. Birinchidan, ilm-fan va texnologiyaning jadal rivojlanishi bilim va texnologiyalarni uzatishni tezlashtirishni, tadqiqotlar va ishlanmalarni tijoratlashtirishni talab qiladi. Natijada tadqiqotlarning birlashtirilishi kabi institutsional tuzilmalar paydo bo‘ldi. Shunga muvofiq ularni qo‘llab-quvvatlash va tartibga solish uchun siyosiy vositalarni ixtiro qilish zarurati paydo bo‘ldi. Yevropa Ittifoqi mutaxassislarining fikriga ko‘ra, bu inkubatorlarni qayta tiklashga yordam berdi hamda inkubatorlar harakatida ko‘plab o‘zgarishlarni amalga oshirdi. Milliy innovatsion tizimning eng moslashuvchan va mobil tuzilmalari bo‘lgan kichik korxonalar ham o‘zlarining hissalarini qo‘shdilar
Ikkinchidan, kichik korxonalarning yashashi va rivojlanishi uchun sharoitlar, ishbilarmonlik muhiti, ularga qo‘yadigan talablar o‘zgardi va shunga muvofiq kichik korxonalarning biznesinkubatorlariga bo‘lgan talablari ham ortdi. Omon qolish uchun bo‘sh joy va xizmatlarning standart to‘plami endi yetarli emas edi. Axborotga, moliyaviy manbalarga, texnologiyalarga kirish, kichik biznes xodimlari va inkubator menejerlarining doimiy malakasini oshirish, tarmoqlarga qo‘shilish, ularning ahamiyati jihatidan korxonalarni rivojlantirish uchun binolarni imtiyozli narxlarda ijaraga berish kabi xizmatlar ustun bo‘ldi
Biznes-inkubatorlar modelining asosiy xususiyati - bu ularni yaratish maqsadlari, shuningdek siyosiy vosita sifatidagi ahamiyati. Birinchi avlod inkubatorlari qoida tariqasida depressiv hududlarda yangi ish o‘rinlarini yaratish va ishbilarmonlik faolligini tiklashga xizmat qilishdi. Biznes-inkubatorlarning navbatdagi modeliga kelsak, ular allaqachon tadqiqotlarni rivojlantirish va tijoratlashtirishni bilim hamda texnologiyalarni uzatish, kompaniyalar ajralishini qo‘llab-quvvatlash, shuningdek mintaqaviy va milliy sharoitda raqobatbardoshlikni ta’minlashga o‘tdilar.
2001-2002-yillarda Yevropa Komissiyasi Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida biznes-inkubatorlar bo‘yicha tadqiqot o‘tkazdi. Ularning asosiy rejalaridan biri inkubatorlarni yaratish maqsadlarini aniqlash edi. Natijada Yevropa Ittifoqi so‘rovnomasida qatnashgan inkubatorlarning yarmidan ko‘pining rejasi bilimlarni mustahkamlash uchun sharoit yaratish, bilim talab qiladigan va yuqori texnologik kompaniyalarni qo‘llabquvvatlashga qaratilganligi aniqlandi. Birinchi avlod inkubatorlari hali ham jamiyatdagi ijtimoiy barqarorlikni saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Ikkinchi avlod inkubatorlarining maqsadi esa milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan edi.
Ikkinchi avlod inkubatorlari mintaqaviy siyosat doirasidan chiqib, ular nafaqat milliy darajada, balki Yevropa Ittifoqi kabi xalqaro sub’ektlar darajasida ham qo‘llanila boshlandi. Biznesinkubatorlar texnologik rivojlanishning turli sohalarida klasterlarni shakllantirishning mintaqaviy va milliy strategiyasiga kiritilgan. Ularning mijoz firmalari klasterlarining yadrosi bo‘lgan yirik kompaniyalarning umumiy ta’minot zanjiriga qo‘shiladi yoki o‘zlari yangi klasterning yadrosiga aylanadi
Ushbu bosqichda turli siyosiy aktyorlarning inkubatorlar harakatidagi roli o‘zgardi, yangi tashkilotlar paydo bo‘ldi. Masalan, ilmiy tashkilotlar va universitetlar. Boshqa ishtirokchilarning roli asta-sekin o‘sib borsa-da, asosiy moliyaviy qo‘llabquvvatlash hali ham davlatning kuchli tuzilmalari tomonidan amalga oshirilmoqda. Xuddi shu so‘rov natijalariga ko‘ra, inkubatorlarning 20% xususiy sektordan, 16% dan ortig‘i universitetlardan mablag‘ olgan. Yangi tendentsiya esa, davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi hamda davlatning xususiy sherikligini shakllantirdi
Ikkinchi avlod doirasida ixtisoslashgan inkubatorlarga o‘tish boshlandi. Buning sababi shundaki, texnologiya bozorining turli sohalarida faoliyat yuritadigan kichik innovatsion korxonalar uchun zarur bo‘lgan xizmatlar to‘plami sezilarli darajada farq qiladi. Yangi avlod biznes-inkubatorlari aksariyat hollarda zararli tuzilmalarni nazarda tutadi. Asosiy moliyaviy yordam rasmiylar tomonidan ta’minlanadi, chunki na boshida, na startdan keyingi bosqichda inkubatorlar o‘z xarajatlarini o‘zlari qoplashga tayyor bo‘lishmaydi. Biroq aynan shu yerda biznes-inkubatorlarning yangi modeliga - tijoratga o‘tish uchun asos yaratildi.
Umuman olganda ikkinchi avlod inkubatorlarining ishlash modelini quyidagicha tavsiflash mumkin. Birinchidan, inkubator ishlaydigan bozor belgilanadi, biznes-reja ishlab chiqiladi. Shuningdek inkubatorning zararsizlanish nuqtasini aniqlash, qabul qilish-ozod qilish siyosati, inkubator devorlari ichida va undan tashqarida ishlaydigan firmalar bilan teskari aloqa siyosati yuritiladi. Ushbu vazifalar birinchi avlod inkubatorlari uchun qo‘yilmagan. Shunga ko‘ra, endi yangi modelda biznes-inkubatorlar firmalarni qabul qilish va ozod qilish, daromad manbalarini rejalashtirish va inkubatorning tanazzul darajasiga erishish mezonlarini ishlab chiqa boshladilar
Biznes-inkubatorlarning yangi vazifasi - inkubator firmalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni rag‘batlantirishdir. Ilgari bunday o‘zaro hamkorlik o‘z o‘zini tashkil etish tartibida amalga oshirilgan edi, agar firmalar bitta inkubator doirasida bo‘lishsa, yangi g‘oyalarni amalga oshirishi va birgalikdagi sa’y-harakatlari bilan tijorat manfaatlarini amalga oshirishi mumkin edi. Endi birbirini to‘ldiruvchi firmalar tuzish biznes-inkubatorlarning vazifasidir va bu funksiya firmalarni biznes-inkubatorga qabul qilish mezonlarini ishlab chiqish orqali amalga oshiriladi. 2-avlod inkubatorlarining yana bir muhim xususiyati - bu taqdim etilayotgan xizmatlar turi hisoblanadi. Birinchi avlodda kichik biznes binolarni ijaraga berish, umumiy kommunal xizmatlar va aloqa xizmatlari kabi xizmatlarga ishonish mumkin edi. Yangi avlod biznes-inkubatorlari kichik biznes bozoriga chiqa olmaydigan xizmatlarni ko‘rsatishga va korxonalarni muvaffaqiyatli rivojlanishi uchun yetarli bo‘lgan xizmat turlarini aniqlashga hamda shakllantirishga e’tiborni qaratdilar.
Inkubator tomonidan taqdim etiladigan xizmatlarni ichki va tashqi deb ajratish mumkin. Birinchisiga biznes-rejani ishlab chiqish bo‘yicha xizmatlar, bozorni o‘rganish, investorlar, yetkazib beruvchilar va mahsulotlar iste’molchilarini topishda yordam berish, o‘qitish hamda fan bilan aloqalarni o‘rnatish kiradi. Boshqa xizmat turlari masalan, intellektual mulk huquqlarini himoya qilish, yuridik xizmatlar, firmalarga biznes-inkubatorlar menejerlari yaqin aloqalarni o‘rnatgan kompaniyalar tomonidan ko‘rsatiladi. Ular tashqi deb nomlanadi.
Biznes-inkubatorlar tobora ko‘payib borishi inkubatsiya oldidan va undan keyingi xizmatlarni ko‘rsatishga yo‘naltirila boshladi. Inkubatsiya oldidagi xizmatlarga binolarni, aloqa vositalarini taqdim etish, biznes-rejani tuzishda yordam berish kiradi. Ushbu xizmatlar inkubator menejerlari tomonidan biznesinkubator devorlariga hali qabul qilinmagan firmalarga taqdim etiladi. Ko‘plab inkubatorlar o‘z bitiruvchilari bilan aloqalarini yo‘qotmaydilar va agar kerak bo‘lsa yordam(inkubatsiyadan keyingi xizmatlar)ni ko‘rsatadilar. Bundan tashqari, ko‘plab biznes-inkubatorlar ular joylashgan mintaqadagi boshqa inkubatsiya qilinmagan kichik korxonalarga xizmat ko‘rsatishadi. Biznes-inkubatorlarning ikkinchi avlodi rivojlanish va o‘sish bosqichida. 90-yillardan boshlab ushbu tuzilmalarning uchinchi modeli parallel ravishda shakllanmoqda. Aslida ushbu model axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bilan bog‘liq bo‘lgan AKT sohasida sinovdan o‘tgan. Shu munosabat bilan, yangi avlod inkubatorlari allaqachon devorlarsiz yoki virtual inkubatorlarni nazarda tutadi. Ko‘pgina tadqiqotchilar ushbu modelni yangi iqtisodiyotning tuzilmalari bilan bog‘lashadi.
Uchinchi avlod inkubatorlarining asosiy vazifasi yuqorida muhokama qilinganlardan sezilarli darajada farq qiladi. Endi ular bilimga asoslangan jamiyatning jadal rivojlanib borayotgan texnologik sohalariga tegishli bo‘lgan, bilimga asoslangan biznesning o‘sha qismi o‘sishi uchun shart-sharoitlarni ta’minlashga chaqirilmoqda. Bu shuni anglatadiki, uchinchi avlod inkubatorlari o‘zlarining faoliyati orqali faol ravishda hissa qo‘shadigan tarkibiy va texnologik o‘zgarishlarning o‘ziga xos vosita vazifasini bajaradilar. Bundan tashqari u xususiy sektor tomonidan o‘z o‘zini tashkil etish jarayonida yangi bozorlarni shakllantirish va ularda o‘z pozitsiyalarini mustahkamlash uchun foydalanadigan vosita sifatida amalga oshiriladi
Yangi inkubatorlarning eng muhim xususiyati shundaki, ular odatda venchur kapitalistlari yoki yirik fanlararo, transmilliy konsalting kompaniyalari tomonidan yaratiladi. Ularning shakllanish tashabbusi kuch tuzilmalariga tegishlilik xususiyati ularni ikkinchi avlod inkubatorlaridan ajratib turadi, Transmilliy kapital yangi inkubatorlarning kelib chiqishi va rivojlanishining keyingi manbai hisoblanadi. Demak, biznes-inkubatorlar qaysi davlatlarda ro‘yxatdan o‘tganidan qat’iy nazar, ular global o‘yinchilardir.
Rivojlanayotgan inkubatorlar avlodining yana bir ajralib turadigan xususiyati shundaki, ular nafaqat o‘zini o‘zi ta’minlashga, balki rentabellikka e’tibor berishadi. Shu bilan birga inkubatorning daromadi binolar va xizmatlar uchun ijara haqidan emas, balki kichik korxonalarni rivojlantirishga investitsiya qilgan investitsiyalardan tushadigan daromadlardan kelib chiqadi. Bu haqiqat kichik biznesni qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirilgan notijorat tuzilmalar sifatida ikkinchi avlod inkubatorlari negizidagi asosiy xususiyatlarni o‘zgartirmoqda. Biznes-inkubatsiyani rivojlantirish mafkurasi bir joyda turmaydi, u doimo rivojlanib boradi. Yangi loyihalar va g‘oyalar kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash infratuzilma elementi sifatida inkubatorlarning samaradorligini oshiradi. Masalan, Finlyandiyada inson salohiyatiga va uni maksimal darajada aniqlash va foydalanishga qulay sharoit yaratishga qaratilgan uchinchi avlod biznes-inkubatori ishlab chiqilgan. Bunday biznes-inkubator hatto biznes reaktori deb ham ataladi. Alohida idoralar mavjud emas, faqat bitta joy yaratildi. Inkubator ishtirokchilari o‘rtasida doimiy aloqa uchun muhit yaratildi va siz u yerda kecha-yu kunduz ishlashingiz mumkin. Inkubator ishtirokchilariga noyob dasturiy ta’minot - Glow virtual muhiti taklif etiladi. Uning mohiyati quyidagicha: har qanday yangi boshlagan tadbirkor tizimga o‘z ehtiyojlarining mohiyatini ko‘rsatib, monitor ekranida ushbu masala bo‘yicha maslahatlashishi mumkin bo‘lgan shaxsning ismini oladi.
Shu tariqa biznes-inkubatorlar kichik biznesni qo‘llabquvvatlashning samarali vositasi va natijada iqtisodiyotni muvaffaqiyatli rivojlantirish omiliga aylanishidan oldin o‘zlarining rivojlanish yo‘llarida uzoq yo‘lni bosib o‘tdilar
Endi ular ilmiy, innovatsion, texnologik siyosatning asosiy vositalaridan biri bo‘lib, jamiyat rivojlanishining yangi bosqichiga - bilimga asoslangan iqtisodiyotga o‘tishga yordam beradi.
O‘zbekistonda shuningdek, eng rivojlangan mamlakatlarda, bir vaqtning o‘zida uchta avlodning inkubatorlari mavjud. Biroq tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, birinchi avlod inkubatorlari ustun mavqega ega bo‘lib, ularning soni taxminan 70% ni tashkil qiladi. AQSh va Yevropa Ittifoqi mamlakatlaridan farqli o‘laroq, ikkinchi va uchinchi avlod inkubatorlari O‘zbekistonda deyarli rivojlanmagan. Shuning uchun ham O‘zbekiston inkubatorlar harakati miqyosi va sifat xususiyatlari bo‘yicha dunyoning yetakchi mintaqalaridan orqada qolmoqda
Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda inkubatorlarning samarali rivojlanishiga to‘sqinlik qiladigan omillar allaqachon aniq bo‘lib qoldi. O‘zbekistonda biznes-inkubatsiyani samarali rivojlanishiga to‘sqinlik qiladigan eng muhim muammolarga quyidagilar kiradi:
1) inkubatorlar uchun huquqiy maqomning yo‘qligi va ushbu institutsional tuzilmalarni tartibga solish uchun zarur bo‘lgan qonunchilik bazasi;
2) biznes-inkubatorlarni yaratish bosqichida ular o‘zlarini qaytarib berish darajasiga yetguncha moliyaviy yordamning etarli emasligi;
3) davlat mulkka tegishli bo‘lgan mulk komplekslaridan foydalanishning me'yoriy-huquqiy jihatlarini tartibga solishning hal qilinmagan muammosi (ijara stavkasini shakllantirish muammosi);
4) turli ixtisoslikdagi inkubatorlar uchun kichik korxonalarni tanlash mezonlarini hamda tegishli xizmatlar to‘plamini shakllantirish;
5) menejerlarning malakasi yetarli emasligi, ularni tayyorlash va malakasini oshirish uchun tuzilmalarning yetishmasligi va boshqalar.
Biznes-inkubatorlar O‘zbekistonning Milliy innovatsion tizimniga qo‘shilishi ayniqsa, ularning boshqa tuzilmalar bilan o‘zaro munosabati nuqtai nazaridan yanada rivojlantirish uchun alohida ahamiyatga ega. Hozirgacha ular epizodik bo‘lib kelmoqda. O‘zbekistonda texnologik biznes-inkubatorlarning mumkin bo‘lgan modellari ishlab chiqilmagan bo‘lib, ular spinofflarni, texnologik bozorning turli segmentlarida ishlaydigan ilmiy intensiv firmalarni va tez rivojlanayotgan hududlardagi texnologik kompaniyalarni qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Shunday qilib inkubatorlarni shakllantirish va yanada rivojlantirish masalasi texnologik va boshqa jihatlariga ko‘ra o‘z keskinligini yo‘qotmadi. Mavjud vaziyat dunyoning rivojlangan mamlakatlaridan ortib borayotgan texnologik orqada qolish xavfini tug‘dirmoqda. Vaqt o‘tishi bilan uni yengib o‘tish tobora qiyinlashib bormoqda.