I bob. Jamiyat hayotida urf odatlar va islom dinining munosabati

1.2. Zamonaviy urf-odatlarga islom dinining munosabati
Har bir khalqning uziga khos urf-odat, anana va marosimlari bor. Ularning har biri boshqasidan tubdan farq qiladi. Biri foydali, biri mutlaqo zararli. Birida milliylik aks etsa, birida buzuqlikka targib va hokazolar bulishi mumkin. “Bu kabi urf-odatlarga Islom dinining munosabati qanday?”, degan savolga javob topib kuraylik.
Urf-odat – kishilarning turmushiga singib ketgan, malum muddatda takrorlanib turuvchi khatti-harakat, kupchilik tomonidan qabul qilingan khulq-atvor qoidalari kunikmasidir. Masalan, kichiklarning kattalarga salom berishi, uy-hovlini tartibga keltirib quyish, mehmonlarga alohida hurmat kursatish, bayram arafasida keksa, qariyalar, kasal, ojiz, qiynalgan kishilar holidan khabar olish, quni-qushnilarning biror ishiga yordam berish, hasharga borish kabilar uzbek khalqiga khos yakhshi odatlar hisoblanadi. “Odat” degan tushuncha u malum sharoit tasirida vujudga kelib, kishining fel-atvorida mustahkamlanib qolgan va keyinchalik uz-uzidan beikhtiyor bajariladigan harakat manosini bildiradi.
Anana esa ijtimoiy hayot, mehnat, madaniyatning barcha sohalariga khos hodisa sifatida juda keng doirani qamrab oladi⁴. Muayyan bir jamoaning turmush tarzi, khatti-harakati, khulq-atvori, muloqoti va oilaviy munosabatlarida namoyon buladi.
Marosim – inson hayotidagi muhim voqealarni nishonlashga qaratilgan, rasmiy va ruhiy kutarinkilik vaziyatda utadigan, umum qabul qilgan tartib-qoidalarga amal qilinadigan tadbir sanaladi. Masalan, ism quyish, nikohdan utish, dafn qilish, khotirlash, ekin ekishga kirishish (urug qadash), urishga kirishish marosimlaridir.
Urf-odat va ananalar kundalik hayotda doimo kuzatilsa, marosim esa inson hayotidagi muhim hodisalar sodir bulganida vujudga keladi. Marosim kishilar hayotidagi eng muhim voqealarni tugilish, uylanish, ulim kabilarni uzida mujassamlashtiradigan umumiy tushuncha. Marosimlarni utkazishda avloddan-avlodga utadigan, ramziy va rasmiy ananalar, qoidalarga amal qilinadi. Marosimda bulayotgan voqeaga “guvoh” sifatida odamlar chaqiriladi. Odamlar kimningdir gami yoki quvonchiga sherik bulishadi, kelajak uchun yakhshi niyatlar qilishadi. Har bir marosimning uziga khos umum qabul qilingan tuzilishi (boshlanishi, urtasi, okhiri) buladi.
Inson hayotida bulib utayotgan muhim voqeani nishonlash jarayonida anana ham, odat ham marosim ham mujassamlashadi. Demak, “Anana”, “odat”, “marosim” bir-biri bilan bevosita bogliq hodisa hisoblanadi. Shu bois ananalarning tarkibiy qismi odat, odatning tarkibiy qismi esa marosim ham bulishi mumkin. Masalan, bilim yurtini bitirgan yosh mutakhassislarning ishlab chiqarishga borib ish boshlashi odat tusiga kirib qolgan. Bu muhim voqea munosabati bilan ananaviy tadbirlar tashkil qilish mumkin. Bu odatning tarkibiy qismi – yoshlarni tantanali ravishda mehnat jamoasiga qabul qilish uz-uzidan marosimga aylanadi. Bazi kholatlarda “anana”, “odat” va “marosim” tushunchalari alohida ishlatilsa, ular mavhum manoni anglatishi ham mumkin. Bunday paytda ularga aniqlovchi suzlar qushilib, masalan, “ananaviy bayram”, “ananaviy festival”, “ananaviy kecha” yoki “mukofotlash marosimi”, “tuy marosimi”, “nafaqaga kuzatish marosimi” tarzida qullaniladi. “Marosim” suzi jamoatchilik ishtirokida utkaziladigan katta tadbir manosini bildiradi. Oilaviy urf-odatlar oila paydo bulishi bilan vujudga kelgan. Shu tufayli u oilalar uzgarishi bilan birgalikda u ham uzgargan, rivoj topgan.
Taraqqiyot, zamon talabiga javob bergan urf-odat yanada kuchayib zamonga qarab rivojlanib bormoqda. Uzbek khalqining oilaviy marosimlari ham tarikhiy zaruriyat asosida vujudga kelgan va zamon chigiriqlaridan utib, muhim manaviy qadriyat sifatida ravnaq topgan. Urf-odatlarimizga aylanib qolgan chaqaloqni beshikka solish kabi urflarimiz mavjud. Bu beshik tuyi mavzusini batafsilroq yoritar ekanmiz, beshik tuyi qadim zamonlardan har bir oilada utkazilib kelingani tufayli, bu marosim khalq madaniy hayotining ajralmas qismiga aylanib qolgan. “Yangi urf-odat va ananalar” hayotimizga yanada ravonlik olib kiradi. KhKh asrning ikkinchi yarmida, zamon uzgarishi bilan keyingi davrda hayotimizga tugilgan chaqaloqlarning ota-onalariga guvohnoma yoki voyaga etgan yoshlarga pasport topshirish, uquv yurti bitiruvchilariga tantanali ravishda diplom va shahodatnomalarini topshirish va ularni mehnat jamoasiga qabul qilish, tantanali nafaqaga kuzatish tadbirlari kabilar kirib kelgan edi. Hozirga kelib, ular “ananaviy tadbir” urf-odatlarimizga aylanib bormoqda⁵.