I-bob. Korxona bozor iqtisodiyotining xojalik subyekti

1.2.Korxonalar faoliyatini litsenziyaiash tartibi

Korxonalar faoliyatini ayrim turlari davlat tomonidan litsenziyaiash (ruxsatnoma) orqali amalga oshiriladi.Jahon tajribasida litsenziya ixtiro, texnologiya, texnologik bilim,ishlab chiqarish siri, tajribasi, savdo markasi kabilarga beriladi.Chet ellar amaliyotida litsenziyalar huquqiy xarakteri va miqdoriga qarab har xil turlarda ishlatifadi. Ular maxsus, maxsus bo‘lmagan (oddiy), to‘la kabilar. Bu litsenziyalar patentli yoki patentsiz bo‘ladi. Patentli litsenziya - litsenziyani ishlatish huquqini nou-xausiz berishni («sof patent») bildiradi,Litsenziyalami sotish patentli va patentsiz bo‘lishi mumkin.Oddiy - bunday litsenziyalar (litsenziya egasiga) ushbu hududida bitta litsenziyani bir necha sotib oluvchilarga sotilish huquqini beradiMaxsus - sotib oluvchiga litsenziyani ishlatishni mo-napol huquqini beradi. To‘la – litsenziantga litsen-ziyani muddatiga (patent yoki nou-xouni) ishlatishga maxsus huquq beradi. Litsenziyalar bilan savdo litsenziya kelishuvlar (shart-nomalar) asosida amalga oshiriladi. Litsenziya - iqtisodiyotning ayrim sohalari yoki tarmoqlarida jiddiy davlatshumul ahamiyatga ega bo‘lgan sohalar, tarmoqlar, korxonalarga ayrim mahsulotlami yaratish, ishlab chiqarish sotish, tashish, saqlash va ta’mirlash kabi ishlami amalga oshirish uchun ruxsatnoma berish to‘g‘risidagi hujjat.

Birinchi bosqich - korxonani tashkil qilish va faoliyatini tiklash.Ikkinchi bosqich - reorganizatsiya Uchinchi bosqich - restruktrizatsiya. Sanatsiya - iqtisodiy nochor korxonalarni bankrotligining oldini olish maqsadida qarzdor korxona - huquqiy shaxsning muassislari (qatnashchilari), qarzdoming kreditorlari va boshqa shaxslar, shu jumladan, davlat tomonidan qarzdor korxonaning to‘lov qobiliyatini tiklash bo‘yicha o‘tkaziladigan chora-tadbirlami tashkil qiladigan faoliyat. Keyingi bosqich bu bankrotlik.Korxona bankrotligi uning iktisodiy nochorligining oqibati. Bankrotlik deganda, sud tomonidan e’tirof etilgan yoki qarzdomi ixtiyoriy ravishda o‘zini bankrot deb e’lon qilgan qarzdoming moliyaviy majburiyatlarini bajara olmasligi, qisqa qilib aytganda moliyaviy qobiliyatsizlikka tushuniladi.

Korxonaning tashqi iqtisodiy shartnomalari va turlari

Shartnoma (bitim) - huquqiy shakl bo‘lib, unda korxonalaming huquq va majburiyatlari, o‘zaro aloqalarini tartibga solish me’yorlari aks etadi.Tomonlar bitimlarni kelish tartibi, till, mazmuni, tarkibiy tuzilishi,muddati, kim imzo chekishi kabilarni o‘zaro kelishadilar.O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida korxonalar nima haqida shartnoma tuzishni tanlashda, majburiyatlami, o‘zaro xo‘jalik munosabatlarining qonunlarga zid bo‘lmagan boshqa har qanday shartlami aniqlashda, shu jumladan tashqi iqtisodiy faoliyatni mustaqil ravishda amalga oshirishi belgilab qo‘yilgan.Tashqi iqtisodiy faoliyatda shart-nomalarning quyidagi turlari keng tarqalgan: oldi-sotdi, pudrat, ruxsat-noma, vakillik, yuk tashish, barter (mavoza), kompensatsiya bitimlari, «qarz surishish negizi»bitimlari, kooperatsiya bitimlari, «qarz surishish negizi»dagi bitimlar kabilar.
Faoliyati asosida avvaldan fikran o‘ylagan, pirovard natijaga erishishdir. Ishlab chiqarish jamoasi hisoblangan korxonaning niyati uning rivojini obyektiv qonuniyatlarini va istiqbolini belgilash asosida amalga oshadi. Korxona o‘z oldiga ongli ravishda maqsad qo‘yib fikriy model yarata oladi va unda obyektiv sharoitlarni inobatga oladi. Korxonalar o‘z maqsadlariga erishish uchun ma’lum vazifalarni bajaradilar. Sanoat korxonalarining faoliyati hozirgi zamon shart-sharoitlari asosida quyidagi vazifalarni bajarishdan iborat:iste’molchilarning o‘sib kelayotgan talablariga muvofiq yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqarib, yetkazib berish;har bir korxona mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish korxonaning rejada belgilangan topshiriklarini o‘z vaqtida so‘zsiz bajarish; uzluksiz tarzda mehnat unumdorligini o‘stirib borish;asosiy ishlab chiqarish fondlaridan unumliroq foydalanish;muntazam ravishda mahsulot tannarxini pasaytirib, korxona rentabelligini oshirish;
Korxona maqsadini amalga oshirishning tashkiliy asoslari.
korxonadagi bo‘limlar faoliyatini o‘zaro muvofiqlashtirishda birbiriga bog‘liq tizimlar shaklida tuzilmani shakllantirish mahsulot sifatini oshirishga ta’sir etuvchi xalqaro sifat menejmentini joriy etish korxonalarda muntazam turli tahlil usullaridan foydalangan holda xavflar va risklarni tadqiq etish axborotlar oqimini samarali tashkil etishda zamonaviy axborot texnologiyalardan foydalanish investorlar bilan samarali bitimlar tuzish, investitsiya kiritish hamda innovatsion faoliyatni rivojlantirish
oziq-ovqat mahsulotlarini assortimentlari ustida ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish orqali diversifikatsiyalashuv jarayoniga erishish kamchilik va muammolar bo‘yicha operativ qarorlar qabul qilish tizimini takomillashtirish
Korxonani boshqarishni takomillashtirishning asosiy yo’nalishlari
Ishlab chiqarishni boshqarish tizimini takomillashtiribborishmulkchilikshakli, faoliyatnatijasivayuzagakelgantashkiliytuzilmaningqandayligidanqat’inazar, har birkorxonauchunmuhimvazifahisoblanadi
Korxona faoliyatida strategik qarorlar qabul qilish mexanizmi.
Boshqaruv qarorlari ta’sir ko‘rsatish davri bilan - strategik va taktik turlarga bo’linadi. Strategik qarorlar dolzarb oliy muammolari hal etishda maqsadli dasturlarni ishlab chiqishda ishlatiladi. Ular uzoq vaqtga, odatda bir necha yilga hisoblanadi va strategik masalalarni hal etishga qo’llaniladi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida bu qarorlar korxonaning faoliyatidagi yangicha yondashuvlar, keskin burilishlarni silliq o’tishini ta’minlaydi. Strategik qarorlar korxona, hudud, soha darajasida qarorlar jamiyatdagi yangi manbaalar hisobiga butun iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni yechishga yordam beradi. Korxona strategik maqsadlari shuning uchun muhimki, ular korxona raqobat mavqeini mustahkamlaydi va biznesning rivojlanish yo’nalishini ko’rsatadi. Strategiya – bu faoliyat turlarining ma’lum dastasini nazarda tutuvchi noyob va qulay mavqeni yaratishdir. Strategiyani yaratish asosiy boshqaruv muammosini ko’taradi ya’ni, korxonaning hozirgi va kelajak imkoniyatlarini hisobga olib, kerakli natijalarga qanday erishish mumkinligini ko’rsatadi. «Strategik boshqaruv» termini yuqori darajadagi boshqaruvni ishlab chiqarish darajasidagi joriy boshqaruvdan farqini aks ettirish uchun 60-70 yillarda muomalaga kiritilgan. Operativ boshqaruvdan strategik boshqaruvga o’tishning mohiyatini aks ettiruvchi asosiy g’oya sifatida yuqori raxbariyat diqqat markazini atrof muhitdagi o’zgarishlarga muvofiq tarzda va o’z vaqtida ta’sir ko’rsatish uchun tashqi muhitga o’tkazish zaruriyati sifatidagi g’oya bo’ldi.
Korxonalarda tadbirkorlikni boshqarish tamoyillari.
Boshqarish tamoyillariga kiradi:

- ilmiylik;

- boshqaruvchi tizimning boshqaruv obyekti tabiati va xususiyatlariga mosligi;
- vakolat va mas’uliyat;
- yakkaboshchilik va kollegiallik;
- oqilona markazlashtirish;
- to‘g‘ri va teskari aloqalaming muvofiqligi;
- moslashuvchanlik
Tadbirkorlikda boshqarish jarayoni tegishli funksiyalarni bajarish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Umumiy holda boshqarish funksiyalarini quyidagicha ajratib ko’rsatish mumkin:
rejalashtirish
tashkil qilish (uyushtirish);
tartibga solish;
taqdirlash (motivlash);
- hisob va hisobot
nazorat va tahlil
Бошқарув корхона фаолиятидаги объектив зарурат

БОШҚАРУВ - ижтимоий меҳнат жараёнига ишлаб чиқариш ривожланишининг объектив қонунлари асосида йўналтирилган тарзда таъсир ўтказиш тизими, ҳар бир ишчининг ва бутун жамоанинг меҳнатини бир вақтнинг ўзида назорат қилиш, мотивация ва тартибга солиш усулидир

БОШҚАРУВ ТИЗИМИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ САМАРАДОРЛИГИГА ВА КОРХОНАНИНГ ИҚТИСОДИЙ САЛОҲИЯТИНИ МУСТАҲКАМЛАШДА МУҲИМ ОМИЛЛАРДАН БИРИ БЎЛИБ ХИЗМАТ ҚИЛАДИ
ТЕХНОЛОГИК Технологик тузилмали корхоналарда цехлар ва ишлаб чиқариш участка-лари технологик жиҳатдан бир хиллик тамойили асосида ташкил қилинади (масалан, тўқимачилик комбинатларида йигирув ва тўқув цехлари)
ПРЕДМЕТЛИ Предметли тузилмага асосланган корхоналарда ҳар бир цех маълум бир маҳсулот ёки унинг бир қисмини ишлаб чиқаради (масалан, автомобил заводида мотор цехи, шассе цехи ва ҳоказо)
АРАЛАШ Аралаш (предметли технологик) тузилма тайёрлов цехларини техноло-гик тамойилда (темирчилик, чўян қуйиш, пўлат қуйиш ва ҳоказо), ишлов бериш ва маҳсулот чиқариш цехларини эса предметли тамойил асосида ташкил этишни назарда тутади
Корхоналарнинг бошқарув органлари тузилмаларини такомиллаштиришда сифат кўрсатгичлар
Оптималлик тузилма бўлинмалари ўртасида энг кам бошқарув бўғинларига эга бўлган ҳолда ўзаро алоқаларни рационал тарзда ўрнатиш-дир. Шу сабабли кўп бўғинлиликни қисқартириш бошқарув тизимини такомиллаштириш олдига қўйилувчи асосий талаблардан бири ҳисобланади
Ишончлилик ахборотларни ўз вақтида олиш ва бошқарув қарорларини бажарувчиларга ва бажариш жойларига ўз вақтида етказишни таъминлайди. Ишончлилик ва тезкорлик жорий ва истиқболдаги бошқарув тизимининг самарадорлигида муҳим туртки ҳисобланади
Тезкорлик (оперативлик) барча функционал бўлинмаларнинг, зарур ҳолларда ишлаб чиқариш бўлинмаларининг, бошқарув қарорлари ўз вақтида ва сифатли бажарилишини таъминлаш учун ўзаро алоқалар аниқлик билан олиб борилиши
Тежамкорлик асосан бошқарув тизимида максимал самарага эришган ҳолда бошқарув аппарати ва унинг харажатларини камайтиришга, яъни ишлаб чиқариш самарадорлигининг ўсишига эришишдир Бошқарув тизимини ткаомиллаштиришнинг муҳим йўналишларидан бири - корхонанинг функционал хизматлари ва бўлимлари фаолиятини ортиқча тузилмавий бўлинмаларни тугатиш, хизмат кўрсатувчи бўлимларни оптималлаштириш, бирламчи ҳисобга олиш ҳамда ҳисоб-китоб ва бошқа бошқарув амалларини соддалаштириш йўли орқали мувофиқлаштиришдир.
Bozormunosabatlari sharoitlarida korxonani boshqarishning tamoyillari,
maqsad va vazifalari
Korxonani boshqarishda samaradorlikka erishish uchun, avvalo, boshqaruvning maqsadlari, shuningdek, vositalari va unga erishish usullarini aniq belgilab olish zarur.
uqori sifatli va raqbotbardosh mahsulotlarni engkam xarajatlar asosida ishlab chiqarish eng ko’p daromadolishnita’minlab, inqirozgauchrashdansaqlaydihamda harbirkorxonaningasosiyvazifasihisoblanadi. Boshqaruvningbarchavazifalari ushbumaqsadamalgaoshishigaxizmatqilishilozim. Boshqaruvningsamaradorligiga ko’pjihatdankorxonaoldigaqo’yilganmaqsadlarvabajariluvchivazifalarning o’zaromunosabatlariyordamidaerishiladi.
Boshqaruvning tashkiliy tuzilmalari va funktsiyalari
Tashkiliy tuzilma deganda korxona boshqaruvi funktsiyalarin ibajaruvchi turli xil bo’lim, xizmat va bo’linmala rtarkibi, o’zaro munosabatlari va bir-biriga bo’ysinishini tushunish lozim. Tashkiliy tuzilmaboshqaruvningtizimvaalohida faoliyatturisifatidagibirbutunliginiifodalaydi. Uboshqaruvorganlariningma’lum birtartibini, hokimiyatvabo’ysinishaloqalarini, vertikalvagorizontalmehnat taqsimotiningintegratsiyalashuvinietadi.
Boshqaruvningtashkiliytuzilmasikorxonaningishlabchiqarishtuzilmasibilan aloqadavako’pjihatdanungabog’liqbo’ladi. Korxonaqanchalikkatta, ishlab chiqarishvaundafoydalanuvchimehnatqurollarivatexnologiyalarqanchalik murakkabbo’lsa, boshqaruvningishlabchiqarishvatashkiliytuzilmasi, shuningdek, korxonaboshqaruvapparatiningfunktsiyalarishunchalikmurakkablashadi.
Chiziqlituzilmaboshqaruvtuzilmasiningengko’ptarqalganturibo’lib, unga ko’raboshqaruvningharbirbo’g’inio’zidanyuqorituruvchifaqatbittaboshqarmaga egabo’ladivabarchamasalalarbittaaloqakanaliorqalihaletiladi. Bundaytuzilmada boshqaruvbo’g’inlaritizimito’laligichaishlabchiqarishbo’g’inlaritizimibilanmos tushadi. Harbirishlabchiqarishjamoasitepasidarahbarturadivakorxonaxodimlari ungabevositabo’ysinadilar. Barchaboshqaruvfunktsiyalarirahbarqo’lida mujassamlanadi.
Boshqaruvning funktsional tuzilmasiuchun boshqaruv va ob’ekt funktsiyalari bo’yicha boshqaruv yacheykalari yaratish tavsiflidir. Bu yacheykalar bajarilishi shart bo’lgan qarorlarni boshqaruvning quyi pog’onasiga yoki bevosita ishlab chiqarish bo’g’inlariga etkazib beradi. Demak, boshqaruv funktsiyalar bo’yicha taqsimlanadi va funktsional bo’g’inlar tomonidan amalga oshiriladi, ular tomonidan tayyorlanuvchi boshqaruv qarorlari esa bajaruvchilarga kesishuvchan aloqa kanallari bo’yicha etkaziladi. Boshqaruvning funktsional tuzilmasiga misol
Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida rejalashtirish va bashorat qilishning iqtisodiy tabiati va ob’ektiv zaruriyati
Rejalashtirish tartibga soluvchi jarayon sifatida korxona faoliyatini yaqin va uzoq istiqbol sari ilgar isurish, asoslab berish, muayyanlashtirish va izohlab berishni ifodalaydi. Oxirgi holatda gap korxona faoliyatini bashorat qilish haqida borishi mumkin. Bashorat qilishni rejalashtirishning boshlanishi va uzoq muddatli istiqbolga mo’ljallangan davomi sifatida ko’rib chiqish mumkin. Rejalashtirish va prognozlashtirish o’zaro aloqada bo’lgan ikkita jarayon bo’lib, xo’jalik faoliyatini avvaldan bajarilgan hisob-kitoblar, eng kam tavakkalchilik va eng yuqori natijalarga erishish asosida yuritishni ko’zda tutadi. Bashorat qilish rejalashtirish tavsifida o’z aksini topadi: ishlab chiqarish va korxona iqtisodiy hayotining boshqa jihatlarini strategic rejalashtirish - o’rta va uzoq muddatli bashoratlar asosida hamda joriy rejalashtirish – qisqa muddatli bashoratlar asosida ishlab chiqiladi. Bu yo’nalishlarning ikkalasi ham o’zaro uzviy aloqada bo’lib, ishlab chiqarish strategiyasini fan-texnika taraqqiyoti va hayotning real voqeligi bilan bog’laydi.
Korxonada rejalashtirishning uslubiy asoslari, tamoyillari va vazifalari
Rejalashtirishuslubiyati–buiqtisodiyotniboshqarishningturlibo’g’inlarida, jumladan, korxonalarniboshqarishdarejalarniishlabchiqishusullarimajmuasidir. Bozoriqtisodiyotisharoitlaridakorxonalaro’zfaoliyatinirejalashtirishni mustaqilravishdaamalgaoshiradi. Biroqburejalashtirishningtekshiribko’rilganva foydaliusullaridanvozkechishnianglatmaydi. Bugungisharoitlardahamkorxonalar faoliyatinirejalashtirish-texnik-iqtisodiyhisob-kitoblar, progressivnormava normativlar, iqtisodiytahlil, muqobilvariantlarnitanlashgaasoslanadi. Hozirgipaytdabalansusuliningahamiyatioshibbormoqda. Ushbuusulning mohiyati, o’zaroaloqadabo’lganko’rsatkichlarnisolishtirishbilanifodalanadi. Balansusuliasosidakorxonaningishlabchiqarishvositalari, ishchikuchi, ishlab chiqarishquvvatigabo’lgantalablarivaularningmanbalarianiqlanadi. Bundankelib chiqqanholdamoddiybalans, ishlabchiqarishquvvatlaribalansi, ishchikuchi balansi, ishvaqtibalansi, qiymatbalansiniajratibko’rsatishmumkin. Balanslar, qoidagako’ra, ehtiyojlarvaulargamoskeluvchiresurslarningmavjudligiyoki manbalarinio’zichigaoluvchi, o’zaromoslashuvchijadvalshaklidatuziladi.
Korxonalardarejalashtirishtizimi
Rejalashtirish–qarorqabulqilishninguzluksizbirjarayonibo’lib, bujarayon davomidakorxonafaoliyativarivojlanishiningmaqsadvavazifalariatrofdaro’y berayotgano’zgarishlarniinobatgaolganholdavaqtbo’yichaaniqlanadiva belgilanadihamdaularniamalgaoshirishuchunresurslaraniqlanadi. Mazmuniga ko’ra, rejalashtirishtexnik-iqtisodiyvatezkor-ishlabchiqarishturlarigabo’linadi.Texnik-iqtisodiyrejalashtirishkorxonafaoliyatiningbarcha(iqtisodiy, texnik, ijtimoiyvahokazo) jihatlariniqamraboluvchirejalashtirishturibo’lib, asosan biryilgamo’ljallanganiqtisodiyvaijtimoiyrivojlanishrejasishaklidaamalga oshiriladi. Mazkurrejalashtirishturiningsoddalashtirilganko’rinishiko’pincha korxonafaoliyatiningyillikrejasidebataladi. Tezkor-ishlabchiqarishrejalashtirishtexnik-iqtisodiyrejalashtirishning davomibo’lib, korxonafaoliyatiyillikrejasiniyanadaqisqaroqmuddatga-sutka, o’n kunlik, oygabo’libmuayyanlashtirishbilantavsiflanadi. Tezkor-ishlabchiqarish rejalashtirish-kalendarrejalashtirishvadispetcherlashdaniboratbo’ladi. Kalendarrejalashtirishdakorxonayillikrejasidavabirinchio’rindaishlab chiqarishdasturi(mahsulottayyorlashrejasi)nio’nkunlik, hafta, kunvasmena bo’yichaaniqlashtirishhamdabuko’rsatkichlarnibajaruvchilargaetkazishko’zda tutilgan.
Biznes-reja, uningmazmunivaishlabchiqishtartibi
Tadbirkorlik-korxonalarxo’jalikyuritishfaoliyatininguzluksizqismibo’lib, foyda(daromad) olishvauniko’paytirishgaqaratilganbo’ladi. Korxonalarhayotida u, boqibeg’amlikkaberilish, turg’unlikvaisrofgarchilikniinkorqilishnianglatadi. Korxonarahbariyokimutaxassistadbirkorlikvatashabbuskorlik“ruhiga” ega bo’lmasa, demak, ubo’shyokiyomonxodim, xizmatdabelgilangansoatlarni o’tkazibo’tiruvchishaxshisoblanadi. Aksincha, tadbirkorlikvatashabbuskorlik “ruhiga” egabo’lganmutaxassisyokimansabdorshaxslarishlabchiqarish samaradorliginioshirishvarivojlantirish, mehnatsifatiniko’tarishvakorxonaning oladigandaromadlariniko’paytirishyo’llariniizlabtopadilar. Agaryakkashaxsindividualtarzdayokikichikbirjamoavositachilik, oldi-sotdi, maslahatvaboshqaxizmatlarbilanshug’ullansa, uholdabiznes-rejatalab qilinmaydi. Boshqahollardabiznes-rejayangikorxonatashkilqilishyokibiron-bir tijoratloyihasiniamalgaoshirishuchunmo’ljallanayotganasoslanganxatti-harakatlarnio’zichigaoluvchihujjathisoblanadi. Biznes-rejanitayyorlashnatijasida«Ishninimadanboshlashkerak?»; «Samaraliishlabchiqarishniqandaytashkilqilishlozim?»«Birinchifoydayoki daromadqachonolinadi?», «Investorlarvakreditorlarbilanqachonhisob-kitob qilishmumkin?», «Yuzagakelishimumkinbo’lganxavf-xatarniqandaykamaytirish mumkin?», «Raqobatchilarbilankurashdaqandaychoralardanfoydalanish mumkin?»kabisavollargajavobolinadi.