I-bob. Korxona bozor iqtisodiyotining xojalik subyekti

KORXONALARDA ASOSIY FONDLARN ESKIRISHI, ULARNI BAHOLASH VA TA’MIRLASH

Xo’jalikamaliyotidaasosiyfondlarnaturalvaqiymatko’rinishidahisobga olinadi. Agarasosiyfondlarninaturalbaholash-ishlabchiqarishnitexnikjihatdan qaytaqurollantirishvazamonaviylashtirishmasalalarinihalqilish, asbob-uskunalarni ta’mirlashuchunularningguruhvaturlaribo’yichagrafiklartuzish, shuningdek, ta’mirlashvositalarigabo’lganehtiyojnianiqlashimkoninibersa, qiymatbo’yicha baholashesa, asosiyfondlarniqaytaishlabchiqarishnirejalashtirish, ularningmavjud hajminianiqlash, amortizatsiyahajminibelgilash, asosiyfondlarvaishlabchiqarish quvvatlaridanfoydalanishdarajasinitahlilqilishvahokazolardamuhimahamiyat kasbetadi. Asosiyfondlarnibaholashningquyidagiusullarimavjud: boshlang’ich qiymatbo’yicha-asosiyvositalarniyaratishyokisotibolishuchunsarflangan xarajatlarmajmuidaniboratbo’lib, asosiyfondlaryokiularningalohidaqismlarini foydalanishgatopshirishuchunyaroqliholgakeltirishbilanbog’liqbo’lgan-ularni keltirish, o’rnatishkabixarajatlarnihisobgaolganholdayuzagakeluvchiqiymat. Tiklanishqiymatibo’yicha-asosiyfondlaryokiularningbiron-birqismini (binolar, qurilmalar, mashinalar, ishlabchiqarishuskunalarivahokazo) hozirgi paytdagiinflyatsiyavaboshqaomillarnihisobgaolganholdabaholash. Baholashning buusuliob’ektninghozirgipaytdagiqaytaishlabchiqarishdavridaqanchaturishini ko’rsatadi. Korxonaasosiyfondlariningtiklanishqiymati, taftishvainventarizatsiya paytida, mamlakatmiqyosidavadavlatchora-tadbirisifatidaesa, asosiyfondlarni qaytabaholashpaytidaamalgaoshiriladi. Qoldiqqiymatibo’yicha-asosiyfondlarningeskirishiniinobatgaolgan holda, birlamchivaqaytatiklashqiymatlario’rtasidagifarqko’rinishidagi baholashdir.

Korxonaning ishlab chiqarish quvvati
Asosiyishlabchiqarishfondlarihajmivaulardanfoydalanishdarajasi korxonaningishlabchiqarishquvvatikattaliginibelgilaydi. Uishlabchiqarish dasturiniasoslashdakattarolo’ynaydihamdakorxonaningbelgilangannomenklatura vasifatlimahsulotishlabchiqarishbo’yichapotentsialimkoniyatlarinitavsiflaydi. Korxonaningishlabchiqarishquvvatiilg’or(asosiy) tsexlarquvvatibilan, tsexlarquvvatiboshuchastkalarquvvatibilan, uchastkalarquvvatiesabosh uskunalarquvvatigaasosananiqlanadi. Korxonaishlabchiqarishquvvatiningboshlang’ich(yilboshida), yakuniy(yil oxirida), o’rtachayillikhamdaloyihaquvvatiturlarimavjud. Loyihaquvvatiqurilish loyihasidako’zdatutilganbo’ladi. Qaytatiklash, kengaytirishvatexnikjihatdan qaytaqurollantirishdavomidaloyihaquvvatikattalashtirilishimumkin. Shusababli amaliyotdaloyihaquvvatiko’pinchakorxonaningamaldagiquvvatibilan solishtiriladi. Korxonaningamaldagiquvvatikorxonaishlabchiqarishdasturini tayyorlashuchunasosbo’libxizmatqiladi.
Aylanma mablag’lar tushunchasi, iqtisodiy tabiati va ularning korxona
faoliyatidagi ahamiyati
Korxonalarishlabchiqarishfaoliyatinitashkilqilishdamehnatqurollari(asosiy fondlar) vaishchikuchidantashqari, aylanmamablag’largahamegabo’lishlari zarur. Aylanmamablag’larishlabchiqarishningaylanmafondlarivamuomala fondlarinitashkilqilishgamo’ljallanganpulmablag’laridaniborat. Aylanma mablag’lar, qoidagako’ra, korxonaninghisobraqamidanaqdpulko’rinishida jamg’ariladi. Harbirkorxonaningaylanmamablag’lariasosiyfondlarningtexnik holativamahsulotishlabchiqarishdasturibilanbog’liq. Korxonaqanchalikkattava uningishlabchiqarayotganmahsulotlariturlariko’pbo’lsa, aylanmamablag’lar shunchalikko’ptalabqilinadi. Aylanmamablag’larishlabchiqarishvauning uzluksizliginita’minlashningmoddiyasosihisoblanadi. “Aylanmamablag’lar” atamasidantashqari“aylanmakapital” iborasiham ko’pqo’llanilib, asosaniqtisodiynazariyavaxo’jalikyuritishningxorijiytajribasidan olinadi. Mohiyatigako’ra, aylanmakapitalkorxonaishlabchiqarishkapitaliningbir qismibo’lib, uningqiymatiishlabchiqarishningharbirtsiklidaishlabchiqarilgan mahsulotgao’tkaziladihamdaushbutovarnisotgandanso’ngkorxonagaqaytariladi. Aylanmakapitalko’pinchakorxonaningpulmablag’larihisoblanuvchiyokiishlab chiqarishjarayonidapulmablag’larigaaylantiriluvchiharakatchanaktivlariqatoriga kiritiladi. Aylanmaishlabchiqarishfondlari−korxonaishlabchiqarishfondlariningbir qismibo’lib, bittaishlabchiqarishtsiklidavomidasarflanadihamdanaturalshaklini o’zgartirib, o’zqiymatinito’lig’ichatayyormahsulottannarxigao’tkazadi.
Aylanma mablag’larni normalashtirish
Qarzgaolinganaylanmamablag’lardoimoharakatdabo’lmaydihamda korxonaningmahsulotlarnisotishdagiqiyinchiliklar, moddiy-tovarboyliklarbilan ta’minlash, mahsulotishlabchiqarishdasturinioshiribbajarishvaboshqa vaqtinchalikehtiyojlarniqoplashuchunfoydalaniladi. Ularqatorigabankkreditlari, kreditorlikqarzlari(tijoratkreditlari) vaboshqapassivlarnikiritishmumkin. Aylanmamablag’larninormalashtirishkorxonaninguzluksizishlashi ta’minlaydiganmoddiyboylikvaboshqaresurslarningminimal, lekinetarli zahiralarinishakllantirishuchunzarurbo’lganpulmablag’larinianiqlashda ifodalanadi. Uichkizahiralarnianiqlash, ishlabchiqarishtsiklidavomiyligini qisqartirishvatayyormahsulotnitezroqsotishimkonyaratadi. Joriyzahira−bu, materiallaretkazibberishoralig’idaishlabchiqarishni moddiyresurslarbilanta’minlashuchunzarurbo’lganzahiradir. Joriyzahiralar materialetkazibberishdavri, oralig’ihamdaxomashyovaboshqamateriallarning sutkaliksarflanishigato’g’ridan-to’g’ribog’liqbo’ladi.
Korxonaning kadrlar salohiyati
Zamonaviykorxonalarfaoliyatidamehnatqurollarivamehnatpredmetlaridan tashqarikadrlarhamkattaahamiyatigaega. Aynankadrlarishlabchiqarishni boshqarib, joriyvaistiqboldagirejalashtirishniamalgaoshiradilarhamdaishlab chiqarishvositalarinifoydalanishgakiritadilar. Kadrlarningkasbiymalakasi qanchalikyuqoribo’lsa, korxonalarningiqtisodiyvaishlabchiqarishko’rsatkichlari shunchalikyaxshibo’ladi. Kadrlarsalohiyati-mehnatresurslariningumumiysonivajinsi, yoshi, ma’lumoti, kasbiyko’nikmalari, korxonaninguyokibubo’g’inlaridavajamoatchilik ishlabchiqarishidaqatnashishibilanifodalanuvchimehnatresurslariyoki imkoniyatlariniifodalaydi. Kadrlarsalohiyatijamiyatmehnatsalohiyatiningtarkibiy qismidir. Kadrlarkorxonadamehnatbilanbandbo’lganhamdakorxonashaxsiy tarkibigakiruvchiturlikasbiy−malakaviyguruhlardagixodimlarmajmuasidir. Korxonaningmehnatresurslariuningishchikuchinitavsiflaydi. Korxona personalidoimiyvayollanibishlovchi, malakalivamalakasizbarchaxodimlardan iboratbo’lganshaxsiytarkibniizohlaydi.
Korxonalarda mehnatga haq to’lash
Korxonalardamehnatgahaqto’lashnioqilonatashkilqilishxodimlarfaoliyatini rag’batlantirish, tayyormahsulotvamehnatbozoridaraqobatchilikni, rentabellikniva mahsulotlarningdaromadliliginita’minlashilozim. Mehnatgahaqto’lashnioqilona tashkiletishdanmaqsad−uninghajmivaxodimningkorxonaxo’jalikfaoliyatiga mehnatfaoliyatidaqo’shganhissasigamoskelishinita’minlash, ya’nimehnat o’lchamivaiste’molo’lchamio’rtasidagimutanosibliknita’minlashdir. Ishhaqi-harbirxodimningsarflaganmehnatimiqdorivasifatigamosravishda taqsimlanuvchivaxodimtasarrufigapulshaklidakelibtushuvchimilliydaromadning birqismidir. Ishhaqi−bumehnatuchunmukofotdir. Xodimlarmehnatigahaqto’lashishlabchiqarishjarayonigajalbqilingan mehnatresurslariningbahosidir. Boshqachaqilibaytganda, ishhaqi–bu, mahsulot ishlabchiqarishvasotishxarajatlariningkorxonaxodimlarimehnatigahaqto’lash uchunsarflanuvchiqismidir. Nominalishhaqi−buxodimningma’lumbirvaqtmobaynidabajarganmehnati uchunhisoblanganvato’langanishhaqidir. Realishhaqi−nominalishhaqigasotibolishmumkinbo’lgantovarva xizmatlarmiqdori; realishhaqi–bu, nominalishhaqining“iste’molqobiliyati”dir.
Tarifstavkasi−turliguruhvakategoriyadagiishchilarningvaqtbirligidagi mehnatiuchunto’lanuvchihaqningmutlaq(absolyut) o’lchamidir. Minimaltarif stavkasiyokibirinchirazryadlistavkaboshlang’ichhisoblanadi. Uengoddiymehnat turigato’lanuvchihaqdarajasinibelgilabberadi.
Xarajatlar tushunchasi va uning tasniflanishi
Korxonalarfaoliyatyuritishjarayonidamoddiyvapulxarajatlarinisarflaydilar. Korxonaningumumiyxarajatlariichidaishlabchiqarishxarajatlariengkatta salmoqqaega. Ishlabchiqarishxarajatlarimajmuasikorxonagamahsulotishlab chiqarishqanchagatushishiniko’rsatadi, ya’nimahsulotningishlabchiqarish tannarxinitashkilqiladi. Amortizatsiyaajratmalarimiqdorigatengbo’lganasosiyishlabchiqarish fondlariningeskirishixarajatlarningyirikelementlaridanbirihisoblanadi. Bular qatorigaasosiyfondlarningtezlashganamortizatsiyasivauningindeksatsiyasini kiritishmumkin. Mahsulot(ish, xizmat) tannarxidagiboshqaxarajatlar−bu, qonunchilikda belgilangantartibdamaxsusnobyudjetfondlarigao’tkaziluvchito’lovlarvasoliqlar; yo’lqo’yishmumkinbo’lganmiqdordagichiqindilaruchunto’lovlar; korxona mulkinimajburiysug’urtalash; ratsionalizatorliktakliflariuchunmukofotlar; qonunchilikdabelgilanganstavkalardakreditlarbo’yichato’lovlar; mahsulotni sertifikatlashuchunbajarilganishlargahaqto’lash; qonunchilikdabelgilangan normalarbo’yichaxizmatsafarlarigahaqto’lash; yong’ingaqarshikurashva qo’riqlashmuassasalarigahaqto’lash; kadrlartayyorlashvamalakasinioshirish, xodimlartanlashnitashkilqilish, aloqaxizmati, hisoblashmarkazlari, banklar xizmatigahaqto’lash; asosiyishlabchiqarishfondlariniijaragaolganlikuchunhaq to’lash; nomoddiyaktivlarningeskirishivahokazolar.
Foydavauningshakllanishmanbalari, taqsimlashtartibihamda
ko’paytirishyo’llari
Foydamuhimiqtisodiykategoriya(toifa) bo’lib,harbirtijorattashkilotining asosiymaqsadihisoblanadi. Iqtisodiykategorriyasifatidafoyda−moddiyishlab chiqarishsohasidayaratilgansofdaromadniaksettiradi. Foydaningasosiyqismigakorxonalarishlabchiqarilayotganmahsulotnisotish orqaliegabo’ladilar. Zamonaviyxo’jalikyuritishsharoitlaridafoydaningasosiy vazifasikorxonafaoliyatisamaradorliginiaksettirishdadebbelgilanadi. Bungafoyda miqdori, korxonaningmahsulotishlabchiqarishvasotishbilanbog’liqbo’lgan mahsulottannarxishaklidagiindividualxarajatlar, mahsulotbahosishaklidagi ijtimoiyzaruriyxarajatlarnio’zichigaolishilozimliginisababqilibko’rsatish mumkin.
Bozormunosabatlarigao’tishsharoitlaridakorxonalarfaoliyatifoydaning rag’batlantiruvchiahamiyatiningortishibilanbog’liq. Foydadanbaholashningasosiy ko’rsatkichisifatidafoydalanish, mahsulotishlabchiqarishvasotishhajmining ortishi, sifatningyaxshilanishi, mavjudishlabchiqarishresurslaridanfoydalanish unuminingortishibilanasoslanadi. Shubilanbirgafoydaningahamiyatiortishiga amaldagifoydanitaqsimlashtizimihamsababbo’ladivaungako’raesa, korxonalarningishlabchiqarishvaijtimoiyrivojlanishnita’minlashuchunhamda xodimlarnibajarganmehnatisifativamiqdorigaasosanmoddiyrag’batlantirishga sarflanuvchifoydanioshirishgabo’lganqiziqishningortishikuzatiladi.
Rentabellikning mohiyati va ko’rsatkichlari
Harqandayxo’jalikmexanizmiuchunasosbo’libkorxonafaoliyatini rejalashtirishvaungaob’ektivbahoberish, ta’limolish, mehnatgahaqto’lashva iqtisodiyrag’batlantirishfondlaridanfoydalanish, ishlabchiqarishjarayoniningturli bosqichlaridaxarajatvanatijalarnisolishtirishko’rsatkichlarixizmatqiladi
Foydakorxonasamaradorliginingyagonavauniversalko’rsatkichiemas.
Ishlabchiqarishrivojlanishiningsamaradorligivaintensivliginibaholashda amaliyotdarentabellikko’rsatkichlaritizimikengqo’llanib, ungako’rafoydaning miqdoribelgilanganhisoblanadi. Boshqachaqilibaytganda, rentabellikdaromadlilik, foydaliliknianglatadi. Biroqrentabelliknifaqatdaromadlilikdebqabulqilishuning iqtisodiymazmuninikengochibbermaydi. Ularo’rtasidatenglikningyo’qligidan daromadmiqdorivarentabellikdarajasiturlinisbatlarda, ko’pinchaturli yo’nalishlardao’lchanishidalolatberadi. Rentabellikvafoydako’rsatkichlarinitahlilqilishdaulargata’sirko’rsatishi mumkinbo’lganbarchaomillarnibilish, buomillarningsamaradorlikning umumlashtiruvchiko’rsatkichlarigata’sirinihisoblashuslubiyatiniegallashmuhim ahamiyatkasbetadi.
Investitsiyalar korxonaning ishlab chiqarish salohiyati
Investitsiyalar−korxonalarvaxalqxo’jaligimiqyosidayangiishlabchiqarish korxonalariyaratishyokimavjudkorxonalarnizamonaviylashtirish, ilg’ortexnikava texnologiyalarnio’zlashtirish, mahsulotishlabchiqarishvafoyda(daromad) olishni ko’paytirishmaqsadidauzoqmuddatlimablag’larkiritilishidir. Kapitalqo’yilmalarasosiyfondlarniqaytatiklashvao’stirishuchun sarflanuvchimoddiy, mehnatvapulresurslaridir. Ularasosanbirvaqtningo’zida amalgaoshiriladiganxaraktergaegabo’lib, ishlabchiqarishxarajatlariyokimahsulot tannarxishaklidagi, joriyxarajatlardanfarqqiladi. Moliyaviyinvestitsiyalarqimmatbahoqog’ozlar, aktsiyavaobligatsiyalarsotib olish, pulmablag’larinibanklargafoizolishmaqsadidadepozithisobraqamlariga qo’yishbilanifodalanadi. Realinvestitsiyalarpulmablag’larinikapitalqurilish, ishlabchiqarishni rivojlantirishvakengaytirishgakiritishniifodalaydi. Realinvestitsiyalarkorxona, tarmoqvabutunxalqxo’jaliginingkuch-quvvatinibelgilabberadi.
Korxonalarda investitsiyalashning asosiy manbalari va yo’nalishlari
Deyarlibarchafaoliyatko’rsatuvchikorxonalardavlatgategishlibo’lgansobiq ma’muriy-buyruqbozliktizimisharoitlaridainvestitsiyalarningasosiymanbaidavlat (byudjet) mablag’laridantashkiltoparedi. Garchio’shasharoitlardahamjamg’arma fondlar-asosiyinvestitsionmanbalarkorxonalarfoydasi(daromadi) hisobigaamalga oshirilganbo’lsada, korxonalarningmablag’larniqaerdanolishvaqaerga joylashtirishto’g’risida“boshi” og’rimasedi. Qo’shimchamanbasifatida korxonalarningamortizatsiyafondixizmatqilardi.
Lizing-moliyaviy-kreditmunosabatlariningshakllaridanbiribo’lib, korxonalarningqurilmavaasbob-uskunalarniishlabchiqaruvchikorxonalaryoki maxsustashkilqilinganlizingkompaniyalaridanuzoqmuddatgaijaragaolishini anglatadi. Lizingbitimidako’rsatilgantomonlardantashqariinvestitsionloyihalarni moliyalashtirishhamdaularnibuninguchunzarurbo’lganmablag’larbilan ta’minlashimkoniyatigaegabo’lgantijoratyokiinvestitsionbanklarhamishtirok etishimumkin.
Investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligini baholash
Investitsiyalarningiqtisodiysamaradorliginibaholashzarurati, qo’shimcha kapitalqo’yilmalarkiritilishinitalabqiluvchiyangiqurilish, mavjudishlab chiqarishnikengaytirish, qaytatiklashvatexnikjihatdanqaytaqurollantirish, ishlab chiqarishnizamonaviylashtirishvatashkiliy-texnikchora-tadbirlarniishlabchiqish kabibarchahollardayuzagakeladi. Ba’zanmahsulotlarningyangituriniishlab chiqarishhaminvestitsiyavaboshqamablag’larkiritilishini, demak, xarajatva natijalarnisbatiniavvaldanbaholashnitalabqiladi. Investitsionloyihanitayyorlashvashungamosravishdainvestitsiyalar samaradorliginibaholashzaruratiko’pholardayangikorxona, tsexlarqurishyoki mavjudishlabchiqarishniqaytatiklashvakengaytirishbilanbog’liqbo’ladi. Bularningbarchasinafaqatmakonda, ya’nima’lumbirhududda, ermaydonida, balki vaqtdaamalgaoshirilishisababli, vaqtmuddatiloyihaniamalgaoshirish, jumladan, korxonanitashkilqilish(qaytatiklash, kengaytirish) hamdaekspluatatsiyaqilishva tugatishmuddatidankelibchiqqanholdahisoblanadi.
Korxona xavfsizligini ta’minlashning maqsadi, vazifalari va tamoyillari
Mahsulotlarningzamonaviynamunalari, ishlabchiqarishtexnologiyasi, investitsiyarejalarivaboshqalarsanoatayg’oqchiliginingdiqqatmarkazidaturib, korxonavamamlakatuchunma’lumbirxavftug’diradi. Shusabablixavfsizlikva tijoratsirlarimuammolarihozirgibozorvaraqobatchiliksharoitlaridaiqtisodiyot fanining, jumladan, zamonaviykorxonalariqtisodiyotiningmuhimbo’limlaridanbiri hisoblanadi.
Xavfsizliktamoyillari-xavfsizliknita’minlashtaktikavastrategiyasigabo’lgan asosiytalablarxavfsizlikningmaqsadvavazifalarinihalqilishningto’g’riyo’llarin tanlashdir.
Korxona xavfsizligini ta’minlashni tashkil qilish va boshqarish
Xavfsizlikhodisalarningoldiniolishvaogohlantirishchorasisifatida, harbir alohidaholatdagianiqharakatbo’lib, korxonaxarakteri, uningjoylashuvi, ahamiyati vahokazolargabog’liqbo’ladi. Mazkurjarayondaxavfsizliktiziminingo’zini belgilashmuhimahamiyatkasbetadi. Uningrahbarixavfsizlikkontseptsiyasini ishlabchiqarishningmuayyansharoitlariganisbatanishlabchiqishdashaxsanishtirok etishizarur. Xavfsizlikkontseptsiyasibirinchidan, korxonaningmaqsadvavazifalarigazid kelmasligi, ikkinchidan, korxonaxavfsizligigabevositavabilvositata’sirko’rsatishi mumkinbo’lgantashqimuhitta’siriniinobatgaolishizarur. Buta’sirnichizma ko’rinishidaaksettirishmumkin
Korxonaning tijorat sirlari
Korxonaningtijoratsirlariishlabchiqarish, texnologikma’lumotlar, boshqaruv, moliyavashukabilarbilanbog’liqbo’lib, ularnioshkorqilishkorxona manfaatlarigazararetkazishimumkinbo’lganma’lumotlardir. Korxona“tijorat sirlari” toifasiningqonunchilikdabelgilabberilgantavsifnomasishunday. Bugungibozormunosabatlari, ayniqsaraqobatchilikmuhitisharoitlaridakorxona tijoratvaishlabchiqarishsirlariningoshkorqilinishiuningahvoligasalbiyta’sir ko’rsatishi, ishlabchiqarilayotganmahsulotlariste’molchilariniyo’qotishgaolib kelishimumkin. Mutaxassislarningfikrigako’ra, tijoratsirlarigamansub ma’lumotlarningto’rtdanbirqismiyo’qotilishihamraqiblaruchunkattaimkoniyat yaratadihamdabirnechaoyichidama’lumotlarchetgachiqibketishigayo’lqo’ygan firmalarningyarmibankrotgauchrashigaolibkeladi. Shusabalihozirgipaytdatijorat sirlarininghuquqiymaqomivatoifasinianiqbelgilash, ularnioshkorqilishuchun javobgarlikmexanizminiishlabchiqishmaqsadgamuvofiqhisoblanadi. Quyidagi chizmadakorxonatijoratsirlarinimuhofazaqilishmexanizminingasosiyelementlari keltirilgan.