I. Булим. Бухгалтерия хисоби

 
’yekti va ob’yekti. 
‘rsatgan xizmatlar tannarxi va boshqa faoliyat turlari to‘g‘risida ko‘plab 
ma’lumotlar zarur bo‘ladi. 
‘
‘
m
a
’
‘
g
t
a
’
‘
‘
m

---

34 
‘ra, buxgalteriya hisobi ma’lumotlari ikki turga bo‘linadi: moliyaviy 
ma’lumotlari; boshqaruv hisobi ma’lumotlari. 
m
a
’
m
a
’
m
a
’
‘
‘
‘
y
o
q
i
l
g
‘
m
a
’
t
a
’
‘
m
a
’
m
a
’
‘
g
‘
‘
‘
m
a
’
‘
ta’minot bo‘limi xodimlari va boshqa mutaxassislar kiradi.
‘z navbatida yana ikki guruhga bo‘linadi: 
‘
y
a
’
‘
m
a
b
l
a
g
‘
‘
‘
t
a
’
ma’lumotlaridan foydalanuvchilar buxgalteriya hisobining subyektlari 
Takror ishlab chiqarish jarayonlarida mehnat vositalari, mehnat 
buyumlari va jonli mehnat bilan bog‘liq bo‘lgan sarflar sodir bo‘ladi. 
Bizga ma’lumki, buxgalteriya hisobi bu jarayonlarda sodir bo‘layotgan 
moddiy va moliyaviy resurslarni harakatini, korxonalar faoliyatidagi 
passivlar va majburiyatlarda sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni qonuniyligini 
kuzatish va hujjatlashtirish asosida hisobga olish vazifasini bajaradi.
Har bir korxona ish boshlashidan avval mahsulot ishlab chiqarish 
jarayonida va faoliyatining boshqa sohalarida ishlatiladigan xom ashyo, 
material, yoqilg‘i, yarim tayyor mahsulotlar, ehtiyot qismlar, savdo-sotiq 
bilan shug‘ullanuvchi korxonalar esa tovarlar va boshqa moddiy 
qiymatliklarning zaruriy zahiralariga ega bo‘lishi shart. Bunday zahiralar 
korxonaning ta’minot bo‘limi tomonidan ta’minot jarayonida harid 
qilinadi. Ta’minot jarayonining obyektlari bo‘lib, xom ashyo, materiallar, 
yoqilg‘i, ehtiyot qismlar, mol yetkazib beruvchilar bilan bo‘ladigan 
hisob-kitoblar va boshqalar hisoblanadi. Bunday hisob-kitoblar 
buxgalteriya hisobi vositasida olib boriladi hamda nazorat qilinadi. 
Shuning uchun ham ta’minot jarayonini buxgalteriya hisobi predmeti, deb 
hisoblaymiz.
Ishlab chiqarish jarayonida mehnat qurollari, mehnat buyumlari va 
ishchi kuchi ishtirok etadi. Bunda ishlab chiqarish zahiralariga mehnat 
qurollari va ishchi kuchi vositasida ta’sir etib, mahsulot yaratiladi. 
Yangitdan yaratilgan mahsulotlarni tannarxini hisoblashga bo‘lgan 
zaruriyat, ishlab chiqarish jarayonida sarflangan barcha mehnat 
vositalarining (mashinalar, asbob uskunalar, xom ashyo, material, yarim 
tayyor mahsulotlar hamda arzon baholi va tez ishdan chiqadigan 
buyumlar) qiymatini hamda sarflangan ish vaqti davomida bajargan 
ishlarning puldagi miqdorlarini bilishga ehtiyoj tug‘diradi. Ishlab 

---

35 
chiqarish jarayonida ishtirok etayotgan mashinalar, asbob-uskunalar va 
boshqa mexanizmlarning eskirishini hisoblash, xom ashyo, materiallar, 
yarim tayyor mahsulotlar hamda arzon baholi va tez ishdan chiqadigan 
buyumlarni ishlab chiqarish davridagi harakatini (korxonaga kelishini, 
ishlab chiqarishga sarflanishini) va ishlab chiqarishda bajarilgan 
ishlarning miqdorini qayd qilish, ular ustidan nazorat olib borish 
buxgalteriya hisobi vositasida amalga oshiriladi. Shuning uchun ham 
mahsulot ishlab chiqarish, xizmatlar bajarish va mahsulotlar tannarxini 
kalkulyatsiya qilish buxgalteriya hisobining predmeti bo‘lib hisoblanadi.
Sotish jarayonida ishlab chiqarilgan tayyor mahsulot haridorlarga 
yuboriladi va buning evaziga korxonaga pul kelib tushadi. Sotish 
jarayonining obyektlariga quyidagilar kiradi: 
1.
Korxonaning tayyor mahsulotlarini omborlardagi harakatini hisobga 
olish va ularni ombordan haridorlarga yuborish; 
2.
Haridorlar va buyurtmachilar bilan bo‘ladigan hisob - kitoblar; 
3.
Moliyaviy natijalarni aniqlash; 
4.
Kassadagi pullar va bankdagi boshqa schyotlardagi mablag‘lar. 
Bunday hisob-kitoblar buxgalteriya hisobi vositasida olib boriladi va 
nazorat qilinadi. Shuning uchun ham sotish jarayoni buxgalteriya 
hisobining predmeti bo‘lib hisoblanadi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, korxonalar ixtiyoridagi xo‘jalik 
mablag‘lari va manbalarining hajmi, tarkibi, joylanish va tayinlanishi, 
ularning takror ishlab chiqarish jarayonlaridagi faoliyatlari davrida sodir 
bo‘ladigan hodisalar ta’sirida o‘zgaradi. Bu o‘zgarishlar buxgalteriya 
hisobida qayd qilib boriladi va korxonalar xo‘jalik faoliyatining 
moliyaviy natijalari aniqlanadi. 
O‘zbekiston Respublikasi “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi 
Qonunning 7-moddasida buxgalteriya hisobining obyektlariga “Aktivlar, 
majburiyatlar, xususiy kapital, zahiralar, daromadlar, xarajatlar, foyda, 
zararlar va ularning harakati bilan bog‘liq xo‘jalik operatsiyalari 
buxgalteriya hisobining obyektlaridir. Buxgalteriya hisobi obyektlari sin-
ushbu ta’rifni soddalashtirgan holda quyidagicha talqinda bayon etishni 
tavsiya 
etamiz: