I kirish. I. bob Asosiy qism

1.2.Ravon nutq mohiyati.
Ravon nutq mohiyati. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ayniqsa nisbatan nutqning ikki shaklini- dialogik va monologik shakllarini ko’rib chiqish lozim. Dialogik ikki yoki bir necha so’zlovchining biron-bir vaziyat bilan bo’g’liq mavzudagi fikrlarning holda, sintaksik jihatdan sodda bo’lgan darak, undov (iltimos, talab), so’roq gaplarning barcha turlari namoyon etilgan. Til vositalari imo-ishoralar, mimika bilan kuchaytiriladi. Tarbiyachi shunday vaziyatni yaratishi kerakki, unda bolalar turli xil vositalardan foydalangan holda dialog tuzish- so’rash, javob berish, tushuntirish, iltimos qilish, luqma tashlash va hokazolar zaruratiga duch kelsin. Ushbu maqsadda bolalarning oiladagi, maktabgacha ta’lim muassasadagi hyoti, uning do’stlari va kattalar bilan munosabatlari, uning qiziqishlari va taassurotlari bilan bog’liq turli xil mavzulardagi suhbat o’tkazishdan foydalanish lozim. Qayd etilgan malaka va ko’nikmalar monologik nutqni rivojlantirish uchun ham zarurdir.
Tengdoshlari bilan dialogik muloqotni yo’lga qo’yish uchun kooperativ tusdagi faoliyat muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur faoliyat asta-sekinlik bilan shakllanadi. Dastlab bolalar ro’y berayotgan hodisalarni sharhlagan holda, yaqinda turib harakat qiladilar. Ushbu vaziyatda nutq tengdosh bolaning mavjud bo’lishi va u bilan so’zlashish imkoniyati orqali rag’batlantiradi hamda u o’z faoliyatini rejalashtirish va tashkil etish, shuningdek, ijtimoiy muloqot o’rnatish funksiyasini bajaradi.
Bolalar o’rtasidagi muloqot asosan amaliy xususiyatga ega. Dialog ko’pincha shunday shaklga olib boriladiki, bunda bola sherigining qisqa luqmalariga harakat bilan javob beradi yoki ro’y berayotgan hodisaga nisbatan o’z munosabatini nonutqiy vositalar yordamida ifodalaydi. Ular orqali bolalar bir-biriga e’tibor berishni, do’stlarini tovushidan bilib olishni, tashqi ko’rinish detallarini sezishni, nutqiy muloqot qilishni o’rganadigan ko’plab xalq o’yinlari mavjud.
Dialog muloqotini yo’lga qo’yish uchun stol o’yinlari va chop etilgan (“loto”,”domino”) o’yinlardan foydalanish tavsiya etiladi. Juft bo’lib o’ynashda bolalar dialogik hamkorlik qilish usullarini: navbatga rioya qilish, bir-biriga xushmuomalalik bilan murojaat qilish, o’z nuqtayi nazarini dalil-isbotlar bilan himoya qilish, fikrlarini sherigi bilan muvofiqlashtirishni o’rganadilar. Bunday o’yinlarda biluvchanlikning asosi sifatida mutqiy topshiriqlarning har xil turlari ishtirok etishi mumkin, masalan: berilgan tovushli so’zlarni tanlab olish, akustik va artikulatsion jihatdan bir biriga yaqin bo’lgan tovushlarni tabaqalashtirish, umumlashtiruvchi nomlarni tasniflash, rasmlar turkumi asosida birgalashib hikoya qilish va h.k.