I Maidə Surəsi 55-56

"Və əvvəldən havalanmış, bir çoxlarını sapdırmış və düz yoldan çaşmış

olan bir qövmün kefi istəklərinə uyğun gəlməyin." Ayənin axışından aydın olduğuna

görə burada eqoist istəklərinə uyğun gəlilməsi qadağan edilən qövmdən

məqsəd, özlərinə uyğun gəlilən, fikirlərinə və əmrlərinə itaət

edilən kəslərdir. Buna görə, bunların havalanmış olmaları, öz

fikirlərinə bağlılıqları üzündən olarkən bir çoxlarını sapdırmış

olmaları da başqalarının onlara uyğun gəlmələri yolu ilə reallaşmaqdadır.

Düz yoldan çaşmış olmaları isə, öz sapmalarının və başqalarını

sapdırmalarının nəticəsidir. Bu, pozğunluq üstünə pozğunluqdur.

Yenə ayənin axışından aydın olduğuna görə, bu qövmdən məqsəd

bütpərəstlərdir. Çünki ayənin axışından aydın olan, yalnız Peyğəmbərimizin

(s. a. a) zamanındakı Ehlikitaba deyil, bütün zamanların

Ehlikitabına istiqamətlidir. Əgər xitab yalnız Peyğəmbərimizin

zamanındakı Ehli-kitaba istiqamətli olsaydı, ayənin sonrakı

Ehlikitaba köhnə atalarına uyğun gəlməyi qadağan etdiyi düşünülə bilərdi. [Lakin

xitab bütün zamanların ki-tapın əhlinə istiqamətli olduğu üçün uyğun gəlilməməsi

istənənlərin bütpərəstlər ol-duğu nəticəs(n)i çıxır.]

"Yəhudilər, 'Üzeyr, Allahın oğuludur' dedilər. Xristianlar da

'Məsih, Allahın oğuludur' dedilər. Bunlar onların ağızlarında

geveledikleri (dayaqsız) sözlərdir. (Belə deməklə) daha

əvvəlki kafirlərə etina edirlər." (Tövbə, 30) ayəs(n)i də bu ehtimalı

gücləndirməkdə, hətta ona dəlil meydana gətirməkdədir.

Beləcə burada, Quranın işarə etdiyi bir tarixi analiz gerçəyi

ilə qarşı-qarşıyayıq. Bu tarixi gerçək budur: Atalıq və oğulluq kimi

pozğun doqmalar Yəhudilərin və Xristianların inanc sistemlərinə

özlərindən əvvəl yaşamış bütpərəstlər tərəfindən sızmışdır. Bu

kitabın üçüncü dərisində Al/götürü İmran surəsində iştirak edən Hz. İsa ilə əlaqədar

hekayələrin araşdırılması əsnasında bu görüşün, Hind və Çindəki

Brahman və Budist bütpərəstlərin sözləri və fikirləri arasında yer/yeyər

106 ..................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

al/götürdüyünü ifadə etmişdik. Köhnə Misirlilər ilə digər bütpərəstlər arasında

də bu cür pozğun görüşlərə rast gəlinmişdir. Nə var ki bu görüş, kitablı

dinlərə öz dəvətçilərinin əliylə dini bir örtüyə soxularaq sızdırılmışdır.

Beləcə tövhid dini adını daşıyan bir bütpərəstlik ortaya

çıxmışdır.

"İsrailoğullarından kafir olanlar Davudun və Məryəm oğulu İsanın diliylə

lənətləndi... Etdikləri nə pis bir şey idi!" Bu ayələrdə,

İsrailoğullarından kafir olanların öz peyğəmbərlərinin dili ilə

lənətləndiyi bildirilir. Burada, bu ayələrdə Allahın kafir olduqlarını

bildirdiyi Yəhudilərə istiqamətli bir tariz vardır. Onların öz peyğəmbərlərinin

qarğışı ilə lənətləndikləri ifadə edilir. Buna səbəb

olaraq da, onların öz peyğəmbərlərinə qarşı gəlmələri və davamlı

Allahın sərhədlərini tapdalamaları göstərilir. "Onlar, işlədikləri

pisliklərdən bir-birlərini çəkindirməzdilər." ifadəsi, "və sərhədləri

tapdalayırdılar." ifadəsinin şərhi mahiyyətindədir.

"Onların çoxunun kafirləri dost əldə etdiklərini görərsən..." Bu ifadə,

onların Allahın qoyduğu sərhədləri tapdaladıqlarını göstərən konkret bir

nümunə verir. Çünki onlar əgər gerçək mənada dinlərinə dəyər

versədilər, ona bağlı olarlar və onun çəkdiyi sərhədləri tapdalamazdılar.

Bunun gərəyi tövhid inancına bağlı olanları dost əldə edib Allahı inkar

edənlərdən uzaq dayanmalarıdır. Çünki bir cəmiyyətin müqəddəs dəyərlərinin

düşmənləri eyni zamanda o cəmiyyətin də düşmənləridir. Əgər

o cəmiyyət, müqəddəs dəyərlərinin düşmənlərini sevər, dost əldə etsə

bu tutum, o cəmiyyətin müqəddəs dəyərlərindən üz çevirdiyini, onlardan

qopduğunu göstərər. Çünki düşmənin dostu düşməndir. Bunun

arxasından onlar, "Özlərinin özləri üçün hazırladıqları

şey, nə pisdir." ifadəsi ilə tənqid edilirlər.

Özləri üçün hazırladıqları şeydən məqsəd, nəfslərinin arzusuna

uyğun gələrək kafirləri dost əldə etməkdir. Bu davranışın qarşılığı və

cəzası bu oldu: "Allah onlara qəzəb etmiş və davamlı əzabda qalıcıdırlar."

Bu ayədə davranışın nəticəs(n)i və cəzası davranışın özü

yerinə qon/qoyulmuşdur. Bununla da adamların bu davranışı etməklə

sanki bu davranışın cəzasını özləri reallaşdırmış, hazırlamış

olduqları vurğulanır.

"Əgər onlar Allaha, Peyğəmbərə və ona endirilənə inansadılar, onları

(kafirləri) dost əldə etməzdilər. Lakin onların çoxu fasiq (yoldan çıxmış)

kəslərdir." Yəni, bu özlərinə müqəddəs kitab verilənlər Allaha,

Maidə Surəsi 68-86 ............................................................ 107

Məhəmməd Peyğəmbərə (s. a. a) və ona endirilən müqəddəs kitaba və ya

məsələn öz peyğəmbərləri Musaya və məsələn ona endirilən

Tövrata inansadılar, o kafirləri dost əldə etməzdilər. Çünki iman, digər

səbəbləri təsirsiz hala gətirər. Lakin onların çoxu fasiq, yəni

iman etməməkdə inadla müqavimət göstərən kəslərdir.

Təfsirçilər bu ayə üçün başqa bir şərh tərzini olabiləcək görmüşlər.

Buna görə, "qanı" və "yuminune" hərəkətlərindəki əvəzliklər

ilə "ittehazuhum" ifadəsindəki "hum" əvəzliyi, (bir əvvəlki ayədəki)

"ellezinə keferu=kafirleri" ibaresine dönükdür. O zaman ayənin mənas(n)ı

belə olar: "Əgər Ehlikitabın dost əldə etdiyi o kafirlər Allaha,

Peyğəmbərə və Qurana inansadılar, Ehlikitap onları dost

əldə etməzdi. Onları dost əldə etmələrinin səbəbi, onların kafir olmasıdır."

Bu şərh tərzi həddi şəxsində qorxusuz olsa da "Lakin onların

çoxu fasiq (yoldan çıxmış) kəslərdir." ifadəsindəki söz axışı

dəyişməsi ilə uyğunlaşmaz.

"İnsanlar arasında möminlərə düşmənlikdə ən şiddətli olanların,

Yəhudilər və Allaha ortaq qaçanlar olduğunu görərsən. Möminlərə sevgi tərəfindən

ən yaxın olanların da, 'Biz Xristianıq' deyənlər olduğunu görərsən."

Daha əvvəlki ayələrdə ümumiyyətlə Ehlikitabın ortaq pislikləri

ilə bunların bəzi seqmentlərinin xüsusi pislikləri açıqlanmışdır. Məsələn

Yəhudilərin "Allahın əli qolu bağlıdır." şəklindəki və Xristianların,

"Allah Məryəm oğulu Məsihdir." formasındakı sözləri xatırladılmışdır.

Bu ayələrdə isə, bu iki qrupdan hər birinin möminlərə və möminlərin

dinlərinə qarşı geyindikləri xüsusi rəftarlarına diqqət çəkilmiş,

bunların tutumlarına müşriklərin tutumu da əlavə olunmuşdur. Beləcə

Müsəlman olmayan ümmətlərin İslam ilə aralarındakı yaxınlıq

və uzaqlıq mövzusu haqqında son söz deyilmişdir.

Bu son söz budur: Xristianlar, bu ümmətlərin sevgi tərəfindən Müsəlmanlara

ən yaxın olanı və İslamın haqq çağırışına qulaq asmağa

ən uyğun olanıdırlar.

Xristianların, Müsəlmanlara ən çox simpatiya bəsləyən seqment

olaraq sayılmalarının səbəbi, bir sonrakı "Peyğəmbərə endiriləni

eşitdikləri zaman, gerçəyi tanımalarının nəticəs(n)i olaraq gözlərindən

yaşlar axarkən..." ayəsində aydın olacağı üzrə bunların arasında

Peyğəmbərə (s. a. a) iman edənlərin ol/tapılmasıdır. Lakin

əgər bir qrup Xristianın iman etmiş olması onların bütünü haqq

108.................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

qındakı bu optimist yanaşmas(n)ı haqlı çıxara bilsəydi, Yəhudilərin və

müşriklərin də Xristianlar kimi sayılmaları və onlar üçün də eyni optimist

yanaşmanın mənimsənməsi lazım idi. Çünki Yəhudilərdən

bir qrup da Müsəlman olmuşdu. Abdullah b. Salam və yoldaşları

kimi. Ərəb müşriklərinin bir hissəs(n)i də Müsəlman olmuşdu. Üstəlik

bunlar ogünkü Müsəlman əhalinin əksəriyyətini meydana gətirirdilər.

O halda Xristianlara, "Peyğəmbərə endiriləni eşitdikləri zaman..."

ayəs(n)i kimi bir ifadə ilə xüsusiyyət tanınıb Yəhudilər ilə müşriklərə

belə bir xüsusiyyət tanınmaması, Xristianların İslam çağırışını gözəl

bir şəkildə qarşıladıqlarını və Peyğəmbərin dəvətinə razılıq etdiklərini

göstərər. Halbuki onlar dinlərinə bağlı qalıb/qəlib cizyə vermək ilə

İslamı qəbul etmək və ya döyüşmək qəşəngləri arasında sərbəst

buraxılmışlar idi.

Amma müşriklərin vəziyyəti belə deyildi. Onlardan qəbul edilə biləcək

tək davranış, İslam çağırışını qəbul etmək idi. Buna görə onlardan

çox adamın iman etməsi, bu çağırışı gözəl bir şəkildə qarşıladıqlarını

göstərməz. Üstəlik onların Peyğəmbərimizə (s. a. a) çəkdirdikləri

əziyyətlər, Müsəlmanlara etdikləri nəşr/təzyiqlər və kobudluqlar

bilinməkdədir.

Yəhudilər də elə. Onlar da eynilə Xristianlar kimi dinlərinə

bağlı qalıb/qəlib Müsəlmanlara cizyə vermə arasında sərbəst buraxıldıqları

halda Müsəlmanlara təpədən baxmağı davam etdirdilər, fanatizmlərini

gücləndirdilər, hiylələrə və intriqalara müraciət etdilər, verdikləri sözləri

tapdaladılar, Müsəlmanlara qarşı hamı/həmişə fürsət gözlədilər, onlara

hamı/həmişə iztirab və acı/ağrılı daddırdılar.

Xristianlar ilə Peyğəmbərimiz (s. a. a) və İslam çağırışı arasındakı

bu yaxınlıq və buna qarşılıq Yəhudilər ilə müşriklərin sərgilədikləri

itaətsizlik və fanatizm Peyğəmbərdən sonra da eynilə davam

etdi. Daha sonrakı əsrlərdə bir çox Xristian qrup İslamın çağırışını

qəbul edərkən Yəhudilər ilə bütpərəstlərdən Müsəlman olanlar

az sayda qaldılar. Bu seqmentlərin ayədə haqqında danışılan xüsusiyyətlərini

tarix boyunca davam etdirmələri Quranın onlar haqqındakı hökmünün

doğruluğunu sübut etməkdədir.

Bilindiyi kimi, "İnsanlar arasında möminlərə düşmənlikdə ən/en

şiddətli olanların..." ayəs(n)i, ümumi bir qaydas(n)ı xüsusi bir xitab çərçivəsində

ifadə edir. Bunun bənzəri, daha əvvəlki "Onların çoxunun

Maidə Surəsi 68-86 .......................................... 109

kafirləri dost əldə etdiklərini görərsən." və "Onların çoxunun günaha...

qaçdıqlarını görərsən." ayələridir.

"Bu, onların arasında keşişlər və rahiblərin mövcudluğundan və onların

böyüklük göstərmədiklərindən ötəridir." Ayədə keçən "kıssis" sözü

"keşiş" sözünün Ərəbcələşdirilmiş formasıdır. Yenə ayədə

iştirak edən "ruhanilər" sözü "rahib" sözünün çoxluğudur, bəzən

tək olaraq da istifadə edilər. Ragıp İsfahani belə deyir:

"Rehbet və Ruhb, çəkinməklə birlikdə olan qorxu deməkdir...

Terehhub, tapınma deməkdir. Rehbaniyet (ruhbaniyet), həddindən artıq qorxudan

qaynaqlanan tapınmada çox irəli getmək mənasını verər.

Uca Allah 'Onların uydurduğu rehbaniyet...' deyə buyurmuşdur.

'Ruhanilər' sözü həm çoxluq, həm də tək olaraq istifadə edilər. Onu

tək olaraq istifadə edənlər çoxluğunu 'rehabin' şəklində gətirərlər."

(Ragıpdan alınan götürmə burada sona çatdı.)

Uca Allah, Xristianların möminlərə ən çox yaxınlıq göstərən,

ən çox simpatiya bəsləyən seqment olmalarını, Yəhudilərdə və

bütpərəstlərdə ol/tapılmayan bu üç səbəb ilə izah edir: 1) Xristianlarda

alimlər vardır. 2) Xristianlarda rahiblər və zahitler vardır.

3) Xristianlar böyüklük göstərən və başqalarını xor görən bir

seqment deyildirlər. Bunlar onların xoşbəxtliyi əldə etməyə hazırlıqlı

olmalarının açarlarını meydana gətirərilər.

Söyləmək istədiyimiz budur: Dini həyatın xoşbəxtliyi, elmə söykənən

saleh əməl ilə reallaşar. Başqa bir deyişlə bu xoşbəxtlik, haqqın

qəbul edilməsi və buna uyğun əməllərin edilməsi deməkdir.

Bunun üçün dinin həqiqətinin yəni haqq dinin idrak edilməsini təmin edəcək

məlumata ehtiyac vardır.

Haqqa uyğun əməl etməyə hazır hala gəlmək üçün haqqı idrak

etmək tək başına kafi deyil. İnsanın nəfsindəki yaxşı əməl

etməyi maneə törədən xüsusiyyətin də ortadan qalxması lazımdır. Bu maneə,

fanatizm və bənzəri səbəblərlə böyüklük göstərərək haqqdan yüz/üz

çevirməkdir. İnsan əgər faydalı məlumat ilə bəzənər və haqqa qarşı böyüklük

göstərməyi buraxıb haqqa qarşı insaflı davranmağı qanun əldə etsə,

haqq uyğun olaraq əməl etməyə hazır hala gələr.

Tək bunun üçün mühitin buna tərs olmaması şərtdir. Çünki

əməllər və davranışlarda mühitin davranışa uyğunluğunun təsiri

böyükdür. Cəmiyyətin ümumisinin bütünü bəzi davranışları be

110 ........................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

nimsemesi, fərdlərini onlara uyğun şəkildə yetişdirməsi və fərdlərin

bu qəlibləşmiş davranışları ənənə halına gətirərək nəsildən

nəsilə köçürməsi vəziyyətində, bu davranışlar xoşbəxtliyi pozan zərərli

davranışlar olsa belə, fərdlər bunların üzərində düşünməyə, onları

irdələməyə və onlardan xilas olmağa fürsət tapa bilməz.

Faydalı davranış qəlibləri üçün də eyni şey söz mövzusudur. Əgər

faydalı və yaxşı işlər bir cəmiyyətdə yerləşsə, fərdlərin onları buraxması

çətin olar. Necə ki "Vərdiş, ikinci bir təbiətdir." deyilmişdir. Bundan

ötəri bir fərdin köhnəyə zidd ilk davranışı etməsi son dərəcə

çətindir. Eyni zamanda bu ilk zidd davranış, fərdə belə etmənin

mümkün olduğunu göstərər. Sonra bu zidd davranışın hər təkrar

edilişi, işi asanlaşdıran və çətinliyin nisbətini salan yeni bir addım

olar.

Bu səbəblə insan, hər hansı bir davranışın faydalı və haqq olduğunu

qavrayıb haqqa qarşı gəlib böyüklük göstərmə duyğusunu məğlub et/yeyilərək

içindəki inadı söküb atdığında, onun üçün ən təsirli dəstək, bir

başqasının o davranışı etdiyini görmək və beləcə özünün eyni

davranışı edə biləcəyini anlamaqdır.

Bundan bu aydın olur: Bir cəmiyyətin haqqı qəbul etməyə hazır

hala gələ bilməsi üçün əvvəlcə haqqı bilən və öyrədən alimlərə sahib

olması lazımdır. Arxasından haqqa uyğun davranan qabaqcıl kəslərin

ol/tapılması lazımdır. O sayədə sıravi xalq, o davranışın edilə biləcəyini

qavrayar və gözəl olduğunu görər. Bunların yanında sıravi

xalqın, haqq ortaya çıxdığında ona boyun əyməyə, ondan yüz/üz

çevirməməyə alışması lazımdır.

İşdə bundan ötəri uca Allah, Xristianların dinin haqq çağırışını

qəbul etməyə yaxın olmalarının səbəbi olaraq onların arasında

keşişlər ilə rahiblərin ol/tapılmasını və onların böyüklük göstərmədiklərini

göstərir. Buna görə onların arasında özlərinə

haqqın və dini məlumatların əhəmiyyətini davamlı olaraq sözlə xatırladan elm

adamları ol/tapıldığı kimi onlara Rəblərinin ucalığını, dünyəvi

və ührəvi xoşbəxtliklərinin əhəmiyyətini əməlləri ilə xatırladan rahiblər

də vardır. Ayrıca onlar haqqı qəbul etməyi maneə törədən itaətsizlikdən

də uzaqdırlar.

Yəhudilərə gəlincə, hərçənd onların arasında da məlumat sahibi din

adamları vardır. Amma onlar itaətsiz və qürurludurlar. İnadları və