I Maidə Surəsi 55-56

470................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

nız. Mənim içinsə Allah qatında məni yedirib içirib doyuracaq bir

şeylərim var.' dedi." [Tehzib'ül-Ahkam, c. 4, s. 307, az bir fərqlə]

175- Mekarim'ul-Ahlak adlı əsərdə verilən məlumata görə, Peyğəmbərimiz

(s. a. a) çox vaxt hərisə yer/yeyər və sahuru da onunla

edərdi. [s. 29]

176- Məhrum La Yahzuruh'ul-Fakih adlı əsərdə belə rəvayət edilər:

"Peyğəmbərimiz (s. a. a) ramazan ayı girdiyində, əlindəki bütün əsirləri

sərbəst buraxar və bütün dilənçilərə sədəqə verərdi." [c. 2, s. 61,

h: 10]

177- Daaim'ul-İslam adlı əsərdə İmam Əlidən (ə.s) belə rəvayət

edilər: "Ramazanın son on günündə Rəsulullah (s. a. a) yatağı,

döşəyi dürer və özünü ibadətə verərdi. Ramazanın iyirmi üçüncü

gecəsi ailə fərdlərini oyandırar və oyanmayanların üzlərinə su səpərdi.

Hz. Faydıma (ə.s) də o gecə ailəsinin heç bir fərdini yatırtmazdı.

Yatmasınlar deyə o gün onlara az yemək yediyərərdi. O gecəyə gündüzdən

hazırlanar və 'Gerçək məhrum, bu gecənin xeyirindən məhrum

olandır.' dərdi/deyərdi." [c. 1, s. 289]

178- əl-İnandırıcı' adlı əsərdə belə iştirak edər: "Qurban Bayramında

namazdan sonra, Ramazan Bayramında isə namazdan əvvəl bir

şeylər yemək sünnədir." [s. 46]

Peyğəmbərimizin (s. a. a) Quran oxuma və dua mövzularındakı

ədəbi

179- Peyğəmbərimizin (s. a. a) Quran oxuma və dua mövzularındakı

ədəbi haqqında, Şeyx Tusi əl-Mecalis adlı əsərində öz

rəvayət zənciriylə Ebu'd-Dünya'dan İmam Əlinin (ə.s) belə buyurduğu-

nu rəvayət edər: "Peyğəmbərimizi (s. a. a) Quran oxumaqdan

saxlayan tək hal qüslsüzlük idi."

180- Mecma'ul-Beyan adlı əsərdə Ümmü Sələmədən belə

nekleder: "Peyğəmbərimiz (s. a. a) Quran oxuyarkən hər ayənin sonunda

ara verərdi." [c. 10, s. 378]

181- Əbul-Futuh Təfsirində belə nəql edilir: "Peyğəmbərimiz

(s. a. a) 'Musebbihat' deyə xatırlanan surələri oxumadan yatmazdı və

'Bu surələrdə min ayədən daha fəzilətli bir ayə var.' dərdi/deyərdi. (İmamdan)

'Musebbihat surələri hansı surələrdir?' deyə soruşmaları üzərinə,

'Bunlar Hədid, Həşr, Səff, Cümə və Təğabun surələridir.' qarşılığını

vermişdir." [c. 11, s. 30]

Mən deyərəm ki: Bu rəvayətə, Mecma'ul-Beyan adlı əsərdə də

İrbaz b. Sariyedən nəql edilərək yer verilmişdir. [c. 9, s. 226]

Maidə Surəsi 116-120 .......................................................................................... 471

182- İbni Əbu Respublikanın et-Dürer'ül-Leali adlı əsərində Cabirdən

belə nəql edər: "Peyğəmbərimiz (s. a. a), 'Tebareke (Mülk) və

Əlif Lam Mim Endirmə [Səcdə]' surələrini oxumadan yatmazdı.

183- Mecma'ul-Beyan adlı əsərdə belə keçər: Hz. Əlidən (ə.s)

bir hədisində belə rəvayət edilmişdir: "Peyğəmbərimiz (s. a. a), 'AL/GÖTÜRə'

surəsini oxumağı sevərdi. İlk dəfə 'Subhane Rabbiy'el-A'la (uca

Rəb-bim nöqsanlıqlardan münəzzəhdir.)' deyən adam Mikayıldır."

[c. 10, s. 473]

Mən deyərəm ki: Bu rəvayətin baş tərəfi et-Dürr'ül-Mensur'dan

nəql edilərək Bihar'ul-Envar adlı əsərdə iştirak etmişdir. Peyğəmbərimizin

(s. a. a) Quran oxuyarkən, ya da bəzi surələri və ya müəyyən ayələri

oxuyarkən nə dediyi haqqında başqa rəvayətlər vardır. İstəyənlər

onların ol/tapıla biləcəkləri qaynaqlara müraciət edə bilərlər.

Peyğəmbərimizin (s. a. a) Qurana sarılmağa, mənas(n)ı üzərində

düşünməyə, göstərdiyi yolu izləməyə, onun nuru ilə işıqlanmağa

təşviq edən bir çox danışmaları və şərhləri vardır. Peyğəmbər

əfəndimiz (s. a. a) insanlara təlqin etdiyi kamalların qabaqcılı və hər

xeyirə doğru qaçanların qabaqda gələni idi. Məşhur rəvayətə görə o,

"Hud surəsi saçlarımı ağartdı. "1 deyən adamdır. Rəvayətə göre2 İbni

Məsud belə dedi: "Bir dəfə Peyğəmbərimiz (s. a. a) mənə

Qurandan bir neçə ayə oxumamı əmr etdi. Mən də ona Yunus surəsindən

bir parça oxudum. "Orada insanların bütünü gerçək

mövlaları olan Allaha çevirilərlər..." (Yunus, 30) ayəsinə sıra gəldiyində,

mübarək gözlərinin yaşlarla dolduğunu gördüm."

Bu saydıqlarımız, 3 Peyğəmbərimizin (s. a. a) sünnələrindən və

ədəblərindən seçmələrdir. Bunların çoxu haqqında Şiə və Sünni

qaynaqlardan gələn çox sayda rəvayət və hər iki məzhəbə aid kitablarda

təkrarlanan nəqllər vardır. Quran bu sünnələri və ədəbləri

təsdiq etməkdə, heç birini rədd etməməkdədir. Hidayət edən Allahdır.

1- Rəsulu Əkrəm (s. a. a) bu sözüylə, uca Allahın Hud surəsindəki bu ayəsinə

işarə etməkdədir: "O halda... əmr olunduğun kimi dümdüz ol." (Hud, 112)

2- Bu hadisə burada, öz orijinal nəqliylə deyil, mənas(n)ı olaraq yer verilmişdir.

3- Biz bütün bu hədisləri, Peyğəmbərimizin sünnə və ədəbi ilə əlaqədar olaraq

əvvəllər yazdığımız "Sünen'ün-Nebi" adlı kitabımızdan nəql etdik.

472 ............................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

KÖLƏLİK VƏ KÖLƏLƏŞDİRMƏ HAQQINDA

Qurani Kərimin "Əgər onları əzaba çarpdırsan, onlar sənin

qullarındır." (Maidə, 118) ifadəsi, köləliyin və qulluğun mənasını açıqca

ortaya qoyan bir cümlədir. Hərçənd Quranda bu mənas(n)ı ehtiva edən

ayələrin sayı çoxdur, amma bu ayə bu mövzuda ağla uyğun bir səbəb

gətirir və bu səbəb bu gerçəyi ortaya qoyur: Əgər ortada

bir qul varsa, ağıl bunu qəti olaraq qəbul edər ki onun əfəndisi,

onun üzərində əzaba çarpdırma qənaətində ol/tapıla bilər.

Çünki əfəndisi onun malikidir.

Ağılın qul haqqında əzabı caiz görməsi və ağır qənaətləri mübah

etməsi, ancaq ağır olmayan digər qənaətləri mübah görməsindən

sonra söz mövzusu ola bilər. Buna görə əfəndi, qulu üzərində

dilədiyi zaman və dilədiyi kimi qənaətdə ol/tapılmağa səlahiyyətlidir. Ağılın

bu mövzuda istisna etdiyi qənaətlər, yalnız çirkin gördüyü qənaətlərdir.

Bunları caiz görməməsi, bu qənaətlərin özlərinin

çirkin, iyrənc olmalarından qaynaqlanar. Yoxsa qul, qul olması hasebi

ilə əfəndinin hər cür qənaətinə açıqdır.

Bunun lazımlı etdiyi nəticə, qulun öhdəçiliklərində əfəndisinə

itaət etməsi, əfəndisinin istəklərinə uyğun gəlməsidir. Qul, əfəndisinin

razı ol-madığı heç bir işdə öz başına hərəkət etmə haqqına

sahib deyil. Necə ki bu ayələrdə bu gerçəyə qismən işarə edilir:

"Əksinə (onlar) şərəfli, qiymətli qullardır. ONdan əvvəl söz

söyləməzlər və onlar, yalnız ONun əmri ilə hərəkət edərlər."

(Ənbiya, 26-27) "Allah, heç bir şeyə gücü çatmayan və başqasının

malı olan bir kölə ilə qatımızdan özünə verdiyimiz gözəl ruzidən

gizli və açıq olaraq xərcləyən (azad) bir kimsəni misal verər. Heç

bunlar bir olarlarmı?" (Nəhl, 75)

Quranın işığında köləlik və qulluq məsələsini müxtəlif istiqamətləri ilə

bir neçə hissə halında araşdırmaq yerində olar:

1- Uca Allaha Qulluğu Əsas Qəbul etmək

Quranda insanları Allahın qulları sayan bir çox ayə vardır.

İslam çağırışı bu təməl əsasa söykən/dözər: "İnsanlar quldur və Allah onların

gerçək mövlaları, əfəndiləridir. Hətta bunun da kənarında göylərdəki

və yerdəki varlıqların bütünü qul olaraq adlandırılar. Çox sa

Maidə Surəsi 116-120 .................................................. 473

yıdaki mələklər ilə cinlər bu varlıqlara nümunədir. Bu ayədə

buyurulduğu kimi: "Göylərdə və yerdə ol/tapılanların bütünü Rəhmana

qul olaraq gələcəklərdir." (Məryəm, 93)

Heç şübhəsiz, uca Allaha ubudiyet (qulluq) anlayışı, obyektiv

bir analizə, yəni sözün özündən əldə edilən mənasının analizinə

söykən/dözər. Belə ki: Əvvəl ubudiyetin (qulluğun) mənas(n)ı təməl

elementlərinə çöümleniyor. Arxasından təməl anlama əlavə olunan,

çoxluq xüsusiyyətindəki xüsusiyyətlər atıldıqdan sonra gerçək xüsusiyyətinin

ağıllı varlıqlarda sabitləşdiyinə hökm edilir.

Belə ki, insanlar arasında qul-kölə deyə adlandırılan fərdlər

vardır. O fərdlərin bu adla xatırlanmalarının səbəbi başqalarının mülkü

olmalarıdır. Bu mülkiyyət, kölənin maliki və əfəndisi olan o başqalarına

kölə ilə əlaqədar istədiyi kimi qənaətdə ol/tapılma imkanı verir

və kölənin müstəqil iradəsini mütləq mənada ortadan qaldırır.

Əgər bu məna üzərində yaxşı düşünülsə insanın, daha doğrusu

bütün şüurlu və iradə sahibi varlıqların gerçək mənas(n)ı ilə uca Allahın

qulları, kölələri olduğuna hökm edilər. Çünki Allah, mülkiyyətin

gər-çək mənas(n)ı ilə mülk olaraq adlandırılan bütün obyektlərin

malikidir. Heç bir obyekt özündən və ya başqasından qaynaqlanmış

olaraq heç bir şeyə, məsələn faydaya, zərərə, ölümə, həyata,

təkrar dirilməyə malik deyil. Varlıq aləmində heç bir obyekt nə

şəxsi, nə sifəti və nə də hərəkəti ilə müstəqil deyil. Yalnız Allahın

özünə bağışladığı qədəri ilə bir şeylərə malikdir. Amma bu mülkiyyət,

Allahın mülkiyyətini ortadan qaldırmaz, mülkiyyəti Allahdan

başqasına keçirməz. Başqa bir deyişlə, varlıqlara verdiyi mülklərin

əsl maliki və onlara təqdim etdiyi gücün əsl sahibi Allahdır. O hər şeyə

qadirdir və hər şeyi əhatə etmişdir.

İşdə qulların, Allahın teşrii iradəsinə boyun əymələri lazımlılığının

səbəbi, bu gerçək nüfuz və bu həqiqi mülkiyyətdir. Bu

yüzdən qullar Allah tərəfindən öz işilərini nizama soxan iki dünyalarının

xoşbəxtliyini təmin edəcək olan dini qaydalara və Şəri qadağan edərə

boyun əyməklə öhdəçiliklidirlər.

Qısacası Allah, qullarının yaratma mülkiyyətlə malikidir. Onlar bu

səbəb ilə ONun təqdirinə istər istəməz boyun əyən qulları olarlar.

ONU tanımaları və ya bilməmələri, öhdəçiliklərinə itaət et

474.................................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

meleri və ya üsyan etmələri bir şeyi dəyişdirməz. Yenə Allah teşrii

mülkiyyət mənasında da onların malikidir. Bu səbəb ilə ONun

əmrlərini dinləyib ONA itaət etmələri, pisliklərdən qaçınıb ONA

qulluq etmələri lazımdır.

Bu maliklik və əfəndilik, hökm etibarı ilə insanlar arasında

suveren olan mülkiyyətdən və əfəndilikdən və bu əfəndiliyin əleyhdarı

olan digər qulluq növündən bu baxımdan ayrılar: Uca Allah, mütləq

olaraq yaratma mənada malik olduğu üçün, ONun xaricində bu mənada

başqa bir malik olmadığı üçün teşrii qulluq mərhələsində onun

xaricində bir əfəndi əldə etmək, ONdan başqa birinə qulluq etmək

caiz deyil. Necə ki uca Allah, "Rəbbin, yalnız özünə qulluq

etmənizi... əmr etdi." (İsra, 23) buyurur. Amma insanlardan olan

digər əfəndilər belə deyil. İnsanlar arasındakı mülkiyyət, üstünlük

metodlarından hər hansı biri ilə üstünlük quranlara aid olar.

Bunun yanında insanlar Allahın mülkü olmayan heç bir şeyə

sahib olmadıqlarından, varlıqları mülk olan və olmayan deyə ikiyə

ayrılmadığından, əksinə yaratma mənada şəxsləri ilə, sifətləri ilə,

halları və davranışları ilə bir bütün olaraq Allahın mülkü olduqlarından,

teşrii mülkiyyət də bunu izləmiş [səbəbindən onlar Allahın

teşrii mülkiyyətinin də daxilindədirlər] və bu (teşrii) mülkiyyət gərəyi

onlar üzərində qulluğun davamına və bu və ya bu baxımdan özləri

ilə əlaqədar olan hər sahəs(n)i əhatə etdiyinə hökm edilmişdir. Buna görə

özləri ilə əlaqədar sahələrin bir hissəs(n)i ilə ONA qulluq etmələri söz

mövzusu edilə bilməz. Məsələn dilləri ilə Allaha qulluq edib əlləri ilə

etməmələri düşünülə bilməz. Qulluqlarının bir hissəsini Allaha və

digər bir hissəsini Allahdan başqasına yönəltmələri də olacaq

şey deyil. Amma insanlar arasında etibarlı olan əfəndilikdə vəziyyət

belə deyil. Çünki ağıl gərəyi insandan əfəndi, hər istədiyini

edə bilməz. Bunun üzərində yaxşıca düşünün.

Bu ayələrin və bənzərlərinin mütləqliyinin dəlalət etdiyi gerçək

işdə budur: "Sizin ONun xaricində bir vəliniz və şəfaətçiniz yoxdur."

(Səcdə, 4) "O, özündən başqa ilah olmayan Allahdır. İlkdə

də, sonda da (dünyada da, axirətdə də) həmd ONA məxsusdur.

Hökm də Onundur." (Qəsəs, 70) "Göylərdə və yerdə ol/tapılanların

hamısı Allahı təsbeh edərlər. Mülk ONundur, həmd ONA məxsusdur.

O hər şeyə qadirdir." (Təğabun, 1)

Maidə Surəsi 116-120 ............................................................. 475

Qısacası uca Allah üçün etibarlı olan qulluğun analıdıq bir mənas(n)ı

vardır. Bu məna insanların cəmiyyətlərində etibarlı saydıqları

qulluqdan, köləlikdən alınmışdır. Bu təşkilatın insan cəmiyyətlərində

olan bir dayağı vardır. İndi bu dayağın nə olduğunu görək.

2- İnsanın Kölələşdirilməsi və Səbəbləri

Təxminən yetmiş il əvvəlinə qədər kölələşdirmə, kölə əldə etmə

ənənəs(n)i insan cəmiyyətlərində etibarlı idi. Bəlkə də indiki vaxtda da

bəzi uzaq və primitiv Afrika və Asiya qəbilələri arasında etibarlıdır. Kölə

və nökər əldə etmək, başlanğıcı müəyyən olmayan bir tarixdən bəri köhnə

qövmlər arasında məşhur idi. Bu ənənənin millətlər arasında etibarlı,

özünə xas bir nizamı və prinsipləri vardır. Ayrıca yalnız

müəyyən millətlərdə etibarlı olan xüsusi qaydaları da olmuşdur.

Bu ənənənin mənasının özü budur: Bəzi şərtlərin varlığı halında

insanın özü, heyvan, bitki və cansız maddə mənşəli əşyalar

kimi bir əşya olaraq qəbul edilməkdədir. İnsan mülk olunca iradəsi

ortadan qalxır, davranışları və davranışlarının nəticələri başqasının

səlahiyyətində olub onların üzərində istəndiyi kimi qənaət edilə bilirdi.

İnsanlar arasında etibarlı olan kölələşdirmə ənənəs(n)i bu idi.

Tək bu ənənə başı boş və ya heç bir şərti olmayan mütləq bir iradəyə

söykənən deyildi. İnsanlar xoşuna gələn hər kəsi mülkiyyətinə

al/götürə bilmir, satın alma və ya hədiyyə kimi üsullarla hər istədikləri, hər

dilədikləri insanı köleleştiremiyorlardı. İşin təməli başı boşluq və

kefilik deyildi. Hərçənd qövmlər arasındakı görüş və ənənə fərqliliyinə

bağlı olaraq tətbiq olunan qanunlarda bir çox başı boşluqlar

vardı.

Kölələşdirmə ənənəs(n)i əslində, qalib gəlib üstünlük qurma

növlərindən birinə söykən/dözürdü. Döyüşdə qalib gəlmək kimi. Bu

qalibiyyət, ga-lip gələn tərəfin yenilən düşməninə istədiyini

etməsi nəticəsini doğururdu. Öldürmək, əsir al/götürmək və ya

başqa bir əməliyyat kimi. Başqa bir üstünlük yolu rəisliyin, şefliyin

təmin etdiyi üstünlük idi. Zorba bir şef, zalım bir hökmdar suverenlik

sahəsində dilədiyini edə bilirdi. Digər bir üstünlük yolu da

dünyaya gətirmə imtiyazı idi. Yeni doğan gücsüz uşaq atasının

və ya vəlisinin güclü ovucuna düşmüş bir əşya kimi idi. Ona ağılına