I Maidə Surəsi 55-56

94 ...................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Hz. İsanın, Məryəm oğulu sifəti ilə xarakterizə edilməsində Xristianların

kafir olmalarının səbəbinə istiqamətli bir dəlalət və ya işarə vardır.

Bu səbəb, onların hər ikisi də torpaqdan yaradılmış olan bir insan

oğulu insana ilahlıq izafə etmələridir. Halbuki torpaq harada, uca Allah

harada!

"Halbuki Məsih demişdi ki: Ey İsrailoğulları, mənim Rəbbim və sizin

Rəbbiniz olan Allaha qulluq edin..." Bu ifadə, Hz. İsanın öz sözü

ilə Xristianların kafirliklərinə və görüşlərinin əsassızlığına istiqamətli

bir etirazdır. Çünki Hz. İsanın, "Mənim Rəbbim və sizin

Rəbbiniz olan Allaha qulluq edin." sözü, özünün onlar kimi

Rəbbi olan bir qul olduğunu göstərər.

Yenə Hz. İsanın, "Doğrusu kim Allaha ortaq qaçsa, Allah

ona cənnəti qətiliklə haram etmişdir." sözü də, ilahlıqda Allaha

ortaq qaçanların müşrik və kafir olub cənnətdən məhrum qalacaq

kəslər olduqlarını göstərər.

Uca Allahın Hz. İsanın (ə.s) dilindən rəvayət etdiyi "Allah ona

cənnəti qətiliklə haram etmişdir; onun çatacağı yer/yeyər cəhənnəmdir

və zalımların heç bir kömək edəni yoxdur." ifadəsi, Xristianlar

tərəfindən Hz. İsaya izafə edilən "özünü fəda etdiyi" şəklindəki

iddianın əsassız olduğunu göstərər. Onlara görə Hz. İsa çarmıxa gərilməyi

seçməklə özünü onlar üçün fəda etdi. Buna görə onların

günahları bağışlanılmışdır, ilahi öhdəçiliklər çiyinlərindən

qaldırılmışdır. Gedəcəkləri yer/yeyər cənnətdir, cəhənnəm atəşi özlərinə

dəyməyəcək. Al/götürü İmran surəsinin təfsiri əsnasında Məryəm

oğulu İsa mövzusunu araşdırarkən bu məsələni ələ almışdıq. Fəda etmə

və çarmıxa gərilmə hekayəsi sırf bu məqsədlə ortaya atılmışdır.

Ayənin Hz. İsanın sözü olaraq rəvayət etdiyi tövhidə dəvət, 1

müşrikin ibadətinin geçersizliği2 və zalımların əbədi olaraq cəhənnəmdə

kalacakları3 kimi xüsuslara müxtəlif İncillərin dəyişik hissələrində

rast gəlməkdəyik.

"Allah, üçün üçüncüsüdür, deyənlər qətiliklə kafir olmuşlar."

Yəni Allah, üçün biridir. Haqqında danışılan üç şey Ata, Oğul və Ruh'ul-

1- Markus İncili, Bap 12: 29.

2- Matda İncili, Bap 6: 24.

3- Matda İncili, Bap 13: 50.

Maidə Surəsi 68-86 .................................................... 95

Qüdsdür. Yəni Allah, bu üç ünsürün hər biri ilə üst-üstə düşər. Bu ifadə

onların, "Ata ilahdır, Oğul ilahdır, Ruh ilahdır. Onlar üçdür və eyni

zamanda birdir." şəklindəki görüşlərinin tələb etdiyi bir nəticədir.

Onlar belə deməklə "Əmr oğulu Zeyd insandır." sözünə bənzər bir

söz söyləmiş olduqlarını irəli sürürlər. Bu sözdə üç ünsür vardır:

Zeyd, Əmrin oğulu və insan. Amma ortada bir ünsür var, o da bu sifətlə

xarakterizə edilən kimsədən ibarətdir.

Xristianlar belə deyərkən bu gerçəyi göz ardı edirlər: Bu

çoxluq əgər etibarı deyil də gerçək bir çoxluq isə, xarakterizə edilənin gerçək

mənada çox olmasını tələb edir. Əgər xarakterizə edilən ünsür gerçək

mənada bir isə, bu vəziyyətdə çoxluğun gerçək deyil, etibarı olması

lazımdır. Buna görə, ədəd tərəfindən çoxluğu və ədəd tərəfindən təkliyi, xarakterizə edilən ünsür

olan Zeyddə gerçək mənada bir araya gətirmək ağla və məntiqə

sığmaz.

Buna görə bəzi Xristian missionerlər zaman zaman belə deyərlər:

"Teslis məsələsi elmi ölçülərlə həlli qəbul etməyən, köhnə

qurşaqların fikirlərindən miras qalmış bir düsturdur." Belə deyənlər,

qulaqlarına gələn hər iddia üçün dəlil axtarmaqla öhdəçilikli olduqlarının

fərqində deyildirlər. Bu iddia istər köhnələrdən qalma olsun,

istər yeni dövrlərdə ortaya atılmış olsun, fərq etməz.

"Bir tək ilahdan başqa bir ilah yoxdur..." Bu ifadə, Xristianların

"Allah, üçün üçüncüsüdür." şəklindəki sözlərinə istiqamətli bir rəddiyədir.

Belə ki, uca Allah şəxsində heç bir mənada çoxluğu qəbul

etməz. Uca Allah şəxsində təkdir. Uca Allah sifətləri ilə

xarakterizə edildiyində və adları ilə xatırlandığında, bu vəziyyət ONun şəxsinə bir

şey əlavə etməz. Bunun kimi, Allahın bir sifəti başqa bir sifətinə izafə

edildiyində bu vəziyyət ədədi çoxluğa gətirib çıxarmaz. Çünki uca Allah

şəxsində təkdir; nə gerçəkdə, nə xəyalda, nə də ağılda parçalara

bölünməz.

Uca Allah şəxsində əsla bir neçə şeyə ayrılmaz və yenə uca

Allahın şəxsinə bir şey izafə edildiyində şəxsi iki və ya daha çox

olmaz. Necə ola bilər ki?! Halbuki uca Allah xəyalda, fərziyyədə

və ya gerçəkdə özünə izafə edilmək istənən şeylə birlikdədir,

ondan ayrı deyil.

Bu səbəbdən uca Allah şəxsində təkdir. Lakin bu təklik, çoxluqları

meydana gətirən digər obyektlərdəki ədədi təklik deyil. O nə

96 .................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

şəxsində, nə adında və nə sifətində çoxluqla xarakterizə edilməz. Necə xarakterizə edilsən

ki?! Halbuki gərək bu ədədi təklik və gərəksə bu vahiddən

ibarət olan/yaranan çoxluq, bunların hər ikisi ONun yaratdığı, var etdiyi şeylərdir.

O yaratdığı şeylərlə necə xarakterizə edilə bilər?!

"Bir tək ilahdan başqa bir ilah yoxdur." ifadəsində başqa heç bir

ifadədə ol/tapılmayan gücləndirmə (təkid) ünsürləri vardır. Bir dəfə ifadə,

"Heç bir ilah yoxdur; bir tək ilahdan başqa." şəklində ilk hissəs(n)i

mənfi, ikinci hissəs(n)i istisnalı bir cümlə quruluşuna malikdir.

Sonra mənfi hissənin başına məşhurluğu gücləndirən "min" ədatı

gətirilmişdir. Arxasından, istisna edilən hissədəki "ilahın

vahid=bir tək ilah" ifadəsi, növü ifadə etmək üzrə nekire (tərif ədatsız)

olaraq istifadə edilmişdir. Əgər bu iki söz marife (tərif ədatlı)

olaraq istifadə edilib "ille'l-ilahu'l-vahid" deyilsəydi, tövhid gerçəyi məqsəd qoyulduğu

gücdə ifadə edilə bilməz idi.

Bu vəziyyətdə ifadənin mənas(n)ı budur: Varlıqda bir tək ilahın xaricində

ilah cinsindən bir şey yoxdur. Bu bir tək ilahın təkliyi elə bir

təklikdir ki, əsla ədədə vurulmağı, çoxalmağı qəbul etməz. Nə şəxsdə

və nə sifətlərdə, nə gerçəkdə və nə fərziyyədə çoxluğa açıq

deyil. Əgər "Bir tək olan Allahdan başqa bir ilah yoxdur." deyilmiş

olsaydı, bu ifadə ilə Xristianların "Allah, üçün üçüncüsüdür." şəklindəki

sözləri rədd edilmiş olmazdı. Çünki Xristianlar uca Allah-

'ın birliyini inkar etmirlər. Yalnız "O üç sifəti ilə meydana çıxan tək bir

şəxsdir. O gerçək mənada çox olmaqla birlikdə eyni zamanda birdir."

deyirlər.

Xristianların bu şərh tərzi, ancaq özündən əsla çoxluq

meydana gəlməyən bir təkliyi isbat edərək rədd edilmiş olar. İşdə Quranın

"Bir tək ilahdan başqa bir ilah yoxdur." ifadəsi, bu məqsədi reallaşdıran

bir xüsusiyyət daşıyar.

Bu məna, tövhid mənasının həqiqəti haqqında Quranın işarə

etdiyi incəliklərdən biridir. Bu mövzunu irəlidə xüsusi Quranı bir araşdırmada,

sonra ağılı bir araşdırmada, daha sonra nəqli bir araşdırmada

hərtərəfli araşdıraraq haqqını verəcəyik.

"Əgər onlar bu dediklərindən imtina etməzlərsə, onlardan kafir olanlara

qətiliklə acı/ağrılı bir əzab toxunacaq." Bu ifadə, onları acı/ağrılı bir axirət

əzabı ilə təhdid edir. Ayədən aydın olan, budur.

"Allah, üçün üçüncüsüdür." sözünün ehtiva etdiyi teslis inancı, sı

Maidə Surəsi 68-86 ............................................ 97

radan insanların ağıllarının ala biləcəyi bir söz olmadığı üçün çoxu

Xristianlar bu sözü basma qalıb/qəlib bir ifadə olaraq dini bir inanc formasında

qəbul edirlər. Bu sözün mənasını nə anlayırlar, nə anlaya biləcəklərini

ümid edirlər. Necə ki sağlam ağılın da onu doğru bir

şəkildə anlaya bilməsi mümkün deyil. Sağlam bir ağıl, onu yalnız

qeyri-mümkün fərziyyələrdən biri hesab edər. İnsan olmayan

insan kimi. Nə bir, nə çox, nə cüt, nə tək olan ədəd kimi.

Bundan ötəri sıravi Xristianlar, bu inancı, mənasını araşdırmadan

basma qalıb/qəlib bir doqma olaraq qəbul edirlər. Bunlar,

oğulluq-atalıq əlaqəsində bir növ şərəflənmə olduğuna inanırlar.

Bunlar, əslində teslis əhli deyildirlər. Onlar bunu ağızlarında

saqqız tapdalayar kimi geveliyorlar. Ona görünüşcə bağlılıq göstərirlər.

Lakin sıravi xalqın xaricindəki Xristianlıq nümayəndələri elə deyildirlər.

Bunlar, uca Allahın inanc ayrılıqlarını özlərinə izafə etdiyi

və bu ayrılıqların onların azğınlığından qaynaqlandığını vurğuladığı

kəslərdir. Necə ki belə deyilir: "Dini dəstək olun və

onda ayrılığa düşməyin... Onlar ancaq özlərinə məlumat gəldikdən

sonra aralarındakı çəkə bilməzlik üzündən ayrılığa düşdülər." (Şura,

14)

Bu səbəbdən istizafa söykənən olmayan, yəni tövhidi inkar etməyi

və Allahın ayələrini yalanlamağı ehtiva edən gerçək kafirlik, onların

hamısı üçün deyil, bir hissəs(n)i üçün söz mövzusudur. Uca Allah, yalnız

tövhidi inkar edib Allahın ayələrini yalanlayanları cəhənnəm əzabı

ilə təhdid edərək belə buyurur: "İnkar edib Allahın ayələrini

inkar edənlərə gəlincə; onlar, içində əsaslı qalmaq üzrə cəhənnəmlikdirlər."

(Bəqərə, 39) Bu mənada daha başqa ayələr də

vardır. Nisa surəsinin doxsan səkkizinci ayəsinin təfsiri əsnasında bu

məsələni araşdırmışdıq.

Ayədəki "onlardan kafir olanlara acı/ağrılı bir əzab toxunacaq."

şəklindəki açıqca ayrım güdən ifadənin sirri bəlkə budur. Ya da

bu ayrımçı ifadə ilə, teslis sözünü etməyən və Hz. İsanın yalnız

Allahın qulu və elçisi olduğuna inanan Xristianların var olduğuna

işarə edilmək istənir. Necə ki tarixin qeyd etdiyinə görə Habeşistan

və başqa bölgələrin Xristianları belə idi.

Buna görə ayənin mənas(n)ı belədir: Əgər Xristianlar söylədiklərindən

(bəzilərinin sözü hamısına izafə edilir) imtina etməzlərsə,

aralarındakı kafirlərə (bunlar teslis doqmasına inanan Xristian

98................................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

lardır) acı/ağrılı bir əzab toxunacaq.

Bəzi təfsirçilərin şərhinə görə də, "onlardan kafir olanlara

acı/ağrılı bir əzab toxunacaq." ifadəsində əvəzlik yerinə adı zahir istifadə edilmişdir.

Yoxsa ifadənin əsli, "onlara acı/ağrılı bir əzab toxunacaq."

şəklindədir. Əvəzlik yerinə də adı mevsul ilə sılasının qon/qoyulmasının

səbəbi isə, söylədikləri sözün Allahı inkar etmək mənasını verdiyini

və Allahı inkar etmənin təhdid edildikləri əzaba səbəb olduğunu

bildirməkdir.

Əgər ayə "Allah, üçün üçüncüsüdür, deyənlər qətiliklə kafir

olmuşlar." şəklində başlamamış olsaydı, bu şərh qorxusuz

olardı. Uzaq bir ehtimal olma baxımından bu görüşün bir bənzəri

də, ayədəki "minhum=onlardan" ibaresindeki "min" ədatının şərh

məqsədli (bəyanıya) olduğunu irəli sürən görüşdür. Çünki bu

görüş, heç bir dəlili olmadan irəli sürülən bir görüşdür.

"Onlar Allaha dönüb tövbə etməz, ONdan üzr istəməzlər mi?! Halbuki

Allah bağışlayıcı və mərhəmətlidir." Bu ayə, tövbəyə və üzr istəməyə istiqamətli

bir etina etdirmə, Allahın bağışlayıcılığı və rəhməti ilə əlaqədar bir xatırlatma

və ya edilən pisliklərə istiqamətli bir yadırğama və ya danlamadıyar.

"Məryəm oğulu Məsih yalnız bir peyğəmbərdir. Ondan əvvəl də bir çox

peyğəmbər gəlib keçmişdir. Onun anası da özü-sözü doğru bir qadın idi.

Hər ikisi də (o biri insanlar kimi) yemək yeyərdilər." Bu ifadə, Xristianların,

"Allah, üçün üçüncüsüdür." sözlərinə və ya bu sözləri ilə

birlikdə daha əvvəlki ayədə nəql edilən və İsa Peyğəmbərin ilahlıq

cövhərinə sahib olduğu mənasını verən "Allah, Məryəm oğulu Məsihdir."

şəklindəki sözlərinə istiqamətli bir rəddiyədir. Ayədə vurğulanan

gerçək budur:

İsa Peyğəmbər (ə.s) özündən əvvəl ölən digər Allah rəsullarından

fərqli biri deyil. Onlar, Allahın mesajını təbliğ etməklə

vəzifələndirilmiş bir insan idi. Uca Allah xaricində Rəb olmaları söz

mövzusu deyildi. İsa Peyğəmbərin anası da uca Allahın ayələrini

təsdiq edən, özü-sözü doğru bir insan idi.

İsa Peyğəmbərlə anasının hər ikisi də, o biri insanlar kimi yemək

yerlər idi. Yemək yemək və bunu izləyən hərəkətlər, mümkünlük

və yaradılmışlığın ilk əlaməti olan möhtac olmağa söykən/dözər. Buna

görə İsa Peyğəmbər mümkündən doğulmuş bir mümkünidi. An

Maidə Surəsi 68-86 .......................................................... 99

nəsi vasitəçiliyi ilə yaradılmış, peyğəmbər olan bir qul idi. Hər ikisi də

Allaha qulluq edərlər, ehtiyaclarını qarşılama arxasında qaçardılar.

Bu səbəbdən rəb olması söz mövzusu deyildi.

Xristianların əllərindəki İncillərdə bu gerçək etiraf edilir.

Bu kitablar Məryəmin Allaha inanan, ONA qulluq edən bir bakirə

olduğunu, İsa Peyğəmbərin insandan törəmiş bir insan olaraq ondan

doğulduğunu, İsa Peyğəmbərin o biri peyğəmbərlər kimi Allah

tərəfindən insanlara göndərilmiş bir peyğəmbər olduğunu, özünün

və anasının sıravi insanlar kimi yeyib içdiklərini açıqca dilə

gətirirlər.

Bu saydıqlarımız müxtəlif İncillərdə açıqlanan xüsuslardır. Bunlar

İsa Peyğəmbərin (ə.s) bir qul və peyğəmbər olduğunu sübut edən

dəlillərdir.

Bu ayənin İsa Peyğəmbər ilə birlikdə anasının da ilahlığını rədd etməyi

məqsəd hesab etmiş olması da mümkündür. Necə ki irəlidə

oxuyacağımız "Sənmi insanlara, 'Allahdan başqa məni və anamı

də iki tanrı əldə edin' dedin?" (Maidə, 116) ayəsindən Məryəmi, İsa kimi

ilah sayanlar olduğu aydın olur.

Ayənin məqsədi, Xristianların elm və din adamlarını ilah əldə etdikləri

tərzdə Məryəmi də ilah əldə etdiklərini ifadə etmək də ola bilər.

Bu ilah əldə etmə, Məryəmə və din adamlarına digər insanlardan

daha çox hörmət və bağlılıq göstərmək mənasındadır.

Hər nədirsə bu vəziyyətə görə ayə, İsa Peyğəmbər ilə anasının

ilahlığını birlikdə rədd edir. Bunun üçün İsa Peyğəmbərin digər

peyğəmbərlər kimi bir peyğəmbər olduğunu, anasının Allahın ayələrinə

inanan, özü-sözü doğru bir qadın olduğunu və hər ikisinin

də sıravi insanlar kimi yeyib içdiklərini açıqlayır ki, bunların hamısı

ilahlıqla ziddiyyət təşkil edən xüsusiyyətlərdir.

"Ondan əvvəl bir çox peyğəmbər gəlib keçmişdir." ifadəsində

peyğəmbərlərin Hz. İsadan əvvəl köçdükləri, yəni öldükləri ifadə edilir.

Bu da onun eynilə o biri peyğəmbərlər kimi ölə biləcək və yaşaya biləcək

bir insan olduğuna istiqamətli dəlilləri gücləndirməkdədir.