I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 55-56 ................................................................. 11

uyğundur və istifadəsi məşhurdur.

Bu etirazı edənlər, görəsən "Ey iman edənlər, düşmənlərimi və

düşmənlərinizi vəli əldə etməyin. Siz onlara sevgi göndərirsiniz...

Siz onlara gizlicə sevginizi çatdırırsınız." (Mumtəhinə, 1) ayəs(n)i haqqında

nə deyəcəklər? Çünki ayədə Qureyşlilər ilə məktublaşan

Hatıb b. Əbu Baltayanın nəzərdə tutulduğunu bilirik. "Əgər Mədinəyə

dönsək, üstün olanlarımız aşağı mövqedə olanları oradan çıxaracaq."

(Münafiqin, 8) ayəs(n)i də elədir. Çünki bu sözü Abdullah b.

Übey b. Selilin söylədiyi bilinir. "Sənə, nə infak edəcəklərini

soruşarlar." (Bəqərə, 215) ayəs(n)i də belədir. Çünki bu sualı soruşan

tək adamdır. "Mallarını gecə-gündüz, gizli-açıq (Allah yolunda) xərcləyənlər..."

(Bəqərə, 274) ayəs(n)i də bu kateqoriyaya girər. Çünki rəvayətlərə

görə, ayədə haqqında danışılan xərcləmə Hz. Əli və ya Əbu Bəkir tərəfindən

edilmişdir. Bu növ ayələr çoxdur.

Bu nümunələrin ən/en çaşdırıcısı "Ürəklərində xəstəlik ol/tapılanların,

'Bizə bir fəlakətin gəlməsindən qorxuruq' deyərək..." (Maidə, 52)

ayəsidir. Çünki bu etirazı edən təfsirçilərin də qəbul etdikləri eniş

səbəbinə bağlı rəvayətlərə görə, bu sözü söyləyən Abdullah b.

Übeydir və bu ayə sözünü etdiyimiz ayələr arasında iştirak etməkdədir.

Belə deyilə bilər: Bu nümunələrdə, ümumiyyətlə adı çəkilən kəslər kimi

düşünən və ya onların davranışlarını təsdiqləyən başqa kəslər də

vardır. Buna görə uca Allah onları və onlar kimi olanları çoxluq kipi

ilə ifadə etmişdir.

Buna belə cavab verilə bilər: Demək ki, bu istifadəsi caiz edən

bir incəlik söz mövzusu olduğu zaman dil qaydaları baxımından bunun

bir qorxusu yoxdur. O halda, "Sizin vəliniz ancaq Allah, ONun

Elçisi və namaz qılan və rüku halında ikən zəkat verən möminlərdir."

ayəs(n)i də çox yaxşı bu kateqoriyaya girə bilər və bunun incəliyi də

bu gerçəyə işarə ola bilər: Ayədə ifadə edilən vəliliyin də aralarında

ol/tapıldığı dini üstünlüklər, bəzi möminlərə təsadüfi verilib digərlərinə

verilməyən imtiyazlar deyil. Bunlar, ixlasda və əməldə

önə çıxmanın nəticəsidir, başqa cür əldə edilə bilməzlər.

Bir də bu var: Sözünü etdiyimiz rəvayətləri nəql edənlərin böyük

ço-ğunluğu səhabələr ilə onların dərhal arxasından gələn təbiindir.

Bunlar, dillərinin safı pozulmamış öz Ərəblərdir. Əgər belə bir

12 ...................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

istifadə, qrammatika qaydalarına zidd olub o dili istifadə edənlərin yadırğadığı

bir tərz olsaydı, onların təbiəti bunu qəbul etməz və buna

etiraz etmək əsl onlardan gözlənilərdi. Halbuki onların heç birindən belə

bir etiraz rəvayət edilməmişdir.

Haqqında danışılan təfsirçilərin "sədəqə olaraq üzük verməyə zəkat

adı verilməz" şəklindəki etirazlarına gəlincə; buna bu şəkildə cavab

verərik: "Zəkat" sözü, şəriət əhlinin dilində bilinən termini mənasını,

onun dində fərz edildiyini bildirən ayənin enməsindən sonra

qazanmışdır. Sözün lüğət mənas(n)ı isə, şəriət əhlinin dilindəki

termini mənasından daha geniş əhatəlidir. Bu söz, mütləq

olaraq və ya namazla yan-yana istifadə edildiyində "Allah rizası üçün

mal xərcləmə" mənasını verər. Bu gerçək, köhnə peyğəmbərlərdən

danışan ayələrdə açıqca görülər. Məsələn Hz. İbrahimdən, Hz.

İshakdan və Hz. Yaqubdan danışılarkən, "Onlara xeyirli işlər

etməyi, namaz qılmağı və zəkat verməyi vəhy etdik." (Ənbiya, 73)

buyurulur.

Başqa bir ayədə Hz. İsmayıldan danışılarkən, "O, əhlinə namaz

etməyi və zəkat verməyi əmr edərdi və Rəbbi qatında bəyənilmiş

bir adam idi." (Məryəm, 55) buyurulur. Hz. İsanın beşikdə söylədiyi

sözləri nəql edən bu ayədə də eyni şey söz mövzusudur: "Sağ

olduğum müddətcə mənə namaz qılmağı və zəkat verməyi əmr etdi."

(Məryəm, 31) Halbuki bu peyğəmbərlərin şəraitlərində İslamiyyətdə bilinən

şəkli ilə maliyyə zəkatın olmadığı bilinən bir gerçəkdir.

Bu ayələr də bu kateqoriyaya girər: "Həqiqətən xilas olmuşdur, zəkat

verib təmizlənən və Rəbbinin adını xatırlayıb namaz qılan." (AL/GÖTÜRə, 15) "O

kimsə ki, malını verib təmizlənər." (Leyl, 8) "Onlar ki, zəkat verməzlər və

onlar axirəti inkar edərlər." (Fussilət, 7) "Onlar ki, zəkatı verərlər."

(Müminin, 4)

Məkkə enişli surələrdə, xüsusilə Fussilət və bənzəri kimi

Peyğəmbərimizin (s. a. a) peyğəmbərliyinin başlanğıc dövründə

enən surələrdə bu növdən başqa ayələr vardır. O sıralarda hələ

bilinən mənas(n)ı ilə zəkat qanunlaşmış deyildi. Görəsən o dövrdə

Müsəlmanlar bu ayələrdəki "zəkat" sözündən nə

anlayırdılar?! Hətta zəkat ayəs(n)i olaraq bilinən "Onların mallarından bir miqdar

sədəqə al/götür ki, onunla onları temizleyesin, təmizləyəsin; və onlara

dua et, çünki sənin duan onların iztirablarını yatırar." (Tövbə, 103)

Maidə Surəsi 55-56 ............................................................ 13

ayəs(n)i, zəkatın sədəqənin bir növü olduğunu və zəkat adını almasının

səbəbinin, mütləq olaraq sədəqənin təmizləyici və təmizləyici

olması olduğunu göstərər. Nə var ki, bununla birlikdə "zəkat"

sözü əksəriyyətlə şəri dildəki sədəqə mənasında istifadə edilmişdir.

Bütün bu izah etdiklərimizdən açıqca aydın olur ki, mütləq sədəqəyə

və Allah yolunda edilən maliyyə xərcləməyə zəkat adı verilməsinin

heç bir maneəs(n)i yoxdur. Yenə ortaya çıxdı ki, "rüku" sözünə

məcazi məna verərək onu zahiri mənasından başqa bir mənada

istifadə etmənin səbəbi yoxdur.

Ayrıca "Sizin vəliniz ancaq Allah, ONun Elçisi və... möminlərdir."

ifadəsinin orijinalında "inne" ədatının adı

(veliyyukum=veliniz) tək olduğu halda ətf edilərək onun xəbəri olan

cümlədə (ellezine ame-nu=müminler) çoxluq gətirilməsini göz

qarşısında saxlayaraq fərqli şərhlər etmənin də səbəbi yoxdur.

Bundan yaxşıca faydalanmalısan.

"Sizin vəliniz ancaq Allah, ONun Elçisi və... möminlərdir." Ragıp

İsfahani, əl-Tədris planı adlı əsərində belə deyir: "Vela və tevali sözləri,

iki və daha çox sayda obyektin aralarında xarici bir

obyekt olmayacaq şəkildə bir yerdə ol/tapılmaları deməkdir. Bu söz

istiare yolu ilə yer/yeyər, nisbət, yoldaşlıq, kömək və inanc baxımından

yaxınlıq mənasında istifadə edilər. Vilayət kömək, vəlayət isə

bir işi boynuna götürmək deməkdir. Vəlayət və vilayət sözlərinin, eynilə

dəlalət və dilalet kimi, hər ikisinin də eyni mənas(n)ı daşıdığı və o mənanın,

bir işi boynuna götürmək olduğu da deyilmişdir. Vəli və mövla sözləri

də bu mənada istifadə edilər. Bu sözlərin hər biri həm fail,

yəni muvali, həm də mef'ul, yəni muvala mənasına gələ bilər. Mömin

üçün 'O uca Allahın vəlisidir' deyilir, lakin 'mövlasıdır' deyildiyinə

heç rast gəlinməmişdir. Lakin 'Allah, möminlərin vəlisi və

mövlasıdır' deyilir."

Ragıp, sonra belə davam edir: "Tevella hərəkəti, özbaşına

keçişli (müteaddi binefsih) olaraq istifadə edildiyi zaman eynilə 'vəlayət'

kimi bir şeyin digər şeyə daha yaxın nöqtədə iştirak etdiyini ifadə edər.

Məsələn, 'velleytu səmi keza=kulağımı bu istiqamətə çevirdim',

'velleytu eyni keza=gözümü bu tərəfə çevirdim' və 'velleytu vəchi

keza=yüzümü bu istiqamətə çevirdim' deyildiyi zaman o üzvlərin o

istiqamətə doğru çevirildiyi və o istiqamətə daha yaxın bir vəziyyət al/götürdüyü

mənasını ifadə edər. Uca Allah belə buyurur: 'Səni razı ola tərəfindən

14 ............................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

ğın bir qibləyə çevirəcəyik. Artıq yüzünü Məscidi Harama doğru

çevir. Harada olsanız, yüzünüzü ona doğru tərcümən.' [Bəqərə, 144]

Ancaq lafızda və ya təqdirdə 'an' hərfi cerriyle keçişli (müteaddi)

qılınsa, o zaman bir şeydən üz çevirmə, ondan uzaqlaşma mənasını

ifadə edər." (Ragıpdan köçürdüyümüz burada sona çatdı.)

Aydın olan o ki, vəlayət sözü ilə ifadə edilən yaxınlıq anlayışı,

insan tərəfindən əvvəlcə cisimlərin yerləri və zamanları arasındakı

yaxınlıq haqqında istifadə edilmişdir. Sonra da Ragıbın izah etdiyinin

tərsinə istiare yolu ilə mənəvi yaxınlığı ifadə etmək üzrə

istifadə edilmişdir. İnsanın inkişaf müddəti ilə əlaqədar araşdırmalar bu nəticəs(n)i

ortaya qoyar. İnsanın, həyatında konkret obyektləri qəbul edib

onlarla maraqlanması, anlayışlar və mənalar haqqında düşünüb onlarda

qənaətdə ol/tapılmasından daha əvvəldir.

Xüsusi bir yaxınlıq növü olan vəlilik, mənəvi məsələlərdə ələ alındığında

bunun lazımlı nəticəs(n)i bu olar: Vəli, vəlisi olduğu kimsənin

ancaq öz sahib olduğu və öz vasitəçiliyi olmadan başqa

heç kimin sahib olmadığı bir haqqa malikdir. Bu səbəbdən bir

kimsənin özüylə əlaqədar başqasını yerinə qoya biləcəyi bütün qənaətlərdə,

onun yerini vəlisi məbləğ, başqası tuta bilməz. Ölünün vəlisi

kimi. Ölünün sağlığında mülkiyyət səbəbi ilə üzərində qənaətdə

ol/tapıldığı malda vəlisi olan varisi, varislik vəliliyi səbəbi

ilə qənaətdə ol/tapılar. Kiçik yaşdakı uşağın vəlisi, vəlilik səbəbi

ilə kiçik uşağın maliyyə işlərində qənaətdə ol/tapılaraq işlərini

nizamlar. Köməkçi mənasındakı vəli, kömək etdiyi kimsənin işlərində

müdafiə etməsini qüvvətləndirmə istiqamətində qənaətdə ol/tapılar.

Uca Allah da qullarının vəlisidir. Onların dünya və axirət işlərini

planlayıb nizamlar. ONdan başqa vəli yoxdur. Allah möminlərin

dinləri mövzusundakı işlərini tənzimləmə mövzusunda onların vəlisidir.

Bu vəliliyi hidayət, haqqa çağırış, tofiq, kömək etmə və başqa

yollarla reallaşdırar.

Peyğəmbər də, qanun qoymaq və hökm vermək surətiylə

möminlərin lehinə və əleyhinə hökm etməklə səlahiyyətli bir vəlidir.

Dövlət başçısı da, hökmdarlıq səlahiyyətinin çərçivəsi içində xalqa/halqa

hökm edən bir vəlidir. Digər vəlilik növlərində də bu ölçülər etibarlıdır.

Kölə azat etmə, müqavilə bağlama, qonşuluq, boşama və əmi

oğulu vəlilikləri, sevgi vəliliyi və vəliəhdlik vəliliyi kimi...

Maidə Surəsi 55-56 ................................................................. 15

"Yuvellun'el-edbar" yəni, kürəklərini döyüş meydanına doğru çevirirlər.

"Tevelleytum" yəni, siz özünüzü və ya yüzünüzü filan şeyin

tərsi istiqamətinə çevirərək onu qəbul etmədiniz. Vəliliyin dəyişik

istifadə sahələrindəki ortaq mənasının özü, vəliyə qənaət və tənzimləmə

səlahiyyəti verən bir yaxınlıq növüdür.

"Sizin vəliniz ancaq Allah, ONun Elçisi və... möminlərdir."

ayəs(n)i, bu ayədə haqqında danışılan vəliliyin eyni növdən tək bir vəlilik olduğuna

dəlalət edər. Çünki Allah, ONun Elçisi və o möminlər

sayıldıqdan sonra hamısı birlikdə "sizin vəlinizdir" ifadəsinə bağlanır.

Bundan bütün bu sayılanlardakı vəliliyin eyni mənada olduğu

aydın olar. Bir sonrakı ayədəki "qalib gələcək olanlar, Allahın hizbidir."

cümləsi də bunu təsdiq edər. Çünki bu ifadə, Allahı, ONun

Rəsulunu və söz mövzusu möminləri vəli əldə edənlərin bütününün Allahın

vəlayəti altında olmaları hasebiyle ONun hizbi olduğunu eyham

və ya ifadə edir. Bu səbəbdən Peyğəmbərin və haqqında danışılan möminlərin

vəlayəti, Allahın vəlayəti növündən bir vəlayətdir.

Uca Allah, vəlayət növlərindən yaratma vəlayəti özünə izafə

edər. Bu vəlayət ONun hər şeyi qənaəti altında saxlaması,

varlıqların işlərini dilədiyi kimi tənzimləməsi mənasını verər. Bu

ayələrdə olduğu kimi: "Yoxsa onlar Allahdan başqa vəlilərmi əldə etdilər?

Vəli tək Allahdır." (Şura, 9) "Sizin Allahdan başqa bir

vəliniz, bir şəfaətçiniz yoxdur. Düşünüb öyüd al/götürmürsünüzmü."

(Səcdə, 4) "Dünyada və axirətdə mənim vəlim sənsən." (Yusuf, 101)

"Allah kimi sapdırsa, artıq onun ONdan başqa bir vəlisi olmaz."

(Şura, 44) Bu ayələr də oxuduğumuz ayələrlə eyni mənadadır:

"Biz insana şah damarından daha yaxınıq." (Qaf, 16) "Bilin ki, Allah

adam ilə ürəyi arasına girər." (Ənfal, 24)

Uca Allahın bəzi ayələrdə özünə izafə etdiyi kömək etmə

mənasındakı vəlayəti də yaratma vəlayətin daxilində saya bilərik.

Bu ayələrdə olduğu kimi: "Bu belədir. Çünki Allah möminlərin

vəlisidir (köməkçisidir). Kafirlərin isə vəlisi (köməkçisi) yoxdur."

(Məhəmməd, 11) "ONun (Peyğəmbərin) vəlisi (köməkçisi) Allahdır."

(Təhrim, 4) Bu ayə də eyni mənadadır: "Möminlərə kömək etmək

üzərimizə borcdur." (Rum, 47)

Yenə uca Allah, möminlərin dini işləri ilə əlaqədar olan qanun qoyma,

hidayət, irşat və tofiq kimi mövzularda onların vəliliyini də özünə

izafə edər. Bu ayələrdə olduğu kimi: "Allah möminlərin vəli